In SAMH ligt een kopie van een briefje van Erasmus vanuit Stein aan Cornelius Aurelius. Hij schrijft ook dat hij bezig is met een boek tegen de barbaren.
In dat boek schrijft Erasmus over de barbaren die volgens hem niets van de klassieke letterkunde wilden weten. Hier is sprake van de latere Antibarbari. Deze in het Latijn geschreven boeken kunt u lezen (echter onvertaald) op de website van The Latin Library Libri Antibarbarorum.
Het Streekarchief Midden-Holland bezit een exemplaar van Liber apologeticus, de oudst bewaarde versie van de Antibarbari (SAMH, Librije, 0190. 8364 b, [olim 2316 D 2]). Hieronder volgt na het briefje van Erasmus de transcriptie en vertaling van het genoemde handschrift.
Erasmusbriefje
Herasmus Cornelio Goudano viro eruditissimo Salutem. Gaudeo. cepisti tandem amiculo animi meminisse. Quid enim / dum nil nisi agros pecuniamque crepares / nobis nullus erat locus. Quid igitur potissimum mali imprecer hijs qui te procuratorem fecerant? nempe ut ipsi procuratores fiant Nunc tu Corneli suavissime cum quasi ex medio freto in portum sive te recepisti / sive vento aliquo coniectus es / intermissa studia alacri animo repete Erunt post intermissionem et tibi Muse et tu musis multo gratior / quam si nullum divorcium intercessisset. Si quid agitem rogas. Est michi in manibus de litteris opus quod diutissime minatus sum / idque inter rusticationem curo / quantum procedat parum scio / Id quidem opus duobus libellis absolvere in animo est Prior in refellendis ineptis barbarorum rationibus totus fere versabitur In secundo te tuique similes doctos amicos de laude litterarum loqui faciam Itaque quandoquidem communis erit gloria / equum est / laborem
quoque esse mihi tecum communem Si quid igitur legisti (quid enim tu non legisti) quod ad has res facere putabis id est quo vel litterarum studium vituperari queat vel laudari / queso ad me mi mittere cures atque per nostram amiciciam candidus impartias Vale.
Herasmus aan Cornelius Aurelius Goudanus[1]
Gegroet,
Ik ben erg verheugd, zeergeleerde Cornelius, eindelijk toont u weer eens belangstelling voor uw vriend. Waarom zeg ik dit? Zolang u zo druk bezig was met geld- en grondzaken was er geen tijd voor onze vriendschap. Daarom zou ik de mensen die u tot procurator benoemden het liefst verwensen, laat hen dit werk zelf maar doen. Maar nu, mijn aller innemendste Cornelius, nu u uit de golven van de woeste zee bent opgedoken en zich naar de haven hebt begeven of daarheen bent teruggeworpen door een gunstige wind, kunt u weer enthousiast de studies oppakken die u had onderbroken. De muzen zullen u opnieuw plezier bezorgen of omgekeerd, u de muzen, meer nog dan zonder deze onderbreking. U vraagt mij of ik iets onder handen heb? Ik werk momenteel aan een boek over de stand van de literatuur dat ik al heel lang geleden heb aangekondigd. Ik doe dat tussen de bedrijven van het landleven door, maar hoever het inmiddels gevorderd is, kan ik niet goed inschatten. Ik ben van plan dit werk in twee delen te voltooien. Het eerste zal ik bijna geheel besteden aan het weerleggen van de dwaze argumenten van de barbaren. Het tweede aan de lof voor de letteren, en daarin wil ik u en enkele met u vergelijkbare geleerde vrienden aan het woord laten. Aangezien we samen dan de roem zullen delen, is het billijk om ook de werkzaamheden te delen. Als u dus iets gelezen heeft, want wat heeft u eigenlijk niet gelezen, dat volgens u met dit onderwerp te maken heeft, dat wil zeggen iets van belang dat als kritiek op de schone letteren beschouwd kan worden of juist als lof, wilt u dit dan alstublieft met mij delen, omwille van onze vriendschap, en mij dit toesturen?
Met groet.
[1] Herasmus: Erasmus is zichzelf pas na 1504 Erasmus gaan noemen. Bron: Erasmus dwarsdenker. S. Langereis, 2021.
Aurelius, Cornelius Gerritsz. van Gouda, augustijner kanunnik, geschiedschrijver en dichter, 1460-1531. Bron: KNAW Huygens Instituut
Antibarbari
1r
Liber Apologeticus Desiderij Herasmi Roterodami. in quo refelluntur rationes inepte barbarorum / contra Poesim et litteraturam secularem pugnantium
Cum adolescens admodum / pestilentie (que tum apud nostrates mirum in modum[1] seviebat) defugiende studio. brabantico rure et salutari. et ameno. quandam quasi Academiam mihi meisque edificarem. quod locus qum saluti tuende[2]. tum studiorum secessibus vel maxime ydoneus videretur. Nam silentij habet plurimum. amenitatis etiam quantum philosopho satis esset fortassis et musis.[3] Hic igitur[4] qum agerem invisit me[5] Hermannus Guielmus / equalium meorum unus / et optimus et doctissimus et de quo dubitare possis. moribus ne sit amabilior. an ingenio admirabilior / illis enim nichil candidius / hoc sublimius nichil Sed a coniunctissimi hominis laude temperasse prestiterit. ne quid amici studio in amicum peccem Peccarem autem si virtutem eius eximiam mea predicatione elevarem Que enim ab amante vel inferiora vero dicuntur. amori potius quam iudicio tribui solent / et aut falsa aut minora putari Verum nec mihi quidem ipse de Guielmo satis Accedo integris Credo doctioribus qui qum multo minus ament. plus videant. longe tum audacius et predicant et mirantur. Cum hoc igitur a teneris (ut est in greco proverbio) unguiculis. singularis quedam charitas. saneque iud iucunda studiorum[6] societas accreverat mihi cum ipsa prope etate: ijs vinculis / ea fide[7] conglutinata / ut nec Horresti[8] Piladem. nec Pirithoo Theseum. nec Patroclo Achillem. nec Damoni Pythiam. nec Eurealo Nisum. coniunctiorem fuisse crediderim Ex huius ergo inexpectatissimo adventu[9] / qum incredibilem cepissem voluptatem / Ne hoc tanto bono solus adeo fruerer[10], communi amico Jacobo Batto. qui tum erat opidi Bergensis[11] publicus a secretis Per puerum[12] renuncio[13] homini. qum non indocto. tum candidissimo. qui iampridem partim mea predicatione: qua de vetere amiculo[14] libens[15] apud recentem uti solebam. partim ipsius litteris accensus. Incredibili quodam Guielmi desi videndi desiderio[16] ardebat[17]. Is vero simul atque accepit[18]. ascito e congerrionibus suis uno dumtaxat non dicam accurrit. sed plane[19] advolat. idque adeo nocte fere concubia. eo quod interdiu per negocia civilia. egre ab urbe abesse licebat. Presertim quod nuper in rei publice administratione vocato: omnia popularius accuratiusque essent obeunda. Minima eius noctis porcio somno tributa est. Vix dum diluxerat consurgimus[20]. Operisque ex more[21] distributis. Ubi deinde edificium demonstrassem. ut[22] totius plane regionis faciem[23] Guielmo ante oculos ponerem. in agrum educo. Ibi nobis nobis[24] in diverticuli ponte consistentibus. ecce de improviso Judocus medicus. vir tum humanus[25] tum eruditus. una cum Guielmo Conrado viro primario[26] de via[27] sese ostendit. Erat huic prope a nobis[28] predium rusticum[29] / quo sese vir prudentissimus recipere solitus erat. quotiens urbis urbanorumque negociorum cepisset hominem sacietas[30] / quotiens fluctus illos civilium causarum voluissent paulisper effugere. quotiens nugari liberius / ac discincto[31] ludere libuisset[32]. Porro perpetuum hoc tempus quod ruri agebatur aut ille apud nos / aut nos apud illum eramus. tum quod hominis et comis[33] consuetudine delectabar. tum quod huius potissimum ope atque opera[34] / ad id quod parabamus uteremur Is ubi nobis conspectis blandius suo more arrisisset[35]. et quo tam mane (inquam) fugitive? Male (ita me deus amet) cum re publica agitur, que tibi sit tradita. qui tamquam lucinia[36]quedam. nemoribus nichil anteponis. urbem non secus quam caveam odisti tuam odisti. Quid tibi cum rure[37] homo omnium qui vivunt turbulentissime?
Tum ille prorsus (inquit)[38] tuis delicijs invideo homo hominum qui vivunt felicissime / qui dum nos miseri turbulentissimis illis negociorum undis sine fine[39] iactamur. beatus interim ruri [40] cum tuis te camenis oblectes. Quo minus miror si nobis persepe vocantibus tu a tuis istis nemoribus in urbem extrahi nequeas. Hic ego familiarius arridens sane inquam tu[41]tuis collegis paulominus desipis[42]. qui isto sis animo. quod si tue te syrenes sinerent / cupiditas atque ambitio mirum ni fluctus istos plane cum totis urbibus[43] contemneres[44].
Excutiam me fortassis aliquando inquit aliquando et Scipionem illum tuum quem mihi predicare non desinis. imitabor Verum interim qum per dies aliquot ferias futuras scirem et heri forte vesperinus occasus serenitatem polliceri videretur. sub auroram rus cum tota familia me contuli Ac mox Battum[45] quoque intuitus. et unde (inquit) tu huc? Aut qui nam cedo obsecro. [46] qui nobiscum heri ad multam usque noctem cenaveris[47]? Mirari (inquit Battus) non debes. si nocturnum compotorem tuum mane ruri offendas An ignoras quanta soleam esse noctua? Adest qui me dedalum fecit[48] et si quid est Dedalo ingeniosius. simulque Guielmum conveniens significabat[49] An tu Battum a tam desiderati capitis conspectu tenebellas istas remorari potuisse censes? Quas levioribus eciam in rebus magno contempsit animo.[50] Quod simul atque consul[51] intellexit. continuo ipse quidem una cum medico de rheda descendit. uxorem vero cum sua pompa (ut aiebat) in villam premisit.
[1] bovengeschreven: inclementissime
[2] in rechtermarge: Is locus hoc nomine Platonis Academia est potior quod otio par, salubritate vince[ret] cum illam pestilenti coelo fuisse legamus h[anc] vero salubris aurae commendatione poller[e]
[3] in rechtermarge: Musae limpidis fontibus ac ripis sm[a]ragdinis, et opacis nemorum umbris delectari feruntur
[4] bovengeschreven: latitantem ac suaviter rusticantem
[5] bovengeschreven: preter spem
[6] in rechtermarge: Arctius copulat animos hominum pueri[lium] studiorum communio quam ulla cognationis a[ut] affinitatis propinquitas.
[7] bovengeschreven: ea benevolencia
[8] bovengeschreven: oresti
[9] bovengeschreven: hoc gratiore quod esset inexpectatus
[10] bovengeschreven: invidus
[11] bovengeschreven: civitatis Berganae
[12] bovengeschreven: confestim
[13] bovengeschreven: renunciandum curo
[14] bovengeschreven: veteri sodale
[15] bovengeschreven: lubens
[16] in rechtermarge: Erasmus ait se adhuc neminem mortal[ium] vidisse qui sic admiraretur sic venera[retur] sic adamaret eruditos presertim in hijs [lite]ris quas non absque causa bonas app[ellant] atque hic Jacobus Battus:.
[17] bovengeschreven: flagrabat
[18] bovengeschreven: rescivit
[19] bovengeschreven: prorsus
[20] bovengeschreven: consurgitur
[21] bovengeschreven: reditur ad litteratas fabulas. mox coeli serenitas ad prodeambulandum invitat.
[22] bovengeschreven: obambulatur. ac loci
[23] bovengeschreven: situm regionisque faciem hospiti demonstro
[24] bovengeschreven: forte fortuna
[25] bovengeschreven: cum primis humanus atque eruditus
[26] bovengeschreven: eius urbis cive primario
[27] bovengeschreven: nobis
[28] bovengeschreven: haud procul
[29] bovengeschreven: prediolum rusticanum
[30] bovengeschreven: nam apud suos summo magistratu subinde fungebatur
[31] bovengeschreven: ut ait Flaccus
[32] bovengeschreven: collubitum esset
[33] bovengeschreven: et eruditi
[34] bovengeschreven: tum quod essent mihi quaedam communia cum illo negocia
[35] bovengeschreven: mox ego
[36] bovengeschreven: luscinia
[37] bovengeschreven: et cum hoc ocio consuli
[38] bovengeschreven: ad haec ille exhilaratus
[39] bovengeschreven: sursum ac deorsum
[40] bovengeschreven en in rechtermarge: ociosus interim ac vacuus cum tuis camoenis obambulas et animum oblec[tas] nunc cum amiculo quopiam quicquid libu[it] garriens. nunc cum veterum scriptorum aliquo [con]fabulans interdum poeticam aliquam can[tile]nam modulans nonnumquam chartis ceu fid[is] sodalibus committens quod animo versaris.
[41] bovengeschreven: Nae tu inquam non
[42] bovengeschreven: paulo minus desipis quam tui collegae
[43] bovengeschreven: facile
[44] bovengeschreven en in marge: Sed dum parum optimatem videri pudet. parum recte quid ad iucundam vi[tam] sit optimum eligis. Tum ille. Non ita procul (inquit) a scopo tua aberrat oratio Atque utinam inficia[ri] liceret quod dicis sed excutiam etc.
[45] bovengeschreven: Simul autem et battum intuitus, ex insidijs se proferentem
[46] bovengeschreven: tam mane
[47] bovengeschreven: potaris?
[48] in rechtermarge: Apud Nasonem cuidam pedibus timor ad[di]dit alas. michi amor alas plus quam Daedaleas affuit Atque interea Guiel[mum]
[49] bovengeschreven: connivens subindicabat
[50] bovengeschreven: saepenumero fortiter contempsit
[51] bovengeschreven en in marge: Arrisit consul conscius Battum in prima adolescentia ad furtivos puellarum amores fuisse propensum. a quibus mox avocarunt litterae Porro ubi d[e] Guilielmo sensit consul. continuo ipse etc.
