In 1567 schreef de Italiaanse koopman, humanist en historicus Lodovico Guicciardini als eerste buitenlander over de Lage Landen en over Gouda.
Lodovico Guicciardini is geboren in Florence op 19 augustus 1521. Hij reisde veel door Europa en bezocht zo diverse landen en steden. Daarover schreef hij in diverse publicaties. In 1541 vestigde hij zich in Antwerpen, waar hij op 22 maart 1589 stierf.
Hij was een neef van de beroemde politicus en historicus schrijver Francesco Guicciardini (1483-1540).
Het bekendste boek van Lodovico Guicciardini is zijn beschrijving van Nederland en België uit 1567, Descrittione di tutti i Paesi Bassi, altrimenti detti Germania inferiore. Dit boek werd rijk geïllustreerd met kaarten van de streken en steden in de Lage Landen. Zijn werk werd vertaald in meerdere talen en was in de 16e en 17e eeuw zeer populair. In 1612 verscheen de Nederlandse vertaling en een jaar later volgde de Latijnse versie.
De Nederlandse druk ligt in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. De Italiaanse en Latijnse druk bevinden zich in het Streekarchief Midden-Holland (Gouda, SAMH, Librije, 0190. 7576, [olim 540 B 3]) resp. (Gouda, SAMH, Librije, 0190. 7577, [olim 540 B 4]).
Italiaanse druk
Titelblad
Tekst
GOVDE.
GOvde è posta in sul fiume Isel, alla bocca del riuo Gouue, donde ella
prende il nome; è distantE da Leiden quattro leghe, è buona, ricca,
& popolosa terra, la quale ha hauuti nelle lettere diuersi huomini chiari, co-
me Henrico & Giouanni nominati tra li illustri del Tritemio, Guglielmo Her
manno & Cornelio Aurelio, amendue historici & Poeti, Hermanno Gauda-
no Teologo, & Iacopo medesimamente Poeta di nome. Fu edificata questa
terra secondo, che io truouo scritto, l’anno MCCLXXII.
GOUDA.
Gouda is gelegen aan de rivier de IJssel, aan de monding van het stroompje de Gouwe waaraan het zijn naam ontleent. Het ligt op vier mijl van Leiden. De streek is aangenaam, welvarend en dichtbevolkt, en heeft in de letteren verschillende beroemde mannen voortgebracht, zoals Hendrik en Johannes die genoemd worden als beroemdheden door Trithemius, Willem Herman en Cornelius Aurelius, beiden historicus en dichter, Herman van Gouda, de theoloog, en Jacob, evenzo een dichter van naam. Volgens hetgeen ik geschreven vind, werd deze stad gesticht in het jaar 1272.
Latijnse druk
Titelblad
189
Descriptio Goudae
Gouda posita est ad fluvium Isalam, sed non eum quem[1] su-
pra descripsimus, in faucibus amnis Goudae, qui et opido fecit
nomen. Dissidet Leida quattuor leucis majoribus, estque lau
tum in primis opulentum, praevalidum, et frequens quod satis
sit opidum. quod complures produxit doctrina et scriptis Il-[2]
lustres viros. quales praesertim Henricus et Ioannes, inter cla-
ros scriptores Trithemij, hinc Guiljelmus Hermannus, et Cor-
nelius Aurelius, uterque historicus et poëta: Hermannus Goudanus, Theologus:
[1] [situs – ligging] in de marge
[2] [viri illustres – beroemde mannen] in de marge
hertaling
190
Iacobus praeterea non ignobilis vates: Theodorus Gerardi, vir litteris et virtutis-
bus clarus, et Reinerius Snojus: omnes viri insignes, et variorum librorum scri-
ptores. Conditam lego hanc urbem anno Christi 1272.
Additamentum. [Non erat omissurus hoc loco Guicciardinus, si ad notitiam ejus
venissent, doctissimos viros Schonaeum et Loosium, magna istius opidi lumina, et insi-
gnem utrumque scriptorem. atque alterum quidem in Comoedijs ita felicem, ut renatus in
ipso videri queat Terentius, sed Christianus nimirum, et quem vel rigidi legant Ca-
tones.]
Tyographus Lectori. S.
Dum sub praelo desudat hoc opus, submissa est nobis, amice Lector, ab Amplis-
simis viris Consulibus et Senatu Reipublicae Goudanae, fusior aliquanto et
prolixior ejus Urbis descriptio, ex publicis ibi archivis desumta. quam quod spera-
remus tibi non fore ingratam, in egregiae Urbis commendationem et gloriam hoc
loco existimavimus subjungendam. Vale.
