Sint-Janskerk

..........
De stad heeft een paar bijzondere gebouwen, in de eerste plaats een kerk, langer en groter dan enige kerk elders, een kerk die zelfs een paar voet langer is dan de Dom van Keulen. De kerk viel vroeger op door zijn zeer hoge torenspits, maar is (zoals de natuur niet toestaat dat in menselijke aangelegenheden iets langdurig of blijvend is) in het jaar des Heren 1552 op 12 januari door blikseminslag getroffen en afgebrand. Daarbij gebeurde, ongetwijfeld van godswege, een wonder. Rondom de kerk stonden toen rietgedekte huizen maar deze bleven gespaard voor de bliksem. De brand is vastgelegd in de volgende verzen van Adriaan de Jonghe, in een distichon:
“Het was de twaalfde dag van Janus, het negende uur in de avond
Toen de heilige tempel van Johannes vernield werd door Vulcanus (het vuur)”.
Daarna is de kerk dankzij veel werkzaamheden en investeringen prachtig hersteld, het stelt de luister en omvang van vroeger tijden in de schaduw. De glazen van de kerk zijn bijna allemaal vervaardigd door twee broers, Dirk en Wouter Crabeth, sublieme kunstenaars op het gebied van het brandschilderen, afkomstig uit Gouda. Hun glazen worden bijna in heel Europa bewonderd. Dit alles werd mogelijk door de vrijgevigheid van zeer machtige koningen en vorsten, zowel wereldlijke als kerkelijke en door heren van de Staten van Holland, steden en colleges.

..........
De hoofdkerk van de stad, een opvallend gebouw door haar fraaie uiterlijk en haar zeer hoge toren, is wel tweemaal tot op de grond toe afgebrand, namelijk in 1512¹ door blikseminslag en in 1438 bij de brand die de hele stad in de as legde. Maar deze kerk, prachtig gerestaureerd, is nu te zien met haar schitterend uiterlijk.

1) Het werkelijke jaartal van de tweede brand was 1552

..........
De stad heeft zeer fraai gebouwde particuliere en openbare gebouwen. In de eerste plaats de eminente en indrukwekkende kerk die de enige parochiekerk in de stad is. Men ziet haar ongeveer centraal in de stad liggen, met een zo grote lengte dat je elders in Holland geen vergelijkbare vindt, met de kerk van Haarlem als enige uitzondering. Zij was immers een paar voet langer dan de Dom van Keulen en vroeger, voor de brand, werd zij door iedereen bewonderd om haar afmetingen en haar fraaie inrichting. De kerk had 52 altaren en een klokkentoren die opviel door zijn hoogte en fraaie bouwwijze. Al naar gelang de tijden en de feesten zijn de mooie tonen van de klokken met verschillende klanken te horen. Maar deze bijzondere en grote kerk is nu al voor de tweede keer door de razende god van het vuur verwoest. In 1438 trof een brand zowel de stad als de kerk. In 1552 werd zij door de bliksem getroffen en raakte als enige zwaar beschadigd, terwijl de gebouwen in de directe omgeving helemaal geen schade opliepen.
Na deze laatste brand is zij volledig op kosten van de burgers en een jaarlijkse collecte in de oude pracht en omvang teruggebracht. Die collecte wordt op de dag van de wijding (de zondag na Sint-Jans Onthoofding) gehouden. Het interieur is prachtig met smaakvolle, gebrandschilderde ramen, die je bijna nergens anders zo mooi ziet. Deze ramen worden door de burgers jaarlijks onderhouden. Dat was zelfs zo in die rampzalige periode van de beeldenstorm toen schilderingen en beelden het vreselijk moesten ontgelden.

..........
Vooral de indrukwekkende en prachtige kerk, die in de stad de enige parochiekerk is en ongeveer midden in de stad staat. Het is zo’n groot gebouw dat men met uitzondering van die van Haarlem nergens in Holland een vergelijkbare kerk kan zien. In lengte overtreft hij zelfs de Keulse aartsbisschoppelijke Dom met enkele voeten. Voor de brand genoot hij bij allen bewondering vanwege zijn afmetingen en fraaie afwerking. Hij had 52 altaren en een klokkentoren die opvalt door zijn hoogte en mooie uiterlijk. De klokken laten al naar gelang de tijd van het jaar en de verschillende feesten aangepaste melodieën horen. Een razende brand heeft deze fraaie en grote kerk al tweemaal verwoest. In het jaar 1438 door een brand die zowel de kerk als de stad trof en in het jaar 1582¹ werd de kerk door de bliksem getroffen en als enige verwoest, terwijl de omliggende gebouwen geheel gespaard bleven. Maar na deze laatste brand is hij op kosten van de burgers en wel met een jaarlijkse bijdrage, die op de wijdingsdatum (de zondag na St. Jans Onthoofding) wordt betaald, in de oude luister en omvang hersteld. Het interieur valt op door zeer stijlvolle en bijzonder fraaie gebrandschilderde ramen, vergelijkbare ramen kan men bijna nergens zien. De burgers beschermen deze ramen met jaarlijks onderhoud, zelfs in de roerige periode, waarin men gruwelijk tekeerging tegen schilderingen en beelden.

1) Het werkelijke jaartal van de tweede brand was 1552

..........
De stad heeft een beroemde kerk vanwege haar grootte en de schoonheid van de glasvensters, die men niet zou willen ruilen met de kunst van Apelles.