Desiderius Herasmus van Rotterdam, Tegen de Barbaren. Een weerlegging van de dwaze argumenten die gebezigd zijn door de barbaren bij hun strijd tegen de dichtkunst en de schone letteren.[1]
Ik was destijds nog vrij jong toen ik, in een poging om aan de pest te ontsnappen - er woedde in mijn omgeving een ongelooflijke pestepidemie -, in de gezonde en lieflijke omgeving van het Brabantse platteland een soort academie voor mijzelf en mijn vrienden oprichtte. De plek was behalve een uitstekende basis voor het beschermen van mijn gezondheid ook bij uitstek geschikt voor de afzondering die voor de studie nodig is, want de plek had stilte in overvloed en genoeg lieflijkheid voor een filosoof, en misschien ook wel voor de muzen. Toen ik daar bezig was, kreeg ik bezoek van Willem Hermansz[2], de beste en grootste geleerde onder mijn tijdgenoten. Ik vraag mij af wat ik het meest aan hem bewonder, zijn vriendelijke karakter of zijn briljante geest want iemand openhartiger of verhevener dan hij ken ik niet. Maar ik kan me beter matigen bij het prijzen van een goede vriend, om te voorkomen dat ik uit sympathie hem beschadig. Ik zou namelijk een vergissing maken als ik door mijn lof, afbreuk zou doen aan zijn uitzonderlijke kwaliteiten. Immers, de uitspraken die een minnaar doet, ook al zijn deze minder dan de waarheid, zal men eerder toeschrijven aan de liefde dan aan een afgewogen oordeel en beschouwt men doorgaans als onwaar of onbeduidend. Maar over Willem kan ik zelfs naar mijn eigen gevoel niet duidelijk genoeg zijn, ik laat het daarom maar over aan mensen die onbevooroordeeld zijn, aan groter geleerden, die weliswaar minder liefde tonen maar wel een grote opmerkzaamheid bezitten en mogelijk veel verder durven gaan in hun uitspraken en bewondering.
Met Willem heb ik vanaf mijn vroegste jeugd al een speciale en innige band, of zoals het Griekse spreekwoord zegt: vanaf mijn ‘tere nageltjes’. In de loop der jaren groeide deze band uit tot een bijzonder aangename studievriendschap. Deze was dusdanig hecht en zo trouwhartig dat ik niet geloof dat de vriendschap die Pylades onderhield met Orestes groter was dan die van ons, of die van Theseus met Pirithous, die van Achilles en Patroclus, of van Pithias en Damon, en Nisus en Eurialus. Zijn volstrekt onverwachte komst deed mij ongelooflijk veel plezier en om het genoegen van zijn bezoek te delen, stuurde ik een jongen op pad met een bericht voor onze gezamenlijke vriend Jacob Battus. Jacob was in die tijd secretaris van de stad Bergen op Zoom, een goed ontwikkeld man, en ook zeer openhartig. Hij had al eens eerder een bijzonder verlangen geuit om Willem te ontmoeten. Dat was deels ontstaan doordat ik regelmatig een enthousiast verhaal over hem had afgestoken tegen een oude vriend, en deels misschien door brieven afkomstig van Willem zelf. Zodra hij het bericht ontvangen had, vroeg hij een van zijn disgenoten mee en kwam hij aangestoven, of beter aangevlogen, op een tijdstip dat het al bijna bedtijd was. Battus kon overdag door alle stadszaken onmogelijk weg, hij was nog maar net door de stad in zijn politieke functie benoemd en daarom wilde hij al zijn taken nauwgezet uitvoeren, en meer naar de zin van het volk. Van slapen kwam die bewuste nacht maar weinig.
Toen wij uit bed kwamen was de zon nog maar net boven de horizon. Nadat ik zoals gebruikelijk het personeel aan het werk had gezet, liet ik Willem het huis zien en nam hem daarna mee naar het land om hem een indruk te geven van de omgeving. Toen wij daar op een brug bij een zijweg stonden, zagen wij plotseling dokter Joost aankomen, een vriendelijk en geleerd man, vergezeld van burgemeester Willem Koenraad die bij ons in de buurt een landgoed had. Deze zeer verstandige man trok zich hier geregeld terug wanneer hij genoeg had van de stad en de stadszaken en eens wilde ontsnappen aan de stroom rechtszaken met burgers. Soms ook om zomaar met mij wat te praten, zonder dat hij direct op zijn woorden moest letten en zin had om ongedwongen wat grappen te maken. Tijdens zo’n verblijf op het land kwam hij bij mij langs, of ik ging naar hem toe, omdat ik de omgang met die vriendelijke, geleerde man prettig vond maar ook omdat ik graag gebruik wilde maken van zijn medewerking bij de uitvoering van mijn plannen. Toen hij ons in de gaten kreeg en ons zoals gebruikelijk met een stralende glimlach had begroet, zei ik tegen hem: ‘Zo, wegloper, waar gaat dat zo vroeg naar toe? Het gaat notabene helemaal niet goed met de stad die aan jouw zorg is toevertrouwd, en intussen verkies jij als een nachtegaal liever het bos en mijd je de stad alsof het een kooi is. Wat doe je hier op het platteland, jij drukst bezette mens van alle levenden?’ Prompt antwoordde hij: ‘Ik ben jaloers op al jouw verrukkingen, jij aller gelukkigste mens van alle levenden. Terwijl wij ongelukkigen, maar eindeloos heen en weer worden geslingerd op de golven van de dagelijkse beslommeringen, vermaak jij je ondertussen op het platteland gelukzalig met vrienden en de muzen. Het verbaast mij dan ook helemaal niet, dat wij jou ondanks onze herhaalde uitnodiging, niet uit het bos naar de stad kunnen lokken.’
Waarop ik hem met mijn vriendelijkste glimlach antwoordde: ‘Jij hebt bijna eenzelfde gedreven instelling als je collega’s, inderdaad, maar toch zou het mij niet verbazen als jij, mochten jouw Sirenen van hebzucht en ambitie dat toestaan, die stortvloed aan stadszaken gemakkelijk van je af kunt zetten.’ ‘Ik zou mij misschien af en toe eens moeten losrukken, ja, en die Scipio van jou die je mij steeds ten voorbeeld stelt, navolgen. Maar vandaag ben ik al bij zonsopgang, omdat er wat vrije dagen aankomen en de zonsondergang gisteravond mooi weer aankondigde, met de hele familie naar ons landgoed vertrokken’. Toen keek hij naar Battus, en zei: ‘En jij, hoe kom jij hier, hoe kan ik jou hier in vredesnaam tegen het lijf lopen, jij die gisteravond laat nog met ons aan het diner zat?’ ‘Dat is niet zo verbazingwekkend dat jij je nachtelijke disgenoot hier ’s morgens vroeg tegen het lijf loopt,’ zei Battus, ‘weet je niet wat een nachtuil ik gewoonlijk ben? Er is hier nu iemand die van mij een Daedalus maakte, beter, een die nog genialer is dan Daedalus’. En met een stapje in zijn richting wees hij naar Willem, ‘Of denk je dat een beetje duisternis mij zou kunnen tegenhouden, om hem te kunnen aanschouwen die ik zo graag wil zien, een duisternis die ik ook in lichtzinniger aangelegenheden grootmoedig heb geminacht?[3]’ Zodra zijn woorden tot de burgemeester waren doorgedrongen, stapte hij uit de koets, net als de dokter, en zei tegen zijn vrouw dat zij met haar gevolg alvast kon doorrijden naar hun landgoed.
[1] Het boek met genoemde titel is gepubliceerd in 1520 maar de onderhavige handgeschreven tekst is een voorloper daarvan. In het facsimile van de Latijnse tekst die door GOS werd vertaald, is te zien dat iemand in de marges en interlineair wijzigingen heeft aangebracht. Deze wijzigingen zijn in deze vertaling niet meegenomen.
[2] Hermanus Guielmus, Guillielmus Hermanni de Gouda, of Willem Hermansz. (1466-1510), bloedverwant van Cornelius Aurelius Goudanus. Studiemakker en vriend van Erasmus, verdienstelijk beoefenaar van de Latijnse Letteren. Bron: DBLN.
[3] Zelfspot, over Battus deden verhalen de ronde dat hij in zijn jonge jaren nogal achter de vrouwen aan had gezeten.
1v
Tu inquam[1] de nostro rure permaligne sentis. qui tantum puellarum gregem tecum portaveris?[2] quid ita? respondit ille Satis[3] apparet[4] te credere. neque Pieridum, neque Charitum neque Driadum neque Naiadum ullam in nostris versari nemoribus. Imo chorum inquit facere volui[5] Tum Batto paululum seducto. familiarius in aurem Scelerate inquit. Cur non passus es me Icarum tuum[6] una tecum volare?
Battus Quia[7] inquit terrebar omine.
Consul Presertim ait qum me scires non minus teipso. hominis videndi desiderio teneri. idque adeo tua opera. Ingenue fateor[8] (Battus inquit) invidebam tibi[9] expletus tum denique te vocassem.[10] Quare ne quid dolo dicam[11] nunc venisse quoque molestum[12]est Vereor enim ne homo negociosissimus[13] ocium nostrum non nichil sis interturbaturus Judoci quoque quem tecum ducis[14] tetricam philosophiam odimus Nos quoque perpetuum hoc triduum meris nugis iocundissimisque[15] susurris transigere decreveramus Nichil nobis interim cum fascibus[16] tantumdem cum supercilio philosophorum.
Consul[17] Imo (inquit) in tempore assumus / una nugabimur omnes Nam et ego domi Consulem reliqui. Et Judocus philosophiam omnem uxori commisit[18] Que cum risissemus. Agite (inquit Battus) si fidem datis ita futurum Recipimus vos in gregem nostrum Deinde qum Guielmum meum[19] uterque magnifice salutavisset. vulgatoque iam more salvum venisse gratulatus esset. obambulare visendi studio cepimus / non sine varijs (ut fit) sermonibus. de regionis situ. de soli[20] felicitate. de coelo[21]. de coepti operis ratione[22]. tandem (ut solet inter fabulandum[23] alius ex alio sermo incurrere) in uterem[24] quidem illam sed prorsus iustissimam nostrorum temporum querelam incidimus Querebamus non sine vehementi admiratione. que tam vasta calamitas. tantum[25] optimarum artium frugem dissipasset Quod tam dirum [26]proluvium omnis[27] prope veterum litteras. olim purissimas. tam turpiter confudissit. Qui fieret ut nos veteres[28] illos scriptores tam immenso intervallo sequeremur. ut qui nunc doctrine arcem tenerent[29] vix idonei viderentur. quibus olim latrine committi debuerint[30]. Et qui nunc imperatores exercituum[31] apud illos ne inter gregarios quidem milites asscribendos[32] fuisse decebat At medicus quidem[33] ut erat astrologie qum studiosus[34]. tum inter primos peritus. omne negocium[35] in sydera reijcere nitebatur moliebatur. permulta in eam rem disserens. cum acute tum[36] probabiliter. ab hijs rerum humanarum vicissitudines proficisci. Hinc orta atque extincta rursus imperia. hinc regna aliunde aliunde alio translata. hinc tociens immutatos mortalium animos. mores. habitus. studia. fortunas fluxisse dicebat[37] Syderum vices esse certas quasdam / nec vim omnibus eandem. alia studijs amica. alia contra[38] infensa Ita fieri ut illis vicissim imperia alternantibus / studia quoque invicem modo fugere[39]. modo vigere. modo iacere / modo in precijs esse contingeret. et a mundi inicio[40] usque[41] repetens. singularum prope etatum mutationes doctissime[42] collegit.
At Consul[43] litterarum interitum multis coniecturis in christianam potissimum religionem conferre nitebatur[44] quod christianos olim ethnicas nescire litteras. neutiquam turpe. contemnere pulchrum eciam dixisse crederet. partim quidem fidei zelo quodam vehementi magis quam sapienti. et adversariorum odio cum quibus usque adeo nichil commune esse voluerunt ut vel optima relinquerent et Partim quod natura abhorrerent. partim vero laborem fugientes Inerciam honesto religionis nomine pretexebant Nonnulli fortassis[45] (et haud scio an multo maxima pars) non alia de causa oderant.[46] quam quia non didicerant[47] [48]Alij in pietate omnia collocantes simplicitate sua contenti. cetera superis permittebant Postremo inquit non optime religioni cum eruditione per se convenit Habet enim fere relligio sine litteris nescio quid supine stoliditatis adiunctum. a quo qui litteras sapiunt longe abhorrent Quibus rebus factum fuisse auguror. ut neque studiosis suis honos haberetur. et optimi libri utique litterarum custodes. aut perderentur aut neglecti interirent[49]
Porro Guielmus tum plurimis coniecturis tum maximorum[50] scryptorum auctoritate sese permoveri [51] dicebat. ut omnium rerum quoddam senium esse crederet. mundum universum senescere[52]. omnia sensim ab illa iuventa in deterius prolabi Chibelem illam deorum parentem iam sterilescere et que olim iuvenes deos gignebat. nunc longo pariendi usu effetam vix homines producere Non pauca in hanc sententiam[53] e priscis illis Theologis (nostratibus tamen) proferebat. sed ne que ad rem non admodum pertinent[54] hic verbosa oratione recenseam[55]. eo evasit. ut nostri temporis homines ingenio minus valere dicerent[56]. quam veteres illi valuissent Naturamque quasi senescentem. quam dum[57] non corpora modo prestantiora. verum et ingenia magis (ut ita dicam) mascula felicioraque produxerit[58] Nunc homunciones ut pusillos[59] corporibus / ita ingenio[60] non paulo deterioribus generare Itaque demum fieri. ut que veteres invenire potuerunt. nos nec percipere quidem possemus inventa [61] Que qum admiram[62] quadam quasi declamatoria ratione adeo scite a singulis disputata ut[63] nemo non concessa[64] dixisse videretur Battum[65] iam dudum dic
[1] bovengeschreven: Hic ego. An non inquam
[2] bovengeschreven: apportaris?
[3] bovengeschreven: Quia
[4] bovengeschreven: inquam tuo iudicio
[5] bovengeschreven: et vestras semideas cum hijs humani generis nymphis coniungere. Sub hac Batto etc.