Additamentum. [Ex Annalium scriptoribus, alij Goudam oppidum a muliere
quapiam loci illius dominâ nomen suum sumpsisse, alij vero ab auratis bracteis, lamellisve,
quibus turris, insigni gloriosae magnificentiae exemplo, olim fuerit contecta, sortem nomi-
nis datam autumant. Rectius vero illi, qui nominis sui originem trahere arbitrantur a
Cimbricâ voce Gouw. quae et aggerem fossae, sive aquagio obductum, et ipsum quoque
aquae-ductus alveum denotat: quando et hodie ejus nominis aquae-ductus, sinuoso ripae
gyro flexuosoque, in quendam laciniarum fere modum curvato, exstat, qui e Rheno cor-
rivatus, et originem sumens ab emissario quodam non ita longe ab Alpheno pago, ubi o-
lim Alpheniana, sive ut alij, Albiniana Romanorum castra fuerunt, dissito, primo Bosco-
pium perlabitus, deinde ipsum oppidum Goudam magno aquarum pondere interluit, et
in Iselam fluvium, ad quem Goudae situs est, exit atque hanc proximiorem vocis origi-
nem esse censet doctissimus Hadrianus Iunius in Bataviâ suâ. De urbis huius fundatore,
propter Historiographorum neglegentiam, nihil certi constat; fundamenta tamen Gou-
dae, eo quo nunc est loco, jaci coepisse ad annum a salutifero partu millesimum ducentesi-
mum septuagesimum secundum Annalium fides tradit, idque ex diplomate quodam bene-ficiario Florentij ejus nominis quinti, decimi sexti Hollandiae Reguli, dato eodem anno,
die Martis post Margaretae festum, quo Florentius illustri cuidam viro Nicolao Catzio
Equiti ad ampliationem territorij Goudani largitur trecentas quinquaginta virgas, Bel-
gice gheerden vocant, a medio Iselae introrsum in longitudinem, totidem in latitu-
dinem. Adfertur etiam hoc distichum
FUndabat, Cattos FLorente regente, notato
PosterItas, GoUdae MoenIa, CattUs eqUes.[1]
Doctissimus Iunius ad annum sexagesimum secundum jacta colligit: verum Gouda ante etiam exstitit, tituloque ejus multi se ornarunt, in quibus fuit Illustrissimus Heros Theodoricus Goudanus eques, et Wilhelmo Romanorum Regi a supremis consilijs cujus
honesta sit mentio in diplomate Trajectensibus ab eodem rege dato, anno millesimo ducen-
tesimo quinquagesimo secundo. Neque ipsum Florentij diploma loquitur, Goudam tum demum coepisse, sed tantummodo contractiores territorij limites extensos esse; unde ur-
bis hujus fundamenta ad inferiora longe tempora rejicienda videntur. Ostenditur etiam-
num hodie ad quartam milliaris partem, extra urbem locus, ubi olim templum exstructum
fuit, veteris sepulchreti nomine adhuc notus, qui olim vigentibus adhuc avitis illis ceri-
monijs, quotannis sub Majum, ferijs Rogationum, publicâ quadam supplicatione invisi
solet. Est insuper et via quaedam regia quae Prisca Gouda dicitur. Nec a vero dissilire
videtur, incolas hujus Urbis, quia longius ab Isela dissiti, negationis oportunioris gra-
tiâ, quae populos interdum ad versuram soli faciendam excire solet, ad ipsas Iselae ripas,
propter facilem undecunque appulsum, sedes coepisse. Dimidio circiter ab hac urbe milia-
rio non ita pridem, multa ex argento numismata reperta sunt, cum hac ab adversa parte
Epigraphe LHUDOVICUS IMP. aversa vero hac XPISTIANA
RELIGIO, quae cusa videbantur tempore Regis Ludovici Pij, Caroli Magni filij,
[1] Chronogram: U + C + L + I + U + MI + CU + U = 5+100+50+1+5+1000+1+100+5+5 = 1272
hertaling
191
Caroli vero Calvi patris, qui primus Hollandiam comiti Theuderico Aquitano, cum pri-
mum Christiana religio in his regionibus exurgeret, donationis titulo habendam dedit.
Facies Urbis hujus rotunda fere. Fossas habet latas et profundas, olim moenibus et val-
lis circumdata, nunc muris septa: palustri et uliginosi loco condita, et undique quovis
tempore per emissaria sua, spatio viginti quatuor horarum inundari potest: ita ut a nullâ
parte obsidionem, aut tormenta bellica metuat, nisi per aggeres utrimque Iselae (ad quam
ejus situs est) obductos, quibus tamen fortia satis propugnacula objecta, hostilem incur-
cursionem facile exclusura. Iuxta urbem hanc, durante adhuc fatali illo et internecivo bel-
lo, Illustrissimi Ordines impensis publicis novum quoddam emissarium, solo prius diligenter
fistucato, et crepidine lapideâ e saxo durissimo coloris caerulei communito, sapienter fa-
ciendum curarunt, per quod (urgente sic necessitate) ingentes corbitae et celoces onera-
riae, passis velis, quod per urbem fieri non potuit, citius ad belli usum perveherentur.