..........
Fraaie beschrijving van Gouda
Adriaan van Roomen zegt in zijn ‘Beschrijving van de belangrijke steden van de wereld’ (Klein toneel der Steden) dat Gouda dichtbevolkt is en rijk aan bezienswaardigheden. Het is gelegen aan de IJssel. De stad heeft zowel publieke als particuliere gebouwen, die er fraai uit zien.
Beschrijving van de kerk
Maar op de eerste plaats heeft Gouda een voortreffelijke kerk, die de enige parochiekerk is van de hele stad. Deze staat midden in de stad en is groter dan die in alle andere plaatsen van Holland (uitgezonderd die van Haarlem). Want de kerk is ongeveer een meter groter dan de Dom in Keulen. Voor de brand vonden alle mensen haar een wonder om haar grootte en schoonheid. Er waren 52 altaren. De kerk heeft een mooie en hoge toren, waarin verschillende melodieën worden gespeeld en de klokken worden geluid naargelang de veranderende getijden en bij feestdagen. Maar het verwoestende vuur heeft nu voor de tweede maal huisgehouden in deze voortreffelijke kerk. Want in 1438 is de kerk afgebrand samen met de hele stad. En in het jaar 1552 is de toren door blikseminslag getroffen zonder dat de omgeving beschadigd werd. Maar na deze laatste brand is de kerk in zijn vroegere schoonheid en grootsheid hersteld. Dit met bijdragen van de burgers en door jaarlijkse collectes die gegeven worden op de dag van de kermis (op de zondag na de herdenking van De Onthoofding van Sint-Jan). Het interieur is buitengewoon mooi. Er zijn uitstekende en kostbare geschilderde glasvensters, die hun weerga niet kennen. En deze vensters worden al jaren hersteld en onderhouden door de burgers, ook in de afschuwelijke, slechte tijd van de beeldenstorm.

..........
De parochiekerk van deze stad is schitterend en naar men meent groter dan welke kerk waar ook in Nederland. Ze gaat zelfs de Dom van Keulen een paar voet in lengte en breedte te boven¹. Ook is de kerk verfraaid met de allermooiste gebrandschilderde ramen die in Holland te vinden zijn. Deze glazen zijn voor het merendeel gemaakt door twee broers uit Gouda, Dirck Pietersz en Wouter Pietersz Crabeth, beiden zulke kundige glazeniers, dat men tot nog toe niemand gevonden heeft die men met hen zou kunnen vergelijken. De kerk met de toren, waarvan de spits hoog oprees in de lucht, is op 12 januari 1552 door de bliksem getroffen en afgebrand.

..........
De parochiekerk waarin vroeger 72 altaren zijn geteld, is een prachtig gebouw en, zo men denkt, groter dan enig andere in geheel Nederland, want zij is zeker voeten langer en breder dan de Dom van Keulen. De kerk heeft ook mooiere en kunstzinnigere glazen dan enig andere kerk in Holland. De meeste daarvan zijn gemaakt door twee broers, geboren in deze stad, Dirck en Wouter Crabeth, die hun gelijke niet hebben in deze kunst. De glazen zijn door de voornaamste heren, zowel geestelijke als wereldlijke, van de Staten van het Land en van sommige steden en colleges geschonken. Deze kerk met haar toren die met een zeer hoge spits in de lucht opsteeg, werd op 12 januari 1552 door de bliksem getroffen en verbrandde jammerlijk, zonder de naburige huizen waarvan de meeste een rieten dak hadden, te beschadigen.

..........
Maar - welk een groot monument van de stad is niet vernietigd door de bliksem? Ik bedoel die tempel, die stellig het sieraad van zijn stad en het wonder van zijn tijd genoemd kan worden. Het verlies zou echter nog groter zijn geweest, als niet uit haar as, als een feniks, een nieuwe tempel was opgerezen. Deze kon weliswaar de grootte van zijn voorganger niet evenaren, maar hoeft op dit punt voor geen enkele kerk in ons land onder te doen. En het volgende durf ik met een gerust hart te verklaren: dat er nergens op aarde ramen te vinden zijn die gebrandschilderd zijn in zulke sprekende kleuren, zulke onnavolgbare afbeeldingen, gezichten, voeten, handen en gestalten waarvan de details zo ongelofelijk scherp zijn weergegeven. Iedere bezoeker die deze voor het eerst ziet, is natuurlijk stomverbaasd. Wie, gebroeders Crabeth, zal niet vol bewondering opzien naar uw kunst? Wie zal niet uitroepen: 'Wat een bewonderenswaardige vaardigheid, die alle onderscheidingen en eerbewijzen verdient?'.

..........
Dat de parochiekerk van deze stad zeer magnifiek is en (zoals men beweert) groter dan andere kerken in Nederland en in lengte en breedte ook enkele voeten meer heeft dan de Dom van Keulen. Dat de kerk ook versierd is met de allermooiste glas-in-lood ramen die men in Holland kan vinden. De meeste ervan zijn gemaakt door twee broers uit Gouda, de een heet Dirck Pietersse en de andere Wouter Pietersse Crabeth. Beiden zijn zulke goede glaskunstenaars dat men tot nu toe niemand gevonden heeft die zich met hen zou kunnen vergelijken.

Dat de kerk van deze stad met zijn toren, die destijds als een hoge naald in de lucht stak, zijn afgebrand nadat de bliksem in de toren was ingeslagen op 12 januari 1552.