[6] bovengeschreven: presertim cum scires
[7] bovengeschreven: primum
[8] bovengeschreven: ne dolo dicam
[9] bovengeschreven: tam opiparam voluptatem ipse adhuc famelicus
[10] bovengeschreven: sodales advocassem
[11] bovengeschreven: ut ingenue fatear
[12] bovengeschreven: submolestum
[13] bovengeschreven: qui non solum ut Caecias quispiam attrahas negocia. verumetiam ultro sequentia fugientem nusquam non tecum circumferas
[14] bovengeschreven: adducis
[15] bovengeschreven: liberrimisque
[16] bovengeschreven: Quid inter haec nobis cum fascibus aut quid cum supercilio philosophorum?
[17] bovengeschreven: tum
[18] bovengeschreven: quicquid severioris philosophiae uxori commisit (habebat autem submorosam)
[19] bovengeschreven: deinde consalutato guielmo obambulare perreximus non sine etc.
[20] bovengeschreven: natura
[21] bovengeschreven: coeli salubritate
[22] bovengeschreven: de calamitate nostrae hollandiae
[23] bovengeschreven: in huiusmodi fabulis
[24] bovengeschreven: veterem
[25] bovengeschreven: uberem tam florentem ac laetam opt. etc.
[26] bovengeschreven: et immane
[27] bovengeschreven: omnes
[28] bovengeschreven: priscos
[29] bovengeschreven: (pauculis quibusdam exceptis)
[30] bovengeschreven: qui cum priscorum mulierculis aut pueris elementarijs in palestra litteraria possent decertare.
[31] in marge: ducerent
[32] bovengeschreven: asscribi mererentur. quique nunc disciplinarum clavum moderarentur tunc ne in sentina quidem locum invenissent.
[33] in marge: homo prompte facundiae
[34] bovengeschreven: mire deditus cui nihil non tribuebat. alioqui vir pius ac probus
[35] bovengeschreven: tocius mali causam
[36] bovengeschreven: etiam
[37] bovengeschreven docebat
[38] bovengeschreven: rursus
[39] bovengeschreven: frigere
[40] bovengeschreven: ab orbe condito
[41] bovengeschreven: prope
[42] bovengeschreven: magna admiratione memoriae
[43] bovengeschreven: non improbatis usquequaque quae disseruerat medicus
[44] in marge en bovengeschreven: Non quod de hoc parum pie sentiret cui et si quis alius erat addictus. sed quod ab hac crederet ansam esse porrectam. Videbant exordia nostrae religionis non a philosophis non ab oratoribus non a dijalecticis aut mathematicis sed a simplicissimo christo nata ab idiotis apostolis propagata. Proinde mundanas disciplinas prisci religionis cultores ut rem Christo inimicam horrebant et pulchrum habebatur nescire profanas litteras neque minus laudis erat negligenti philosophiam Aristotelicam aut Platonicam quam contemnenti regna calcanti divitias spernenti voluptates. Quicquid enim mundus suspiciebat hoc fastidijt religio cuius studio vehementi magis etc.
[45] in marge: [ne]glectae sunt disciplinae liberales nihilo prudentius [agentib]us quam si Gallus odio britannorum mallet nudus [inced]ere quam panno apud britannos texto vestiri [aut] si britannus mallet siti disrumpi quam vinum [bibe]re apud gallos natum Et fortassis erant [qui s]upliciter errantes negligerent studia litterarum [negligere]nt et qui laborem fugientes inertiam suam honesto [relig]ionis nomine praetexerent quando sub nulla umbra [me]lius tegitur iners otium et segnis ignavia. [Nonn]ulli fortassis etc.
[46] bovengeschreven: bonas litteras
[47] bovengeschreven: et pigebat simulac pudebat discere
[48] in marge: Huic adiuverunt primum tyranni quidam qui christianis [schola]s praecludebant existimantes fore ut relligio [des]tituta doctrinae facundiaeque praesidijs sponte sua conse[nesce]ret, et tandem aboleretur At cum sentirent se per [adve]rsarios eruditionis et eloquentiae praesidijs urgeri [coe]perunt et ipsi ijsdem armis ac telis communire [sese] ut hostem suo (quod aiunt) gladio iugularent. [De]inde secuti sunt homines impense pij qui cum [ani]madverterent ex Ethnicorum libris vehementer [adam]atis ob eruditionis splendorem et illecebram elo[quent]iae hauriri nonnihil etiam paganismi iamque [sic u]bique propagatam esse religionem Christianam [ut e]orum librorum usus non magnopere deside[rar]etur. ad confutandos adversarios huc incumbe[bant] ut extincta supersticione Judeorum et ethnicorum [sim]ul et litterae et linguae tollerentur. For[tassi]s et illud perspexerunt non optime convenire purae [reli]gioni et perfectae doctrinae. Pietas fide nititur. [eru]ditio vestigat argumentis et rem in qaestionem [voca]t. Postremo fit nescio quo pacto ut minus [tract]abiles sint eruditi quam idiotae Atque hinc est quod Abbatum volgus hodie nihil magis cavet quam ne monachi altius penetrent ad bonas disciplinas. Malunt enim ovibus quam hominibus [imper]are. nec ob aliud malunt nisi quia facilius est. Hijs rebus factum est ut neque studijs suus honos haberetur et optimi quique libri unici litterarum custodes aut data opera perderentur aut [neg]lecti interirent. Mox eo deducta res ut turpe etiam sibi ducerent principes ac praesules scire litteras Ne tamen omnino ceca esset hominum vita si nulla extaret eruditio. omnis cura [prof]essioque litterarum in monachos est relegata, a quibus aliquamdiu non omnino pessime tractatae sunt. Mox cum hij quoque supercilio turgidi ad luxum sese verterent neglectis [ling]uis neglecta antiquitate nata est nescio quae perturbata doctrina et prorsus inerudita eruditio qua non solum humana disciplina verum etiam ipsa theologia miseris [modi]s vitiata fuit Haec aliaque etc.
[49] bovengeschreven: Haec aliaque in hanc sententiam cum disseruisset consul Guilielmus etc.
[50] bovengeschreven: gravissimorum
[51] bovengeschreven: moveri
[52] bovengeschreven: et quicquid hic gignit mundus sua quadam iuventa subolescere ac rursum postea quam ad summum vigorem suis auctibus pervenerit , tandem ad senium vergere ac sensim in deterius prolabi Cybelem etc.
[53] bovengeschreven: et
[54] bovengeschreven: pertinet … ut
[55] bovengeschreven: breviter
[56] bovengeschreven: diceret, als correctie van dicerent
[57] bovengeschreven: quae olim
[58] bovengeschreven: (produ)cebat
[59] bovengeschreven: (pusil)lis
[60] bovengeschreven: (inge)nijs
[61] bovengeschreven: Cumque illi mirabilem doctrinae vim cum eloquentia pari coniunxerint nos alterum etiam horum parum feliciter tentare. Quae etc.
[62] bovengeschreven: (admira)rer
[63] bovengeschreven: mihi
[64] bovengeschreven: (con)fessa
[65] bovengeschreven: meum
Ik zei: ‘Je hebt kennelijk geen hoge dunk van het platteland dat je zo’n stoet aan meisjes hebt meegebracht?’. ‘Waar doel je op?’, vroeg hij. ‘Blijkbaar ga jij ervan uit dat er hier in de bossen geen muzen, gratiën en bos- of waternimfen rondlopen.’ ‘Integendeel’, zei hij, ‘ik was van plan straks een zangkoor te gaan maken’. Toen nam hij Battus even apart en fluisterde vertrouwelijk in zijn oor: ‘Schurk, waarom heb je mij niet als jouw Icarus laten meevliegen?’ Battus: ‘Omdat ik dat een griezelig voorteken vond.’[1] De burgemeester: ‘Je wist toch dat ik net als jij popelde om onze man te zien, en dat kwam ook nog eens door jouw toedoen.‘ ‘Eerlijk gezegd gunde ik je dat niet’, zei Battus, ‘ik had je pas willen roepen als ik zelf voldaan was. Het is ook, om het maar ronduit te zeggen, vervelend dat je bent gekomen, want ik ben bang dat zo’n druk baasje als jij onze rust hier behoorlijk verstoren zal. Bovendien hebben wij een hekel aan de sombere filosofie van je metgezel Joost. Wij hadden ons voorgenomen om deze drie dagen alleen maar grappen te maken en wat aangenaam te keuvelen dus wij willen zolang niets van doen hebben met iets als het stadsbestuur, net zomin als met de strenge frons van filosofen.’ De burgemeester: ‘Integendeel, we zijn precies op tijd om samen die grappen te kunnen maken, ik ben hier als gewoon burger en Joost, die heeft de hele filosofie thuis bij zijn vrouw achtergelaten.’ En toen we hierom gelachen hadden, zei Battus, ‘Vooruit dan maar, als jullie die belofte gestand doen dan zijn jullie welkom in ons gezelschap.’
Nadat zij beiden mijn vriend Willem allerhartelijkst hadden begroet en naar goed gebruik gefeliciteerd hadden met zijn behouden aankomst, hadden wij zin om samen nog wat verder rond te kijken en daarom vervolgden wij onze wandeling. Zoals dat gaat, spraken we over van alles en nog wat: over de omgeving, de bodemgesteldheid, het weer, de aanpak van het werk en waar we mee bezig waren. En zoals dat meestal gaat bij zo’n gesprek, want het ene onderwerp lokte het andere uit, belandden we tenslotte bij een oude klacht, een overigens zeer terechte klacht, juist in onze tijd. Daarbij vroegen we ons verwonderd af welk onheil de verdiensten van de meest voortreffelijke kunsten heeft kunnen wegvagen en door welk vreselijk gebeuren praktisch de hele klassieke manier van schrijven die ooit zo zuiver was, zo schandelijk overwoekerd kon raken. Hoe heeft het kunnen gebeuren dat wij nu al die grote klassieke schrijvers slechts op een grote afstand volgen, dat degenen die het nu in de wetenschap voor het zeggen hebben, vroeger niet eens geschikt geacht zouden worden om toezicht op de toiletten te houden. En de huidige ‘legeraanvoerders’, in de oudheid zouden zij niet eens in aanmerking komen om in de rangen van de gewone soldaten te worden opgenomen.
Welnu, de dokter, die zich op astrologie had toegelegd en overigens op dit gebied als een expert gold, deed een poging om aan te tonen dat de teloorgang van dit alles terug te voeren was op de sterren waarbij hij, scherpzinnig en aannemelijk, veel argumenten aanvoerde. Hij verklaarde dat er een oorzakelijk verband was tussen het lot van mensen, de wisselingen die daarin voorkomen, en de sterren. En dat dit verband er ook was bij de opkomst en ondergang van heerschappijen evenals bij de overdracht van een koningschap van de ene partij op de andere. Hij zei dat een voortdurende verandering van gezindheid, van gewoonten, karakters, sympathie en fortuin bij de stervelingen, hier hun oorsprong vonden, dat de sterren zelf onderhevig waren aan bepaalde wisselingen en dat de invloed van alle sterren niet gelijk was, dat sommige sterren een gunstige invloed uitoefenden en andere juist een ongunstige. Het was zo dat, als sterren heerschappijen konden beïnvloeden, zij ook invloed op studies konden uitoefenen, dat deze nu eens aan relevantie inboeten en dan weer krachtig opbloeien, nu eens bijna teloorgaan en dan weer lof oogsten. Door al deze voorbeelden erbij te halen, vanaf het ontstaan van het heelal, gaf hij op erudiete wijze een opsomming van de veranderingen die in zo ongeveer elk tijdperk plaatsvonden.
Maar de burgemeester probeerde de teloorgang van de klassieke letteren in verband te brengen met de christelijke godsdienst, op grond van een groot aantal hypotheses. Hij meende dat de christenen in het verleden hadden beweerd dat het in geen geval een schande was als men de heidense literatuur niet kende, en dat het goed was om er geen aandacht aan te besteden. Dat zij van deze literatuur hebben afgezien op grond van enerzijds een meer felle dan verstandige geloofsijver, en anderzijds door afkeer van tegenstanders waar zij niets gemeenschappelijks mee wensten te hebben, en op die manier de beste dingen aan zich voorbij hebben laten gaan. En omdat zij volgens hem van nature een afkeer hadden van de klassieke literatuur, maar ook geen zin hadden zich ervoor in te spannen, verborgen zij hun lamlendigheid onder de mantel van de eerzame godsdienst. Sommigen van hen, verreweg het merendeel vermoedelijk, hadden aan literatuur misschien een hekel omdat ze daarin geen onderwijs genoten hadden en anderen, die geheel op vroomheid gericht waren, waren met een eenvoudige levenswandel tevreden en lieten dit over aan hun meerderen. Uiteindelijk, zo meende de burgemeester, laat godsdienst zich niet gemakkelijk combineren met geleerdheid. ‘Want aan religie zonder kennis kleeft namelijk iets van slome domheid bijna, en daar hebben mensen die kennis van de letteren hebben een enorme afkeer van. Volgens mij is dit de reden dat men geen waardering heeft voor degenen die zich toeleggen op de schone letteren, en dat de beste boeken, nota bene de hoeders van de letteren, zijn vernietigd of verloren gegaan.’
Willem tenslotte beweerde, ook aan de hand van vele hypotheses en uitspraken van gezaghebbende auteurs, dat hij het bange vermoeden had dat alles, de hele wereld, aan een soort verouderingsproces onderhevig was en dat al het bestaande steeds aan kwaliteit inboette. Dat de grote oermoeder Cybele onvruchtbaar was geworden en dat zij die ooit jonge goden voortbracht, nu uitgeput was door dat langdurig baren en nauwelijks nog echte mensen voortbracht. Willem droeg heel wat argumenten aan die hij ontleend had aan de grote theologen uit vroeger tijden, maar met het gespreksonderwerp hadden ze niet zoveel van doen, ik ga ze daarom niet uitgebreid herhalen. Het kwam erop neer dat de huidige generatie qua denkvermogen minder presteert dan de vroegere generaties, dat de natuur die als het ware door veroudering ingeboet heeft, vroeger niet alleen lichamen voortbracht die volmaakter waren, meer masculien zogezegd, maar dat ook de menselijke geest productiever was. Dat diezelfde natuur nu onbetekenende mensjes ter wereld bracht met een lichaam en verstand die kwalitatief gezien heel wat minder zijn. Dat het uiteindelijk hierop uitliep dat wat de mensen van eertijds konden uitvinden, wij niet eens meer kunnen begrijpen ondanks dat het al uitgevonden is.