Pontem habet sublicium trans Iselam. Proprietatarios et dominos hujus Urbis per aliquot
annos fuisse comites Bulosios (quorum monumenta etiam marmorea in media Basilicâ,
in sacello quodam ferreis cancellis septo ante annos aliquot visa sunt) certum est. Horum
primus fuit illustrissimus quidam et summo loco natus Heros Iohannes Hannonius, Io-
hannis Hannonij Hollandiae Reguli filius, Dominus in Beaumont, atque Wilhelmi, Hol-
landiae item Reguli (cui cognomentum Boni virtus dederat) minimus natu frater: huic
ex Comitatu Hollandiae bona quaedam cesserant, et inter alia Gouda ac Schoonhovia cum
appendicibus suis, per matrimonij vero contractionem comes Bulosij, quod est in Gallijs,
factus est. Bulosiorum ultimus fuit Guido, qui obijt anno millesimo trecentesimo nonage-
simo septimo, XI Kal. Ianuar. post cujus obitum (quandoquidem nulli legitimi erant
haeredes) Gouda et Schoonhoviae territoria, Bailivatus Bulofius dicta, rursus ad Hollandiae
comitatum, atque hoc temporibus Alberti Bavariae ducis delata sunt. Arcem in eâ, ut
et Schoonhoviae, Iohannes Hannonius dominus in Beaumont, de quo paulo ante, exstru-
xit, institutis utrobique telonijs portoria et vectigalia exacturis. haec arx admirabili fa-
bricâ constructa, ut tutissimum adversus pericula perfugium, destinata est per Hollandiae
Proceres atque Ordines tanquam gazophylacium et conditorium asservandis diplomati-
bus privilegijsque principum Hollandiae indultis: verum et hanc fatalis illa superioris
tempestatis procella diruit, soloque aequavit, solâ editiore turre arcis memoriam adhuc
tuente. Anno salutis millesimo quadringentesimo trigesimo octavo XIIII Kal. Sep-
tembr. haec urbs luctuoso incendio ita dejecta et in cineres versa fuit, ut quinque tantum
domus remanserint, eaeque apud portum, quarum adhuc hodie tres visuntur antiqua fron-
tispiciorum structura: incendium hoc incidit in ferias Ludowici, loquente Hexametro
hoc homaeoteleuto
FLetIbUs Id dIdICI qUIa GoUda CreMat LUdoVVICI[1]
Habet haec urbs insignia quaedam aedificia, ac primo templum quo haud scio an alibi
spatiosius sit atque amplius, ipsam etiam Cathedralem Ecclesiam Coloniensem aliquot pe-dum mensurâ superans, spectandum olim altissimo turris fastigio, verum (ut in rebus
humanis nihil diuturnum aut perpetuum, natura patitur) anno partae salutis millesimo
quingentesimo quinquagesimo secundo pridie Idus Ianuarius caelesti igne conflagravit, pro-
digio haud dubie divinitus facto inter arundineo tegulo constrata undecunque tecta, quae
tum templum ambibant, sed intacta tamen a fulmine. Incendium hoc exprimunt hi nu-
meri ab Hadriano Iunio hoc disticho comprehensi.