En terwijl ik met bewondering luisterde hoe dit alles oratorisch verantwoord, zo kundig uiteengezet werd door eenieder, dat niemand ontoelaatbare dingen had beweerd, bemerkte ik dat Battus al een poosje ergens op broedde en het woord wilde nemen.
[1] Icarus is bij zijn vlucht neergestort!
2r
turientem animadverti et nescio quid secum parturientem Erat enim ut ingenua quadam dicendi libertate. non sine dicaci vehementia preditus. ita non secus ipse barbaris. quam illi litteris. infensus[1] Hunc[2] ceteris expectantibus intuitus.
Herasmus. Dormis[3] inquam Batte et iam Battus non es[4] Arrisit[5] et caput movit. Deinde[6] ut plane[7] hominem excitarem rogabam ecquid sibi ista probarentur Tum ille vultu quo solet faceto perquam magnifice quidem dixistis omnes (inquit) verum interim promissa non prestatur fides Convenerat ne/quid preter nugas ageretur Et in mediam philosophiam repente incidimus Quamquam vestra ista vel iratum me nonnichil delectarunt Verum quid nostre huic cessaciuncule. cum istis tam impeditis ut vix Chrisippus eciam ipse aut Carneades et ieiunus et helleboro purgatus expediverit? Nam tu quidem Judoce ita philosophum domi reliquisti ut astrologum nobis attuleris. et tu ita consulem posuisti. ut fphilosophum (si superis placet) indueris. Dyonisium credo[8] imitatus Quamquam[9] nec in sentiendo quidem[10] cuique vestrum[11] accedo[12] Alius enim sydera[13] in crimen vocavit Alius optimam religionem incusavit[14] Alius nature nescio quam senectam causatus est Iniquissime quidem (quantum ego sentio) omnes. Quale enim est[15] hominum culpam in res ipsas reijcere. quod nichilo est equius. quam si libidinosus iuventam. avarus ac sordidus senectam. ambiciosus fortunam. iracundus naturam accuset. Quin ego obmissis ambagibus. rei istius quem celo terraque queritis. auctorem vel indice (si libet) demonstrabo.
Herasmus Quod ut faceret flagitantibus omnibus[16] Consulem digito significans Tute, inquit (si nescis) huius auctor es rei[17]. in tuum caput omnis[18] refunditur culpa. cui cum res publica suas fortunas omnes / suam salutem / dignitatem amplitudinem[19] in manus dederit Tu tam pestilentes homines in civitate[20] impune sedere sinis. Quos ais? Hos inquam assellos archadicos[21]quos publicis in ludis asinina[22] impudentia passim rudere[23] vides. qui magna (ut est apud Fabium) confidentia atque auctoritate suam stulticiam perdocent Qui se ob eam rem ludo litterario prefectos imo adeo natos arbitrantur ut nos quicquid est bonarum litterarum dedoceant. ut omnibus suam inscitiam inculcent[24]. Simulque permultos nominabat qui per id tempus[25] insigni stoliditate nobiles habebantur[26]. quorum ego nomina prudens supprimo. maxime quod huius gnis generis maximus ubique sit numerus. Hiscine “belluis” inquit. miseri cives sua viscera committunt? Hijs nobilissimi[27] principes suo liberos suos[28]/ generosissimis ingenijs[29] / bonarumque artium avidissimos adolescentes / quos ex ingenuis rusticos / ex indoctis indociles. ex stultis insanos reddant? Hec inquam in tua republica fiunt. te cive te primate te consule Privataque adeo minimi momenti negocia. mirum est quanta vigilantia curentur. Hec pestis et publica et tanta quanta in republica maior omnino nequeat existere. negligitur. Imo fovetur?[30] Insontes alios. qui vel paulum aliquid privati damni dederint. perquam severe animadvertitur Hic[31] mulctatur. ille vapulat[32]. alius in exilium eijcitur. alijs[33] laqueo guttur frangitur[34]. et eum qui liberos vestros. quibus (ut pax est) nichil habetis antiquius[35] . unam[36] reipublice spem. tam indigne corrumpit. non eijcitis[37]. [38]Qui tot chara civitatis pignora perdidit eum non iugulatis?[39] Si villicus hic tuus. huius vicinus. felicem agrum[40] zyzania[41] ac iuncis consereret.[42] quid faceres? profecto[43] eijceres. in ius vocares. damni dati reum ageres. Et nullo supplicio dignus videtur. qui[44] generosam puerorum indolem. ita imperitie spinis ac vepribus occupavit. ut non sarculo modo sed[45] nec incendio quidem repurgari queant?[46] Qui in feriendo nummismate.[47] paulum modo aliquid fraudis commisit[48] horrendis exemplis penas legibus dare cogitur. At qui pueros in suam fidem acceptos pro[49] ingenuis litteris. nil nisi meram stulticiam docuit premio dignus videbitur? Quin tanta pestis publicis manibus[50] discerpitur? Qur non in solas terras publicitus[51] deportatur? Cur tu consul Camillum illum tribunum militarem non imitaris ut quemadmodum ille[52] infidelem ludi magistrum nudato a tergore corpore. vinctisque manibus. pueris ysdem quos hostibus prodiderat. flagris in Faliscorum urbem tradidit redigendum. Ita pari pompa[53] istos ex tua urbe tradas[54] exigendos? Miraris interire litteras qum Cerdones[55] ludos teneant litterarios? Miramur antiquam illam iam olim degenerare doctrinam.[56] qum doctoribus ipsis nichil sit indoctius? Magis[57] mirarer ni sic eveniret. Queso te quid a rudi preceptore possit expectari. nisi rudior discipulus? Et ut in vetere proverbio est. Quid a malo corvo. nisi malum ovum? Quando asellus generosum[58] equum progenuit? Quando pavonem noctua? An potius ut vere[59] scripsit Horatius Est
[1] in marge: adeo ut ad occursus horum frequenter aut nausear[et] aut incandesceret nonnumquam velut omen infaus[tum] mutata via declinaret. hunc etc.
[2] bovengeschreven: igitur
[3] bovengeschreven: Dormis
[4] bovengeschreven: Videsne iamdudum equum in planitiem suam provocari?
[5] ingevoegd: ille
[6] bovengeschreven: mox
[7] bovengeschreven: magis etiam
[8] bovengeschreven: illum syracusanum
[9] bovengeschreven: quod attinet ad sententias
[10] bovengeschreven: nemini
[11] bovengeschreven: prorsus
[12] bovengeschreven: Atque interim eloquentiam et ingenium miratus sum potius quam iudicium Alius etc.
[13] bovengeschreven: innoxia
[14] bovengeschreven: poenae ream egit
[15] bovengeschreven: obsecro
[16] bovengeschreven: nobis
[17] bovengeschreven: mali
[18] bovengeschreven: haec
[19] bovengeschreven: denique quo nil habet charius suos liberos
[20] bovengeschreven en in marge: sedere quid autem dixi sedere imo regnare sinis impun[e]. Cumque Consul admiratus interpellas[set] Quos tandem istos ais tam pestilentes? hos inquit ille asellos etc.
[21] bovengeschreven: sive maius Antronios
[22] bovengeschreven: plusquam
[23] bovengeschreven: audis non loqui sed rudere
[24] bovengeschreven: ac sui similes reddant
[25] bovengeschreven: id temporis
[26] bovengeschreven: cum quibus monstris batto continuum et irreconciliabile bellum erat donec publicum eius urbis ludum moderaretur (nam hinc ad secretarij munus erat asc[itus]
[27] bovengeschreven: clarissimi
[28] bovengeschreven: credunt? hijs genero etc.
[29] bovengeschreven: praediti adolescentes et ijdem bonarum artium avidi committuntur
[30] in marge: In alios fontes qui vel paulum aliqui[d pri]vati damni dederint perquam severe animadv[ertitur] hic etc.
[31] bovengeschreven: aere
[32] bovengeschreven: alius ob aes alienum ultra diem prolatum in carcerem dertruditur
[33] bovengeschreven: ob involatum poculatum aut nummorum pauxillulum
[34] in marge: In ijs et huiusmodi valet disciplinae sev[eritas] valent leges. vigilant magistratus et e[um]
[35] bovengeschreven: nihil dulcius
[36] bovengeschreven: unicam
[37] bovengeschreven: nullo supplicio dignum ducitis?
[38] bovengeschreven: capite plectitur qui equum abduxit et qui tot etc.
[39] in marge: In eum qui equum conductum secus quam debui[t ha]buit ex legibus est actio et filij m[ale] tractati nulla est actio? Si vil[licus]
[40] bovengeschreven: tritici feracem
[41] bovengeschreven: (zizan)ijs
[42] bovengeschreven: dic mihi te queso
[43] bovengeschreven: Nimirum
[44] bovengeschreven: felicem ac
[45] bovengeschreven: ac
[46] bovengeschreven: onleesbaar en doorgehaald, misschien verbeterd tot: queat
[47] bovengeschreven: o, om te verbeteren tot nommismate
[48] bovengeschreven: ad(misit)
[49] bovengeschreven: liberalibus et saluberrimis
[50] bovengeschreven: potius
[51] bovengeschreven: aliquo
[52] bovengeschreven: malae fidei
[53] bovengeschreven: pueritiae corruptores
[54] bovengeschreven: cures
[55] bovengeschreven: imo caudices
[56] bovengeschreven: eruditionem
[57] bovengeschreven: equidem
[58] in marge: adagium
[59] bovengeschreven: hic verum non est quod
Battus beschikte over een natuurlijke, vrije manier van spreken en kon soms behoorlijk scherp uit de hoek komen. Bovendien, hij had net zo’n hekel aan de barbaren als diezelfde barbaren aan de schone letteren. Terwijl de anderen even afwachtten wat er ging komen, keek ik hem aan en zei: ‘Zit je te slapen Battus, zo kennen we je niet.’ Hij glimlachte en knikte. Vervolgens vroeg ik hem, om de man echt uit zijn tent te lokken: ‘Je bent het met deze verklaringen dus eens?’ Met zijn gebruikelijke, geestige gelaatsuitdrukking zei hij: ‘Allemachtig, wat hebben jullie prachtig gesproken, maar ondertussen doen jullie je eerdere belofte niet gestand. De afspraak was dat er alleen maar grappen gemaakt zouden worden en nu zitten we plotseling midden in een filosofisch debat, maar jullie verhalen, hoewel ze me boos maken, zijn behoorlijk amusant. Wat moeten wij in onze vrije uurtjes met zo’n serieus vraagstuk dat zo ernstig is, dat zelfs Chrisippus[1] of Carneades[2] na een hongerkuur en een behandeling met nieskruid[3] dit niet eens kunnen oplossen?’ ‘Want jij Joost hebt dan wel je filosofie thuisgelaten, maar je hebt de astrologie meegebracht.’ ‘En jij burgemeester, hebt je dagelijkse rol wel afgelegd maar bent in de huid van de filosoof gekropen, je lijkt Dyonisius[4] wel.’
‘Ik ben het met géén van jullie drieën eens. De een geeft namelijk de schuld aan de sterren, de ander klaagt de beste godsdienst aan, terwijl nummer drie een soort veroudering van de natuur als oorzaak aanwijst. Naar mijn mening is het zeer onterecht, van alle drie, om een situatie die door mensen veroorzaakt is op de omstandigheden af te schuiven. Want een losbol mag ook niet zijn jeugdige leeftijd de schuld geven, of een smerige vrek zijn hoge leeftijd, een baantjesjager zijn lot of een driftkop zijn karakter. Nee, laat ik niet om de zaak heen draaien, de aanstichter van het probleem die jullie in het aardse of het hemelse zoeken, die kan ik hier, als jullie mij toestaan, zo met mijn vinger aanwijzen.’ En toen ik hem daartoe aanspoorde en ook de anderen aandrongen, wees hij met zijn vinger naar de burgemeester en zei: “Jij bent hier de aanstichter van, de hele schuld rust op jouw hoofd, omdat de stad haar hele lot, haar behoud, haar waardigheid en haar aanzien in jouw handen heeft gelegd. Jij laat toe dat zulke verderfelijke lieden ongestraft in de stad kunnen wonen.’ ‘Welke lieden bedoel je?’ vroeg hij. ‘Die achterlijke ezels, die je in de stadsscholen ezelachtige onbeschaamdheden tijdens de les hoort uitkramen, lieden die zoals Quintilianus zou zeggen, met grote overtuiging en op eigen gezag hun eigen onkunde ten toon spreiden, die zichzelf als leiders beschouwen, ja, zelfs geknipt voor het onderwijs, die ons de klassieke letteren onthouden en hun eigen domheid willen inprenten.’ Battus noemde nog een groot aantal personen die destijds bekend stonden om hun opvallende domheid. Het lijkt mij verstandig hun namen maar niet te noemen vooral omdat er overal zoveel van dit soort mensen rondlopen.
‘Welnu, aan dergelijke ‘monsters’ moeten de arme burgers hun eigen vlees en bloed toevertrouwen? En moeten de edelste prinsen hun kinderen uitleveren, om van deze hoogbegaafde jongelui die popelen om de schone kunsten te leren, boeren te laten maken? Om van ongeschoolden, onbeschaafden te maken, en van dommeriken idioten? Dit bedoel ik dus, dit vindt plaats in jouw stad terwijl jij daar eerzaam burger, notabele, de burgemeester bent. En ik sta er versteld van hoe private zaken, zelfs onbelangrijke, met de grootste zorgvuldigheid behandeld worden terwijl niemand zich bekommert om zo’n grote publieke misstand. Een grotere misstand kan in een stad niet bestaan, erger nog, deze wordt zelfs in stand gehouden. Tegen kruimeldieven die in de private sfeer nauwelijks schade hebben aangericht, wordt uitermate streng opgetreden: zij krijgen een boete, een afranseling, een verbanning of eindigen aan de galg. Maar degene die jullie kinderen zo smadelijk bederft, jullie belangrijkste bezit in een periode van vrede, de enige hoop van de staat, die sturen jullie niet de stad uit? Hij die de toekomstige generatie te gronde richt, de basis die voor de stad zo kostbaar is, die onthoofden jullie niet? Als deze rentmeester, jouw buurman van hiernaast, het vruchtbare akkerland inzaait met onkruid en biezen, wat zou je dan doen?[5] Je zou hem zonder pardon de stad uitsmijten, voor het gerecht dagen en hem verantwoordelijk stellen voor de veroorzaakte schade. En zou hij, die de voortreffelijke inborst van de kinderen zó met doornstuiken en onkruid van onkunde heeft beplant dat het met een zeis niet te verwijderen is, zelfs niet met vuur, dan geen straf verdienen? Iemand die bij het slaan van een munt maar het minste bedrog pleegt, krijgt door onze wetten als afschrikwekkend voorbeeld vreselijke straffen opgelegd, maar degene aan wiens verantwoordelijkheid de kinderen zijn toevertrouwd, en hen in plaats van de edele letteren niets dan pure domheid bijbrengt, die zou een beloning verdienen? Waarom roeit de staat een dergelijke grote pest niet eigenhandig uit? Waarom wordt zo iemand niet publiekelijk naar een verlaten landstreek verbannen? Waarom volg jij als burgemeester het voorbeeld van de bekende legeraanvoerder Camillus niet na? Hij leverde een onbetrouwbare schoolmeester met ontblote rug en gebonden handen uit aan de schooljongens die hij eerder aan de vijand had uitgeleverd, en liet hem onder zweepslagen terugjagen naar de stad van de Falisci[6]. Zo zou jij dat tuig met eenzelfde stoet jouw stad uit moeten jagen. Ben je verbaasd dat de letteren te gronde gaan wanneer op de scholen zulke onkundigen lesgeven? Moeten wij ons er nu over verbazen dat die oude leer al lange tijd aan het wegkwijnen is wanneer de onderwijzers zelf zo ongeletterd zijn? We zouden eerder verbaasd moeten zijn als dat niét het geval was. Vertel eens, wat kun je van een ongeletterde leraar méér verwachten dan enkel een leerling die in een nog grotere mate ongeletterd is? Luidt het oude spreekwoord niet: slechte kraaien leggen slechte eieren? Wanneer brengt een ezel een edel paard voort, wanneer een uil een pauw? Of zoals Horatius zegt,[7]
[1] Chrysippus van Soli (280-207 v. Chr.) een van de eerste Griekse stoïcijnse filosofen.
[2] Carneades, Griekse filosoof (214-129 v. Chr.) tegenstander van Chrysippus leer. De zekerheid van kennis kan volgens Carneades niet worden aangetoond.
[3] Nieskruid werd gebruikt om waanzin te genezen.
[4] Dyonisius I van Syracuse (405-367 v. Chr.) wilde in zijn staat het ideaal van Plato realiseren: een filosoof als leider van de staat.
[5] Vergelijk met Mattheus 13: 24-30 waar ook sprake is van onkruid dat een akker met tarwe overwoekert.
[6] De tribunus militum Camillus, belegerde in 394 v.C. de stad Falerii. Een schoolmeester die de zonen van de adel in die stad onder zijn hoede had, verliet de stad om zoals gewoonlijk aan sport te gaan doen. Maar deze keer nam hij ze mee naar het Romeinse legerkamp en bood ze aan Camillus aan. Met deze gijzelaars zou hij de stad Falerii wel op de knieën dwingen.
[7] Horatius Oden 4, 4 29-32
2v
in iuventis est in equis patrum virtus. nec imbellem feroces progenerant Aquile columbam: fortes creantur fortibus[1] Quid hic sydera et celum innoxium in crimen vocamus?[2] Quid immerentem naturam incusamus? Quid salutifera religio commeruit. ut in tantam invidiam adducatur? Tu modo[3] preceptorem ydoneum para. videbis nimirum neque sydera. neque ingenia nostris seculis imo nec regionibus adeo defuisse.[4] Quod si ipsi nobis (ut facimus) defuerimus frustra nobis vel universum arrideat celum.[5] Nichil itaque miror extingui litteras. quas certatim omnes contendunt extinguere. vindicare perpauci.[6] Ubi nunc honos litteris debitus? Ubi locus expolito ingenio dignus? Ubi fructus quem longos egregiosque labores consequi par est fuit? Religiosi qui vocantur summam inscitiam.[7] consummatam pietatem. arbitrantur.[8] Ecclesiastici[9] Epicurum quam Crisippum[10] malunt imitari. principes quorum liberalitate studia[11] et provocari soleant et foveri non platones iam sed Gnatones sibi asciscunt[12] Et quis tandem sani capitis velit[13] sese tam diuturnis macerare laboribus sine quibus nec mediocris quidem litteratura comparatur. odium denique et summam invidiam pro premio laturus?[14] Iam porro fac citra conatum cit eruditionem[15] contingere quis erit tandem qui non malit vel in ultimas Indie solitudines profugere. quam has litteratorum simeas[16] ferre? Equidem priscorum[17] more[18] inter pecora vitam transigere. non paulo[19] prestabilius duxerim. quam inter hos[20] brutorum omnium brutissimum hominum genus quibus apud nos omnia michi redundare[21] videntur Qui[22] alienam doctrinam contemnunt[23] En tibi alterum genus superioribus illis haud multo minus / tum odiosum. tum pestilens. Qui religionis larva personati. si quando a parentibus super salute iuvenum consuluntur. quibus artibus potissimum instituendos. quibus preceptoribus committendos censeant. Ut Demodocus ille Platonicus Socratem consulebat Tum nichil Socratis preter vultum et Taurinum intuitum imitantes. mira authoritate. a poetarum oratorum lectione / ante omnia deterrent? Vestigia quibus ipsi sunt[24] ingressi commonstrant. homines[25] mera barbarie educati.[26] Deinde[27] preceptorem si quem egregie indoctum noverint. ad eum miserrimos adulescentulos mittent Nec difficile persuadent Quippe qui sint callidissimi simulande probitatis artifices et vulgus ignarum deterioribus facilius acquiescit.[28] Quem inter hec non pigeat vivere?[29] Quem[30] non ultra Sauromatas et glatialem[31] occeanum fugere libeat?[32] qui[33] quidem veterum illorum et modestiam et eruditionem / cum huius nostri seculi et[34] arrogantia et[35] inscitia componat? Sed quid longam et inanem querelam ingredimur? In te (ut dixi) omnis hec[36] culpa recidit. qui si hos[37] et indoctissimos doctores / et consultores inconsultissimos vel eijceres vel (quod[38] dignius erat[39]) culeis[40] insutos[41] in mare vicinum precipitares Ad quid vis supplicij deposci non recusaverim nisi mirabilem eruditorum[42] proventum prope diem videas[43] efflorescere.
Quibus commemorandis qum vehementius Battus incandesceret[44] subridens Consul. probe inquit intelligis me privatum hic adesse. qui tanta ista in me libertate audeas[45] uti[46] Verum ego vicissim te (si pateris) recriminabor. qui tuum officium preterieris. Tuum[47] enim prorsus erat qui publico munere fungereris. ista tam nephanda ad Consulem[48] referre[49] De referendo michi narras impudens respondit Battus / quasi ista in re / non omnes herculis labores susceperim imo prope vicerim? Meminisse me[50] scio (quamquam eciam falsus[51] dissimulas) ut[52] ante biennium fere a Parrhisijs[53] reversus / ludi[54] huius amministrationem vobis autoribus inirem[55] Dij boni[56] quas nugas? que somnia. que ludibria / quam barbariem. quos sentes[57] infelicissimis adolescentibus inculcaverant. ij qui ante me[58] docuerant. Tum re quidem ipsa Fabianum illud[59] approbavi. non paulo molestiorem dedocendi quam docendi esse laborem Nam simulatque zizaniam illam. ita (ut erat necesse) evellere instituissem Mirum dictu fuit / quam amaris odijs quam[60] agmine / quam digladiatorio animo / sint coorti in nos illi imperitie magistri.[61] Quid umquam in tua re publica vidisti ea seditione turbulentius? Incitaverant in me de clero simili dementia imbutos / que maxima multitudo est. tum opidi primores quorum animi avitum adhuc rus sapiebant Preterea iuvenum maiores plerosque / quorum pietatem religioso metu sollicitabant / ut filiorum pudori mature consulerent Incenderant et Fabros Fullones Sardones[62] Pharmacopolas Mendicos Mimos Balatrones[63] Aucupes Piscatores Essedarios Cetarios Coquos Fartores Bavilarios[64] Tonsores Lenones Lenas aniculas. et quos non? Vulgi infimam[65] partem multo maximam Id quod neutiquam ardui erat negocij. tum quod per se sit irritabile vulgus. tum quod pro insita stoliditate litteras habet invisas. Tum quod pari temeritate absurdissima queque perlibenter et miratur et tuetur Sed ducum virtutem prosequamur Hij vero tantis copijs freti / passim in me diras / atque atroces voces iactabant / in foro / in compotationibus / in officinis / in lustris / publice / privatim / ebrij / sobrij dictitantes Extremum hominem nescio quem novam quandam heresim serere Optimos illos auctores Alexandrum Grecistam Ebrardum[66] quibus et avi sui et proavi[67] doctissimi evasissent. nunc indigne extrudi Inaudita quedam atque horrenda
[1] in marge: Atque fieri videmus ut filij non semper referant corporum vitia quae erant in parentibus Novi ipse fratres aliquot. caeco patre. matre clauda natos quorum nemo tamen caecus esset aut claudus. Ceterum ubi animus in animum transfunditur et ingenium ab ingenio formatur fieri non potest quin discipulus referat preceptorem velut animi parentem. Quid hic etc
[2] bovengeschreven: criminamur?
[3] bovengeschreven: advigila ut parentur idonei preceptores. dent operam principes ut sit honos bonis literis videbis etc.
[4] bovengeschreven: tametsi non inficior vix aliam reperiri crassiorem quod ad litteras dumtaxat attinet.
[5] bovengeschreven: apud nos fatales illi cometae sunt qui suo afflatu pestem invehunt optimis studijs
[6] bovengeschreven: Vere dictum est Honos alit artes Et illud sint Moecenates non deerunt Flacce Marones
[7] bovengeschreven: Qui hodie professione religionis sese venditant nihil scire
[8] bovengeschreven: ac maxima ex parte aut quaestui serviunt aut ventri
[9] bovengeschreven: proceres
[10] bovengeschreven: Ciceronem
[11] bovengeschreven: literarum
[12] in marge: Munera ferunt moriones palpones voluptatum architecti. Pluris est qui canem bellum adducat quam qui librum eruditum porrigat. Sacerdotiorum ampli census aut venalia sunt aut malorum obsequiorum praemia. Ad abbatias ceterasque dignitates stupidissimi quique potissimum irrumpunt. Quaeritur Satyrographus quod divites tantum admirentur laudentque disertos ut pueri Iunonis avem. At hodie probro est scire litteras Numquam magis regnat quam apud nos pestilens hoc hominum genus quos merito ptochotijrannos dixeris. Hij rerum omnium censuram sibi vindicant praesertim apud stultas atque etiam impudicas mulierculas et apud imperitam multitudinem. Hijs persuadent egregii sycophantae heresim esse scire grecas litteras. haeresim esse loqui quo more locutus est Cicero. Et etc.
[13] bovengeschreven: cupiat
[14] bovengeschreven: praemij vice reportaturus
[15] bovengeschreven: dormienti
[16] bovengeschreven: simios
[17] bovengeschreven: hominum
[18] bovengeschreven: quos e truncis arborum natos finxit antiquitas
[19] bovengeschreven: malim inter pecora vitam transigere
[20] bovengeschreven: hoc
[21] bovengeschreven: differta
[22] bovengeschreven: pari soliditate et suam rusticitatem admirantur et a etc.
[23] in marge: Sed inter has baeluas verius quam homines nullum odiosius aut pestilentius aut Musis omnibus infensius quam isti quidam religionis larva personati. de quibus modo dicere coeperam qui venerando cultu. simulataeque sanctimoniae specie non mediocrem autoritatem sibi pararunt apud idiotas praesertim apud mulierculas quarum et stulticia abutuntur et libidini fortiter succurunt. tauri egregie obesi neque volgariter mutoniati Hos adhibent in consilium et si non adhibeant ipsi qua sunt impudentia ultro semet ingerunt volentibus nolentibus Consulitur igitur camelus de saltacione. de cantione asinus. Quid enim aliud fit cum Minorita aut Jacobita aut Carmelita. velut oraculum consulitur cui puer ad optimas disciplinas destinatus formandus tradi debeat. quibus rationibus et autoribus instituendus sit non aliter quam Demodocus ille consulebat platonicus consulebat Socratem. Ibi mihi consultor ille stupidus ac superciliosus nihil Socratis referens praeter vultum et taurinum intuitum mira severitate cum primis deterret a lectione poetarum Porro bliteis istis poetae sunt et Quintilianus et Plinius et Aulus Gellius et Titus Livius. Breviter quicumque latine scripserunt. adeo non intelligunt quid sit poetice quam poetriam vocare solent ut nec poetae qui sunt aut dicantur intelligant. Vestigia etc.
[24] bovengeschreven: sint
[25] bovengeschreven: ex
[26] bovengeschreven: nati simul / et
[27] bovengeschreven: Alius iubet edisci psalterium. alius censet linguam latinam petendam ex proverbijs Solomonis. alius vocat ad insulsissimum autorem Michaelem Modistam. alius ad Mammetrectum. alius ad Catholicon. ut quisque infectus est ita dant alijs consilium.
[28] bovengeschreven: Contra si quem olfecerint politius eruditum abominantur. Cave inquiunt poeta est Christianus parum est.