LUX bIssena fUit, IanI horâ Vespere nonâ
CUM saCra IoannI VULCano CorrUIt aedes[2]
Postea vero magnificis operis atque impensis reparatum, superiorum temporum splen-
dorem et amplitudinem obscurat. Hujus specularia et opera vitrea, omnia fere a poten-
tissimorum Regum et Principum, tam secularium quam Ecclesiasticorum, dominorum item
Ordinum , Oppidorum, et Collegiorum liberalitate profecta, et a duobus fratribus
Theodoro et Gualtero Crabeth, luminibus artis encausticae, Goudâ oriundis, confecta, to-
ta fere Europa admiratur. Forum habet augustissimum, triangulari propemodum for-
mâ, cujus in medio, ceu centro, existit Praetorium, juri dicundo, habendo Senatui, obeundis Urbis munijs destinatum, aedificium, quo Jacoba Heroina, Hollandiae olim Comitissa,
Goudam, cum ab omnibus fere Hollandiae oppidis quae ad Philippum Burgundiae ducem
[1] Chronogram: LIU + I + IICI + UI + U + CM + LUVVICI = 50+1+5+1+1+1+100+1+5+1+5+100+1000+50+5+5+5+1+100+1 = 1438
[2] Chronogram: LUX + I + UI + II + V + CUM + C + II + VULC + CUI = 50+5+10+1+5+1+1+1+5+100+5+1000+100+1+1+5+5+50+100+100+5+1 = 1552
hertaling
192
desciverant, deserta, habitaculum sibi in urbis hujus arce deligeret, donavit: quamquam
extrema demum manus anno MCCCCXL. Praetorio addita videatur: hujus pars ima
columnis suffulta, et opere fornicato concamerata, macello, posterior vero theatro Iusti-
tiae sanguinariae, publiceque securitatis vindici dicata, singularem architecti urbani in-
dustriam demonstrat. Multa in hac urbe sacra sunt hospitia. Cives in extruendis aedi-
ficijs mediocritatem adhibent, quae in omni usu cultuque vitae laudatur, caventque ne in-
utili sumptu et magnificentiâ modum, quo in genere multum boni (Cicerone teste) inest,
excedant; nec tamen aedificijs deest mundities, ornatus, et elegantia. Urbs est copiosa
et rebus omnibus affluens, ob fluvij portusque opportunitate, immo pylori vicem in cor-
pore humano obtinet, quando intermedia intercipit quidquid Hollandia, Brabantia, Ze-
landiaque mutuis necessitatibus submittit. Hunc trajectum, ut jus privilegiarium, tan-
quam nervum et Reipublicae hujus columen, urbs (quamvis ab alijs saepe oppugnatum)
fortiter, et ex longi temporis praescripto et diplomate summo jure urget, et sibi servat.
Magna hic caeli salubritas, tum quia aër liber a maris offensâ et gravitate ejus secretus
est, tum etiam propter reciprocum illum Iselae aestum, et quia collicijs rivorum undecun-
que ita divisa est, ut nullum fere tota urbe domicilium extet anhydron, quod non praeter-
labatur aut perlabatur aquae alveus, sordium et inquinamentorum colluviem reciproco
Iselae aestu expurgans. Nulla usquam urbium, prope dixerim cum fidei periculo, vel fae-
liciora vel frequentiora producit alitque plantaria, non vicinis modo Belgis, sed etiam
longe dissitis regionibus, expetita. Tres habet haec urbs anniversarios mercatus, quos
ingens omnis generis rerum affluentia, et ubertas exornat, maxime vero laneis pannis,
et Stolwicensium caseorum molibus et bonitate non incelebres. Olim in hac urbe trecen-
tas quinquaginta officinas cerevisiarias fuisse constat Ceriali namque potu adeo inclyta
fuit, ut bona Flandriae, Zeelandiaeque pars vix alio exotico zytho uteretur, quam quod
Goudanorum cortinis concoctum esset, quod Goutsche Keyte dicebatur. Plurimae hic
etiam iuxta Iselam sunt laterariae. Status politiae commodus, et regitur ab ijs qui aetate,
sapientiâ, consilio, et industriâ ceteros anteire putantur. Incolae bene morati et culti,
viget apud eos humanitas et concordiae studium, maxime in Religionis negotio, quae laus
utinam vere hoc turbulento saeculo adeo exacerbatis et exulceratis plerorumque animis,
de alijs etiam praedicari posset. Bellicâ etiam virtute, semper claruerunt, et navalis rei
peritissimi, in quibus principem honoris ac gloriae gradum ascendant, Cornelius et Fre-
dericus Houtmannus, par nobile fratrum, qui singulari patriae studio et summâ indus-
triâ, confoederatarum Provinciarum nomine, in Indiam Orientalem primi advecti
maximo earundem Provinciarum emolumento et faenore, per multos annos ibidem com-
mercia exercuerunt, et Batavo illi Mercurio Lucrioni officinam institoriam constitue-
runt. Dedit haec urbs superiori saeculo ingenia quaedam non infelicia neque sterilia, quo-
rum nonnulla autor libri hujus recenset; quaedam etiam hoc nostro, quorum doctissimi
viri Iustus Lipsius, Ianus Gruterus, et Dominicus Baudius Insulensis honestissime in
libris suis meminerunt. Oriundus etiam hac urbe magnus ille Desiderius Erasmus, Gou-
dae enim conceptus et utero gestatus, Roterodami (quo cum ad pariendum vicina esset
mater se certâ de causâ contulerat) in lucem editus est. Complures in hac urbe annos vi-
xere magni nominis viri Balduinus Ronsaeus, et Paulus Traudenius; quorum ille alter
quidam Hippocrates, magnâ cum laude medicinam exercuit; hic vero numerosissimam
undique ad hanc urbem confluentem pubem, humaniori litteraturâ fideliter, ad magnam
urbis hujus gloriam instituit.]
Describamus deinceps reliquas urbes Hollandiae, et primo quidem, ex ordine
jam praemisso, Enchusam.
hertaling