[29] tussengeschreven: portenta
[30] bovengeschreven: Cui
[31] bovengeschreven: (glacia)bi(lem)
[32] bovengeschreven: (l)u(beat)
[33] bovengeschreven: si
[34] bovengeschreven: tum
[35] bovengeschreven: tum
[36] bovengeschreven: ista
[37] bovengeschreven: istos
[38] bovengeschreven: illis
[39] bovengeschreven: esset
[40] bovengeschreven: culleis
[41] bovengeschreven: cimicibus ac pulicibus differtis
[42] bovengeschreven: hominum
[43] bovengeschreven: cernas
[44] bovengeschreven: nam homo alias placidus ac lenis. hic sibi temperare numquam potuit sic adamabat bonas litteras
[45] bovengeschreven: ausis
[46] bovengeschreven: tamquam cum Conrado tibi res sit non cum consule
[47] bovengeschreven: siquidem
[48] bovengeschreven: et senatum
[49] bovengeschreven: nisi forte frustra sedes in consilio. certe tuae partes erant monere. Haec ideo consul ut magis etiam inflammaret ardentem
[50] bovengeschreven: te
[51] bovengeschreven: male falsus
[52] bovengeschreven: cum
[53] bovengeschreven: lutecia parisiorum
[54] bovengeschreven: literarij
[55] bovengeschreven: suscepissem. quod ibi Augeae stabulum repererim
[56] bovengeschreven: Deum immortalem
[57] bovengeschreven: quam fecem
[58] bovengeschreven: nihil scire
[59] bovengeschreven: nimium
[60] bovengeschreven: devoto
[61] bovengeschreven: Age
[62] bovengeschreven: Cerdones
[63] bovengeschreven: blaterones
[64] bovengeschreven: baiulos a quibus non perinde ingenio differunt atque cultu Ad haec
[65] bovengeschreven: (infim)i
[66] bovengeschreven: Modistam Breviloquum Mammetreptum Catholicontem
[67] bovengeschreven: ipsorum
“In jonge stieren en paarden zie je de kwaliteit van de vader terug, wilde adelaars kunnen geen tamme duiven voortbrengen, sterke ouders krijgen sterke kinderen.” Waarom de schuld gelegd bij de sterren of de onschuldige hemel, waarom de natuur beschuldigd die dat niet verdient? Wat heeft de heilzame godsdienst misdaan dat zij in zo’n kwaad daglicht wordt gesteld? Jij moet enkel en alleen zorgen voor een geschikte leraar, je zult dan erkennen dat noch de sterren, noch de grote geesten ons in al die eeuwen in de steek hebben gelaten, ook onze landstreken niet. Maar als wij het zelf laten afweten, en dat doen we, zal het hele universum ons tevergeefs toelachen. Ik ben dus helemaal niet verbaasd dat de schone letteren te gronde gaan wanneer allen deze als om strijd proberen te vernietigen, en er slechts een handjevol mensen voor ze in de bres springt. Waar in deze tijd, is de waardering die de schone letteren verdienen, waar de plaats die een uitgebalanceerde geest waardig is, waar de verdiende beloning na langdurige en superieure inspanningen? De zogenaamde geestelijken zijn de grootste onwetenden, zij richten zich enkel op volmaakte vroomheid, de mannen van de kerk volgen liever Epicurus na of Chrysippus. Gewoonlijk gaven de vorsten door hun vrijgevigheid een aanzet tot wetenschappelijke studie, ooit stimuleerden ze dat, maar tegenwoordig zijn het geen Plato’s meer die ze om zich heen verzamelen maar Gnatho’s[1]. En tenslotte, welk verstandig persoon wil zich nog afbeulen met zulke dagelijkse inspanningen die nodig zijn om literaire kennis te verwerven die uitstijgt boven de middelmaat, om zich daarmee uiteindelijk als beloning haat en de grootste afgunst op de hals te halen?
Maar veronderstel eens, dat ook zonder inspanning geleerdheid te verwerven is, wie zou dan niet naar de verste woestijn van India willen vluchten, liever dan deze cultuurbarbaren te moeten verdragen? In elk geval zou ik het net als onze voorvaderen, verkieslijker vinden om tussen het vee te leven dan tussen dit ergste soort van alle onbeschaafde mensen. In onze omgeving lopen naar mijn mening te veel onbeschaafde mensen rond die voor andermans wetenschappelijke kennis hun neus ophalen. En dan nog die andere, minstens even weerzinwekkende en verfoeilijke mensen die als geestelijken vermomd zijn. Als ouders informeren naar het welslagen van hun jongeren en vragen naar de vakken waarin deze jongeren bij voorkeur onderwezen dienen te worden, en aan welke docenten toevertrouwd, zoals ooit Demodocus[2] deed, krijgen zij een stuurse blik maar niet een antwoord waarin iets van Socrates’ wijsheid te bespeuren valt. Vanuit een wonderbaarlijke autoriteit ontmoedigen zij de jongeren om vooral geen werk van dichters en redenaars te lezen. Deze lieden die zijn opgeleid in pure barbarij laten zien in wier voetsporen zij zelf traden, zij sturen de beklagenswaardige leerlingen naar een leraar die zij zelf kennen, naar een bijzonder ongeletterde. Zonder enige moeite weten zij de ouders te overtuigen aangezien het volleerde meesters in het veinzen van rechtschapenheid zijn. Het onwetende volk laat maar al te gemakkelijk de oren hangen naar deze minder betrouwbare types. Wie zou het niet vervelend vinden om in dit soort ellende te leven? Wie zou niet liever vluchten, verder nog dan de Sarmaten[3] of de ijzige oceaan wanneer hij het bescheiden gedrag en de wijsheid van de grote geesten van weleer vergelijkt met de botheid en het gebrek aan kennis bij onze tijdgenoten?
Maar wat voor zin heeft het om zo’n lange klacht te uiten, wanneer jíj de schuld van dit alles bent? Wanneer jij namelijk deze volstrekt incapabele leraren en deze onbezonnen adviseurs de laan uit zou sturen of, wat zij eerder nog verdienen, in zakken zou laten stoppen en in de dichtstbijzijnde zee zou gooien, dan ben ik bereid iedere denkbare straf te ondergaan als jij binnen korte tijd niet een bijzondere toename zult zien in het aantal erudiete mensen.’
Toen Battus tijdens zijn betoog alsmaar feller van leer begon te trekken, zei de burgemeester, met een glimlach: ‘Mijn beste, je begrijpt kennelijk dat ik hier als gewoon burger aanwezig ben dus vandaar dat je mij die zaken nu zo vrijmoedig voor de voeten durft te werpen. Maar ik op mijn beurt wil nu de beschuldigende vinger naar jou uitsteken, als je me toestaat: degene die zijn taak heeft verzuimd, ben jij! Je oefent een publieke functie uit dus het was zondermeer je plicht om al deze schandalige misstanden aan de burgemeester te rapporteren.’
‘Wat een onbeschaamdheid, om mij nu te zeggen dat ik had moeten rapporteren’, antwoordde Battus, ‘alsof ik niet alle werken van Hercules daartoe heb verricht, nee hem daarin ruimschoots overtroffen heb. Ongeveer twee jaar geleden, ik was net teruggekeerd uit Parijs, nam ik de leiding van de school op me, op jouw aandringen, je herinnert je dat vast nog wel ook al veins je van niet. Lieve help, wat een onzin, wat een waandenkbeelden, wat een bespottelijke zaken, wat een gebrek aan beschaving en wat een doornen en distels hadden mijn voorgangers die stakkers van jongens ingeplant. Daarom was ik het ook volledig eens met de uitspraak van Quintilianus: “Het kost heel wat meer inspanning iets af te leren dan iets aan te leren”.[4] Immers, zodra ik was begonnen al dat onkruid uit te rukken, en dat was nodig, stond ik versteld van al die bittere haatgevoelens en de bloeddorstige strijdlust waarmee de leraren en een stoet aan medestanders, uit domheid tegen mij in het geweer kwamen. Zag jij ooit een groter oproer in de stad dan deze? Zij hadden onder de geestelijkheid degenen die met dezelfde waanzin bevangen waren, tegen mij opgehitst, en dat waren er heel wat. Ook de notabelen van de stad die er nog de boerenwijsheid van hun voorvaderen op nahielden, en verder het grootste deel van de ouders. Er werd op hun vroomheid ingespeeld door de angst voor hun zielenheil aan te wakkeren, ze zeiden dat zij tijdig moesten zorgen voor de morele ontwikkeling van hun kinderen. Ook de ambachtslui hadden ze opgehitst, zoals de vollers, handwerkslieden, kwakzalvers, bedelaars, grappenmakers, sijsjeslijmers, vissers, koetsiers, vishandelaars, koks, poeliers, sjouwers, barbiers, pooiers, koppelaarsters, oude kwebbelaars en wie al niet meer, al het laaggeschoolde volk. Dat was helemaal niet zo moeilijk omdat dit volk niet alleen licht ontvlambaar is maar door aangeboren domheid ook een hekel heeft aan de schone letteren en het vanuit eenzelfde onbenul, vol enthousiasme juist de meest absurde dingen bewondert en verdedigt.
Maar laten we liever onze aandacht richten op het bijzondere gedrag van de aanvoerders van dit oproer. Vertrouwend op hun grote aanhang begonnen zij overal in de stad gruwelijke en verschrikkelijke praatjes over mij te verspreiden, op de markt, in de kroeg, in winkels en bordelen, zowel in het publieke- als het privédomein. Nuchter of dronken vertelden ze aan iedereen die het horen wilde dat een of andere zonderling een nieuwe ketterij verspreidde, dat de voortreffelijke schrijvers als Alexander de Villedieu en Ebrardus de Bethune[5] op smadelijke wijze aan de kant werden geschoven, notabene, uit hun boeken hadden hun grootvaders en overgrootvaders hun grote wijsheid geput.
[1] Gnatho was een personage, een profiteur en vleier uit de komedie Eunuchus van Terentius.
[2] Demodocus: in de apocriefe dialoog Theages komt de Athener Demodocus bij Socrates met zijn zoon, die geleerde wil worden. Het liefst wil Demodocus dat zijn zoon onderwezen wordt door Socrates zelf.
[3] De Sarmaten waren een Iraans nomadenvolk dat ten noorden van de Zwarte Zee woonde.
[4] Quintilianus, 2, 3, 2
[5] Alexandre de Villedieu (ca. 1170 – ca. 1250) schreef Doctrinale, een Latijnse grammatica in hexameters.
Évrard de Béthune (Ϯ 1212) schreef de Graecismus, een Latijnse grammatica in dichtvorm.
3r
ethnicorum induci portenta Flaccum Maronem Nasonem Iuvenibus iam nichil nisi de amando precipi / ea pueris inculcari / que ne grandioribus[1] quidem scire fas esset Nisi quam primum profectum[2] fuisset actum esse de relligione christiana Antichristi seculum iam aut adesse aut certe quam proxime instare. venisse enim doctores qui[3] prurirent auribus / a veritate avocarent / ad fabulas traducerent adolescentes Vidisti ipse testis in eo tumultu quantum me herculem prestiterim. quot leones quot sues quot Stymphalidas aves / quos tauros / quot Antheos quot geriones / quot Dyomedes / quot Nessos con confecerim. ut Cerberum a[4] latebris illis. ubi exangues umbras territabat extractum. celo ostenderem[5]. Quanta virtute lerneam hydram fecundam suis mortibus / igne greco vix tandem extinxerim Et haud scio an adhuc spiret pestis illa omnium perniciosissima Urbis vestre pompeius[6] quid moliatur haud me preterit Tot unus monstris obiectus / non cessi tamen. Imo pervici. ijs quibus sanior erat mens persuasis Ceteris clarissima ratione confutatis. contemptis nonnullis
Guiellmus Que qum Battus dixisset. moriar inquit Guielmus. ni tu mi Batte non supplicatione modo verum eciam triumpho dignissimus es Nam si Ion. ille Rhapsodus apud Platonem. quod unum Homerum laudibus extulisset. meritum se iactitat. cui eius poete studiosi coronam auream imponerent[7] Tu vero qui universam prope litteraturam contra tot portenta strennue defendisti. Quanto dignior es cui Muse aut ipse eciam Appollo lauream triumphalem imponat[8]
Videor ego Hercules. respondit Battus. quamquam / quod potui quidem sum conatus Quod si Guielme huic animo tua lingua eruditioque fuisset adiuncta. melius fortasse cum litteris ageretur.
Tum Consul age inquit Hercules. quid si tibi pro rebus fortiter gestis triumphum decernamus. equidem[9] speciosiorem quam umquam vel Paulo Emilio vel Pompeio contigerit Cras niveis equis vectus urbem laureatus ingredieris. plaudentibus utrimque[10] universis bonarum litterarum studiosis. Barbari duces tua virtute domiti. revinctis (ut digni sunt) manibus triumphalem currum antecedent Victori populo supplices manus ostendent Miles victor / a tergo imperatoris laudes cantabit Preda circumferetur Trophea figentur Phebo Novemque sororibus optima[11] spolia dicabuntur Ecquid?[12] Deum te facimus[13] Verum ea lege. si hoc prius feceris quod victores facere consueverunt. ut rerum abs te terra marique gestarum et totius certaminis huius rationem nobis luculenta oratione exponas Quod eciam ut triumphum tantum contemnas / recusare tamen nequaquam debes. vel nostra causa qui tantopere id flagitamus. vel litterarum amore quibus scio tibi nichil esse antiquius / vel denique rei publice causa in quam tu nuper receptus. sollicitudinem illi et pietatis officium debere cepisti[14] Nam quod tu me modo insimulabas / quid me[15] censes unum inter[16] hominum capita longe aliter sentientium? an me vis (quod dici solet) adversum stimulum calces? Presertim cum nec mihi[17] quidem ipsam satisdum fit[18] hec confirmata sententia ita nonnumquam istorum disputationibus labefactor. ut partes vestras vix satis tutari queam Et quod nunc quidem serio dicendum[19] Batte. si vera sunt que michi de tuis eudoxis[20]. adoxis amphidoxis soles disputare. non minimam profecto turpitudinis partem. causa vestra videtur obtinere Non apud vulgus modo / verum eciam apud litteris equiores Nam sunt vestri auctores (non[21] mentiar) primum ethnici. quod tamen utcumque poterat defendi. deinde cognitu perquam difficiles / quod ipsum non paucis odium parit. Postremo quod est gravissimum lascivi imo etiam obsceni Nunc accipe rem. Christianos auctores eijcitis. inducitis ethnicos. notos expellitis. infertis ignotos / veteres extruditis / producitis novos / faciles tollitis / obscuros nobis obijcitis / Denique quod caput est. castos interdicitis / lascivos iuvenibus proponitis Quid oris tum esse mihi creditis[22] / quotiens me consulem rogant mei cives Num ideo ludus sit in urbe publicus ut iuvenes meretricios prodiscant amores? Perinde quasi parum ipsi ad hec studia suopte sint ingenio proclives. ut assuescant technas fabre consuere et[23] veteratorie parentibus imponere / ut nichil pudere mentiri. suum ponere vultum / alienum sumere? Hec enim ex vestris comedijs discunt et domum memoriter referunt. Quin[24] tu graviter hec ferre[25] parentum animos[26] arbitrare? Utrum in lupanar inquiunt liberos nostros mittimus an in ludum litterarium? Nam tres illas litteras quas senex Plautinus se didicisse gloriatur. domi facile discimus Preterea si qui sunt paulo eruditiores. ij mihi pontificum decreta et Theologorum sententias memoriter decantant Tum quidem tergiversari soleo. sed plane ut victus non[27] insidiator Tu vero qum sis hac in palestra facile omnium exercitatissimus fieri non potest quin plurima teneas. tum lecta. tum cogitata quibus huiusmodi criminationes refelli queant Quare rem prorsus divinam feceris Si totam hanc controversiam a capite usque ad calcem explicueris. Non quod causa vestra parum mihi probetur. verum patronum me / paulo instructiorem reddideris
Herasmus Quod qum Battus singulis quoque sua causa[28] flagitantibus defugere nulla ratione posset. Age inquam[29] quandoquidem in rem tam preclaram fortuito incidimus / quin nos quoque hic Achademiam quandam Platonis exemplo instituimus? An quia deest nobis platanus illa vel Platonica vel Ciceroniana Quarum altera facundissimi philosophi altera sapientissimi oratoris litteris
[1] bovengeschreven: (grandi)bus
[2] bovengeschreven: prospectum
[3] bovengeschreven: blandirentur ijs quibus aures essent novarum rerum aviditate prurientes quique iuxta Pauli vaticinium a veritate etc
[4] bovengeschreven: e
[5] bovengeschreven: (ostender)im
[6] bovengeschreven: quamquam ille Midae quidem similior quam pompeio
[7] bovengeschreven: re(ponerent)
[8] in marge: Aut certe qui in omnibus Musis stes aureus. Ad quem jocum cum arrisissent ceteri. Battus quoq[ue] iam hilarior Age. inquit. rideor Hercules et vobis Pyrgopolinices quispiam videor tamen qualis qualis sum quod potui sum con[atus] quod si Guilhelme huic animo tua linqua eruditioque fuisset adiuncta melius fortas[se] cum litteris ageretur. Cum consul etc
[9] bovengeschreven: et (quidem)
[10] bovengeschreven: (utri)n(que)
[11] bovengeschreven: opima
[12] bovengeschreven: Quid quaeris?
[13] bovengeschreven: ut iam non alter sis Hercules iuxta proverbium sed prorsus ipse sis Hercules. quid unquam s[imile] promeruit ille? Verum etc
[14] bovengeschreven: oe (coepisti)
[15] bovengeschreven: posse
[16] bovengeschreven: tot
[17] ingevoegd: ipsi
[18] bovengeschreven: sit
[19] bovengeschreven: sit
[20] bovengeschreven: (e)n(doxis)
[21] bovengeschreven: ne
[22] bovengeschreven: (credi)s
[23] bovengeschreven: ut
[24] bovengeschreven: Quam
[25] bovengeschreven: ferire
[26] bovengeschreven: aures
[27] bovengeschreven: ut
[28] bovengeschreven: vehementer
[29] boven en in marge: inquit de premio plus etiam pollicemini quam postulo mihi satis fuerit supplicij si sola Ate studiorum pestis unco trahatur ac mox in publicam cloacam precipitetur. deinde pr[ocerum] aliquot pro capitibus linguas deposco d[umtaxat]. In quem usum inquam? Ad nullum alium in[quit] quam ad abstergendum podicem aut defricandas [ma]tulas aut certe immundas patellas Nihi[l] accommodatius sed extra iocum hospites quando q[uidem etc.]
En dat er onbekende, verschrikkelijke monsters van schrijvers werden geïntroduceerd, als Horatius, Vergilius en Ovidius, dat er bij het onderwijs over niets anders werd gesproken dan over vrijen en dat de kinderen dingen ingeprent kregen die zelfs volwassenen niet behoorden te weten. Als hier dus niet snel tegen opgetreden werd, zou het gedaan zijn met de christelijke godsdienst, dan was het tijdperk van de antichrist al aangebroken of het zou in ieder geval binnen zeer korte tijd kunnen aanbreken. Volgens hen waren er leraren aangetreden die de jongens rode oren bezorgden, die hen weglokten van de waarheid en verleidden met verhaaltjes. Jij bent er zelf getuige van geweest, burgemeester, hoezeer ik bij dat oproer als een Hercules opgetreden ben, hoeveel leeuwen, hoeveel everzwijnen en hoeveel Stymphalische vogels ik heb weten uit te schakelen en welke stier. Hoeveel van die lieden, even afschrikwekkend als Antheus, Gerionius, Diomedes en Nessus[1], ik heb uitgeschakeld om de Cerberus die vanuit zijn schuilplaats de bloedeloze schimmen schrik aanjoeg, te kunnen wegsleuren om aan de blote hemel te tonen. En hoe ik uiteindelijk ternauwernood de slang van Lerna[2], dat dier met zoveel levens, met heel veel moed en met Grieks vuur heb kunnen uitschakelen, al weet ik niet of die aller gevaarlijkste plaag van alle plagen, nog ademt. Wat de Pompeius van onze stad heeft willen beramen, is mij niet ontgaan maar ik stond tegenover al deze monsters alleen, en heb toch niet opgegeven. Integendeel, ik heb gewonnen, want degenen met gezond verstand heb ik kunnen overtuigen, de overigen heb ik met heldere argumentatie de mond gesnoerd, een paar heb ik in hun sop laten gaarkoken.’
Toen Battus dit gezegd had, zei Willem: ‘Ik sta werkelijk paf, je hebt niet alleen het volste recht op een dankbetuiging maar zelfs op een triomftocht. Want als in Plato’s geschrift die bekende rapsode Ion over Homerus de loftrompet steekt, en pocht dat hijzelf een gouden krans verdient die de fans van Homerus hem zouden moeten schenken, hoeveel te meer verdien jij, die zoveel monsters tegenover je had en praktisch voor de hele literatuur in de bres bent gesprongen, hoeveel te meer verdien jij dan niet dat de muzen of Apollo zélf jou een lauwerkrans komen opzetten.’
‘Je vindt mij een Hercules omdat ik alles heb gedaan wat ik kon maar als jij Willem, je welbespraaktheid en je kennis aan mijn inzet zou hebben gepaard, zou het met de schone letteren beter gesteld zijn wellicht.’
Toen zei de burgemeester: ‘Wel Hercules, wat zeg je ervan als wij jou voor al je dappere daden nu eens vereren met een triomftocht, één die nog schitterender is dan Aemilius Paulus, of Pompeius, ooit gekregen heeft? Morgen zul je op een wagen getrokken door sneeuwwitte paarden en getooid met een lauwerkrans, de stad binnengaan terwijl aan beide zijden van de weg de aanhangers van de schone letteren je toe zullen juichen. De barbaarse leiders die door jouw dapperheid bedwongen zijn, zullen met geboeide handen voor de wagen uitlopen en smekend hun handen opheffen naar het juichend volk en achteraan zal de zegevierende soldaat de lof van zijn veldheer zingen. De buit zal worden meegedragen en de trofeeën zullen in de tempel van Apollo worden opgehangen, de mooiste stukken van de oorlogsbuit worden aan de muzen opgedragen. Wát zeg ik, we zullen jou tot god maken, maar op deze voorwaarde: dat je eerst zoals overwinnaars gewend zijn te doen, in een fraaie toespraak verslag uitbrengt van je heldendaden die je op land en op zee hebt verricht, van de gehele strijd. Zelfs al zou je je neus optrekken voor de triomftocht dan zou je omwille van ons zo’n toespraak niet mogen weigeren, want wij vragen je dit met nadruk, niet alleen uit liefde voor de schone letteren, die jou denk ik dierbaarder zijn dan wát dan ook, maar ter wille van de stad waarin je onlangs werd opgenomen. Het wordt tijd dat je je om deze stad bekommert en je dienstbaar opstelt. Want wat je zojuist allemaal gesuggereerd hebt, waartoe acht je mij, als enige tussen de velen die er heel andere denkbeelden op na houden, in staat? Of wil je dat ik, zoals men wel zegt, de verzenen tegen de prikkels sla?[3] Ik raak door hun tegenargumenten, vooral omdat ik de strekking van hun theorie nog niet helder voor de geest heb, aan het twijfelen zodat ik jullie standpunt nauwelijks voldoende kan verdedigen. En dit moet echt gezegd worden Battus, als dat wat jij beweert over wat passend is, ongepast is of twijfelachtig, dan vermoed ik dat jullie standpunt heel wat negatieve reacties zal oproepen, niet alleen bij het gewone volk maar ook bij hen die welwillend staan tegenover de letteren. Want die auteurs uit de klassieke literatuur van jullie zijn, ik kan het niet anders uitdrukken, eerst en vooral heidense auteurs, wat evenwel nog te verdedigen zou zijn, maar daarnaast is hun werk uitgesproken lastig te begrijpen en dat is iets wat bij veel mensen tegenzin oproept. En tenslotte, dat is het meest ernstige, komt er losbandigheid in voor, om niet te zeggen obsceniteit. Geef het maar toe, jullie gooien de christelijke auteurs overboord en introduceren de heidense, de bekende auteurs verdwijnen en onbekende worden binnengehaald, de oude eruit gegooid en de nieuwe naar voren geschoven, de makkelijke verboden en de duistere ons door de strot geduwd. En dan het meest essentiële: jullie verbieden de fatsoenlijke auteurs, maar zetten de jeugd de losbandige voor. En wat denken jullie, welk gezicht moet ik trekken als burgemeester, wanneer de burgers mij vragen of er in onze stad soms een openbare middelbare school is om de jongelui van alles over zedeloze liefdesverhalen te leren, alsof ze van nature al niet genoeg belangstelling hebben voor dit soort thema’s. Of ze zo niet gewend raken aan handige streken en hun ouders op sluwe wijze voor de gek houden, zich nergens meer voor schamen, liegen, en bij elke situatie een ander masker opzetten. Al die dingen leren ze namelijk uit jullie komedies en met deze kennis komen ze thuis. Denk je niet dat hun ouders dit heel ernstig achten? Ze zeggen: ‘sturen we onze kinderen nou naar school of naar een bordeel?’ Want die drie letters die Plautus noemt, waar de oude man over opschepte omdat hij ze al kende,[4] kunnen ze gewoon thuis leren. Bovendien, wanneer er wat ontwikkelde burgers bij zijn die zomaar verordeningen van pausen of uitspraken van theologen uit hun mouw schudden, dan geef ik me meestal maar gewonnen, maar dat is enkel en alleen omdat ik daar niet tegenop kan, niet om jullie zaak te verraden.
Maar aangezien jij Battus in een strijdperk als dit, eenvoudigweg de meest geoefende bent, beschik jij ongetwijfeld over de meeste argumenten, hetzij uit boeken hetzij door jezelf bedacht, waarmee dat soort beschuldigingen te weerleggen zijn. Daarom doe je mij een bijzonder plezier wanneer jij deze botsing van standpunten van het begin tot het eind van de juiste tegenargumenten zou willen voorzien. Niet zozeer omdat ik behoefte heb aan een betere onderbouwing van jullie uitgangspunten, maar om mij een beter voorvechter van jullie zaak te maken.’
Omdat Battus hier op geen enkele manier meer onderuit kon, want ieder afzonderlijk drong er bij hem op aan, elk om persoonlijke motieven, zei ik: ‘Goed, nu we geheel toevallig op dit bijzondere thema zijn gestuit, zullen we dan naar het voorbeeld van Plato hier maar een academie inrichten? Maar aangezien we niet kunnen beschikken over de plataan van Plato die ontsproten is aan de geschriften van de meest welbespraakte filosoof, noch over die van Cicero, de meest geniale redenaar, wiens boom aan hem meer dan aan welk water ook zijn groei dankte, zal ik jullie
[1] Battus noemt de hoofdrolspelers uit negen van de twaalf werken van Herakles.
[2] De hydra van Lerna had negen koppen waarvan één onsterfelijk. Als er een werd afgeslagen, zorgde het bloed ervoor dat er weer een teruggroeide. Hercules schakelde dit monster uit door de wond na het afslaan van een kop dicht te branden. De onsterfelijke kop begroef hij onder een zwaar rotsblok, waar het wel verder leefde maar geen kwaad meer kon doen.
[3] Terentius, Phormio, 1.2.27; Handelingen 9: 5, 26, 14; Erasmus, Adagia 1 3, 46
[4] Plautus, Mercator 303.
“Demipho: Hodie ire in ludum occepi litterarium, Lysimache. Ternas scio iam. Lys. Quid ternas? De. AMO”. Dat is: Vandaag ben ik voor het eerst naar school gegaan, Lysimachus. Ik ken al drie letters: Lys. Welke drie? Demipho: De a, de m en de o (ik ben verliefd).
3v
et sata est et crevit potius quam humore aliquo Quin ego nobis[1] pro umbraticis veras et pro una arbuscula copiosum pomarium exhibebo. quod edibus nostris ab leva proximum videtis. Proceris quercubus et rivo limpidissimo cinctum Quid si hinc[2] quoque aliquam / nostra disputaciuncula ita[3] irrigemus. ut nulla umquam[4] etate arescat? Nec desunt quidem sub ingenti illa piro medijs circiter hortis commodissima sedilia / pulvinos[5] quoque si videbitur / adferri iubebo Iam vero[6] nichil me penitet vel ad Hierarchiam[7] vel nedum[8] Achademiam Consul, Medicus publicus Secretarius urbanus Theologus et idem orator Ego denique tam magnifici fundi dominus[9] Nam ut de Platone taceam / qui quoslibet eciam loquentes facit / quando umquam Tullius perfricte frontis homo / coetum magnificentiorem eciam ausus est convocare? Quod si Socratem philosophum gravissimum. illa in Phaedro loci amenitas potuit invitare ut humi iuxta fonticulum in gramine / disputandi gratia procumberet. quid ni nos hy orti (quos vel Epicurus ipse laudare queat) certe ad considendum alliciunt[10] / presertim qum nichil hic eorum / que Socrates illic miratur. desideretur. Quippe ubi Pyrus ut videtis media. triplicem nobis voluptatem ministrabit Nam ut est procera satis et patulis diffusa ramis. amenissimam prorsus umbram prebebit. et frondibus opacis estum facile propulsabit Preterea ut est anni vernum tempus / non oculos modo flosculorum aspectu pascet. verum eciam nares gratissimo odore recreabit Tum nec[11] fonticulo illo frigentis aquule a Socrate superari videamur En pro fonticulo rivus leni murmure circumlabens / totos hortos irrigat. Hac aura quid possit esse spirantius Imo (quod medico teste dixerim) salubrius?
Ibi Battus qui eius apud Platonem descriptionis pulchre meminisset. nostram orationem interpellans. ut ceteris inquit Herasme rebus maxime superemus Una certe a Socrate illo Platonico vincimur Nam et herbarum virentium graminumque flosculis versicoloribus distinctorum gratiam[12] et cycadarum canorum murmur addas licebit Est tamen quo sumus inferiores[13] Quid nam[14] inquam?[15] Puellarum Nympharumque imaginibus inquit[16] Socratems illic video “preterijsse” neutiquam.” Quo ioco[17] exhilaratus consul et medicus / per canem inquit[18] et anserem Socraticum dignum quod a Batto admoneretur. quamquam celaturis non magnopere solet delectari[19] Verum istud nostre disputatiuncule / nichil obfuerit. Eamus
Ubi collaudata loci spemcie consedissemus Battum[20] certatim ut accingeretur hortaremur Ille consulem fixius intuitus[21] Merito inquit nunc meo iugulor gladio. Nam[22] nos modo magnifice nugari iubebam. eo per vos ipsos[23] redigor ut nichil me sit hodie futurum ineptius aut nugatius Age. parendum video tum consuli[24] tum amicissimis[25] Sed pomarium prius concludatur[26] volo. ne quis nos videat. Neque enim vereor. ne vestrum quispiam me prodat. modo possit Herasmi stilus conquiescere[27] Deinde in pedes erectus. compositis ad dicendum et veste et vultu et gestu Aliquamdiu defixis humi luminibus / cogitabundus hesit / dicturienti pallor quidam ac trepidatio aborta[28] / non stolidi nobis oratoris et confidentis. sed cordati. et ut inquit Fabius. periculum intelligentis. dedit argumentum Mox inventis /[29] digestis orationis partibus (id enim egisse ex notatis articulis conijciebam) subtussiens expuit. (id quod habebat familiare) Deinde surrecto hilarius vultu. iamque vivacius singulos intuitus et summa cum omnium expectatione ita exorsus est.
Orationis exordium Battus
Nisi et apud iudices litteratissimos dicturum me scirem. et ipsa cause bonitate non mediocriter adiuvarer Vererer ne in tanto stolidissimorum hominum odio. non optimum hodie patronum littere fuerint habiture Nunc vero tantum abest ut omnia que ab istis anthirethoribus obijci vel soleant vel queant. refellere me posse diffidam. ut in causa tam vincibili. ne principio quidem[30] utendum putarim Idque non modo apud vos / quos qum amicissimos eruditissimos / huius etiam dictionis efflagitatores habeam benevolentes / dociles / attentos non habere non possum. verum etiam apud Sauromatas et si quid hijs est[31] barbarius. modo homines dentur. certam mihi victoriam promisero[32]. homines inquam qui rationis ductum non cum impetu[33] sequuntur Nam istos rabulas qui obstinatis animis. insaniam suam eciam confessam solent defendere haud alio in numero quam Dyogenes suam contionem pono.[34] Pestifera est inquiunt mortalibus erudicio. optanda imperitia. Horatius. Nil intra est oleam. nil extra est in nuce duri De fide igitur facienda Iamdudum securus. Hoc unum mihi a vobis video postulandum[35] ne in re tam intractabili tam spinosa. ullum orationis splendorem expectetis. quem alioqui ne in felicissima quidem materia / a Batto requirere debebatis Nec delectari quidem postulabitis nisi quid[36] forte barbarorum ineptissime rationes risum movebunt
Herasmus Tum ego veniam precatus. et licebit ne inquit[37] aliquotiens[38] interpellare?
Battus Licebit inquit per me quotiens videbitur[39]
Herasmus Ita mihi principio supersedisse videris inquam ut hoc ipso quo non uteris / maxime sis usus principio Sed perge obsecro. ne te primo statim cursu[40] remoremur
Battus Istud vero tuum est respondit Battus. haud meum. qui vafriciem illam. et strophas rhetoricas perdidicisti mihi sat habeo. rem ut est perquam paucissimis ostendere Non igitur hic altius repetam / quibus fatis. quorum opera. quo tempore. quibus gradibus antique discipline
[1] bovengeschreven: vo(bis)
[2] bovengeschreven: hunc locum
[3] bovengeschreven: sic
[4] bovengeschreven: numquam
[5] bovengeschreven: pulvillos
[6] ingevoegd: personarum
[7] bovengeschreven: Iarcae scholam
[8] bovengeschreven: non solum
[9] bovengeschreven: colonus
[10] bovengeschreven: (allici)ant
[11] bovengeschreven: ne
[12] bovengeschreven: gryllorum
[13] ingevoegd: Erasmus.
[14] ingevoegd: istunc
[15] ingevoegd: Battus
[16] ingevoegd: quas
[17] bovengeschreven: loco
[18] bovengeschreven: inquiunt
[19] bovengeschreven: vivas opinor mallet si detur optio
[20] ingevoegd: que
[21] ingevoegd: Battus.
[22] bovengeschreven: qui vos
[23] bovengeschreven: ipse
[24] bovengeschreven: tum medico
[25] bovengeschreven: postremo tam multis
[26] bovengeschreven: occludatur
[27] in marge: [qu]i quicquid noctu somniat etiam interdiu chartis [sui]s illinere solet Atqui (inquam) hic neque [cal]amus est mihi neque charta Fateor (inquit) [at] memoriam novi tuam quam scio tibi esse com[me]ntarij vice Quod etiam si quid suffugerit [tu] facile de tuo fulcies hiatum sed tamen [ag]grediar vobis fretus Mox in pedes etc
[28] bovengeschreven: o(borta)
[29] ingevoegd: ac
[30] bovengeschreven: mihi
[31] bovengeschreven: etiam
[32] bovengeschreven: (promise)rim
[33] bovengeschreven: animi impetum
[34] bovengeschreven: Ad quem cum hominum milia aliquot confluxisset negabat se adhuc videre hominem
[35] in marge toegevoegd: ut
[36] bovengeschreven: sicubi
[37] bovengeschreven: inquam
[38] bovengeschreven: dicentem
[39] bovengeschreven: nec enim ad clepsydras dicimus ut causae dispendium sit si quid temporis intercipiatur
[40] bovengeschreven: diutius
in plaats van een denkbeeldige boom een echte boom aanwijzen, en in plaats van één boompje een rijke boomgaard. Die zullen jullie direct links van het huis gaan zien, omgeven door hoge eiken, naast een heldere beek. Wat vinden jullie ervan wanneer wij daar een boom besproeien met een kleine discussie, zodanig dat deze nooit meer zal verdorren? Daar onder die enorme perenboom midden in het park, staan een paar zeer comfortabele stoelen, en desgewenst laat ik ook nog wat kussens brengen. Verder, ik ben helemaal niet ontevreden over ons gezelschap, als ik kijk naar de functies van de aanwezigen hier en afgezet tegen die van de Academie: een burgemeester, een gemeente-arts, de secretaris van de stad, een theoloog en tevens redenaar, en tenslotte ikzelf, heer en meester over een zo fantastisch landgoed. Want heeft de gehaaide Tullius Cicero het ooit gepresteerd, om over Plato maar te zwijgen die ongeacht wie als spreker liet optreden, om een voortreffelijker gezelschap bijeen te brengen dan het onze? En als die lieflijke omgeving in de Phaedrus[1] Socrates, een zeer ernstige filosoof, heeft kunnen overhalen om naast een kleine bron, in het gras te gaan liggen om te discussiëren, waarom zouden dan deze tuinen, waar zelfs Epicurus bewondering voor zou hebben, ons niet kunnen verlokken om in ieder geval te gaan zitten, vooral omdat hier niets van de dingen ontbreekt die Socrates daar heeft bewonderd. Immers de perenboom die jullie daar in het midden zien, kan ons drie soorten comfort leveren omdat hij hoog genoeg is en breed uitwaaierende takken heeft. Hij zal ons op de eerste plaats een zeer prettige schaduw bezorgen en door zijn dicht gebladerte wordt de hitte gemakkelijk verdreven. Verder is het voorjaar en zal hij niet alleen het oog strelen met de aanblik van prachtige bloesem maar ook de neus bekoren met een heerlijke geur. En wat de kleine bron betreft, ik denk dat we ook Socrates nog overtreffen met dit frisse water, kijk maar, in plaats van een bron stroomt er hier een zacht murmelende beek die alle delen van de tuin van water voorziet. En deze frisse lucht hier, zo prettig om op te snuiven, is zelfs gezonder, en dit zeg ik hier met de dokter als getuige.’
Op dat moment werd mijn betoog door Battus onderbroken, hij herinnerde zich de beschrijving uit Plato’s werk nauwkeurig: ‘In vele opzichten overtreffen wij hem Herasmus maar in één opzicht moeten we het tegen die Socrates bij Plato afleggen. Ook al voeg je aan de pracht van het groene gras nog allerlei planten toe, bespikkeld met kleurige bloemen, en het geluid van krekels, dan nog is er één aspect waarin wij ons de mindere weten.’ Ik zei: ‘Welk aspect dan?’ Battus: ‘Het zijn de beelden van meisjes en nimfen waarvan ik vermoed dat Socrates daar maar al te graag naar keek.’ De burgemeester en de dokter moesten smakelijk lachen om deze grap. ‘Bij de hond en de gans, zoals Socrates zou zeggen, dat is echt weer iets voor jou Battus om dat naar voren te brengen, hoewel jij over het algemeen niet zo van gebeeldhouwde vrouwen houdt, maar dit zal voor onze discussie geen belemmering zijn.
Laten we naar die prachtige plek toegaan.’ Ieder was er vol lof over.
Toen gingen we zitten, en als om strijd drongen we er bij Battus op aan dat hij aanstalten zou maken. En terwijl hij zijn blik nogal strak op de burgemeester gericht hield, zei hij: ‘Terecht word ik nu door mijn eigen zwaard gekeeld, want hoewel ik jullie zojuist nog aanspoorde om lekker grappen te maken, verkeer ik nu in een zodanige positie dat er vandaag niemand dwazer of lolliger schijnt te zijn dan ik. Nou vooruit dan maar, ik zie dat ik aan de burgemeester en een groep goede vrienden moet gehoorzamen. Maar eerst wil ik dat deze boomgaard afgesloten wordt opdat niemand ons kan zien, hoewel ik niet zo bang ben dat iemand van jullie mij zal verraden, als tenminste de pen van Herasmus zich rustig wil houden.’
Vervolgens ging hij staan, trok zijn mantel recht en zijn gezicht in de plooi, nam de houding van een redenaar aan en richtte zijn ogen even peinzend op de grond. Er gleed een zekere bleekheid over hem en hij kreeg wat nerveuze trekjes toen hij zich opmaakte om te gaan spreken. Dat waren voor ons de tekenen dat hier geen botte, zelfvoldane spreker stond maar een verstandig redenaar, één die wist, zoals Quintilianus[2] zou zeggen, waar de risico’s lagen. Spoedig daarna had hij de delen van zijn betoog bedacht en geordend, dat kon ik opmaken uit het feit dat hij ze op zijn vingers natelde. Hij schraapte zijn keel en spuugde op de grond, een gewoonte van hem. Vervolgens sloeg hij zijn blik weer op, en met een twinkeling in zijn ogen keek hij ieder van ons opgewekt aan, en wij, die ondertussen klaar zaten, keken vol verwachting naar hem op toen hij aan zijn betoog begon.
Het betoog van Battus
‘Als ik geen weet had van de literair zeer onderlegde jury tegenover mij, en mij niet méér dan gemiddeld gesteund wist door het juiste uitgangspunt van mijn pleidooi, zou ik vrezen dat de schone letteren vandaag aan mij, die zo’n grote afkeer van botte lieden heeft, geen beste voorvechter hebben. Maar nu ik zo vol vertrouwen ben dat ik alles kan weerleggen wat deze tegenstanders normaliter zouden kunnen tegenwerpen, denk ik door een sterk pleidooi zelfs geen inleiding nodig te hebben. Niet alleen bij jullie, mijn beste zeergeleerde vrienden, voorspel ik een zekere overwinning voor mijzelf, - natuurlijk zijn jullie mij welgezind, en volgzame en aandachtige toehoorders die ook nog eens zelf om dit betoog hebben gevraagd - maar zelfs bij de Sauromaten, of bij een nóg barbaarser slag mensen dan zij, zolang het maar mensen zijn, lieden die zich laten leiden door de rede en niet door emotie. Want die verdraaiers van de waarheid die koppig als ze zijn hun bekende waanzin blijven verdedigen, reken ik tot geen andere categorie dan die waar Diogenes het gezelschap om hem heen toe rekende[3], die zeggen: ‘Geleerdheid is verderfelijk voor stervelingen, je moet streven naar onkunde’.
Horatius zou zeggen: “Dan heeft een olijf geen pit en een noot geen harde schil.”[4] Dus dat ik jullie kan overtuigen, daar ben ik zonder meer van overtuigd. Maar dít ene wil ik nog van jullie vragen: verwacht van mij bij zo’n delicate en netelige kwestie beslist geen sprankelende redevoering, dat zouden jullie overigens zelfs bij mijn meest favoriete onderwerpen niet van mij mogen vragen. Verlang van mij ook niet dat ik jullie ga amuseren, of het moeten de belachelijke argumenten van de barbaren zijn die jullie lachlust opwekken.’
Toen zei ik: ‘Excuus Battus, mogen we je wel af en toe te onderbreken?’ Battus: ‘Wat mij betreft mag je me onderbreken, zo vaak je dat nodig vindt, Herasmus.‘
‘Het lijkt me’, zei ik, ‘dat je de inleiding overgeslagen hebt op een zodanige manier dat je datgene wat je niet wilde gebruiken nu als inleiding hebt genomen. Maar ga verder, alsjeblieft, we willen je niet aan het begin van je betoog direct al ophouden.’
Battus: ‘Echt iets voor jou, maar dat is niet mijn aanpak. Jij hebt dit soort listigheden en retorische trucjes vanbuiten geleerd, ik voor mij vind het voldoende om met zo min mogelijk woorden uit de doeken te doen hoe de zaak in elkaar steekt. Ik zal dus niet gaan herhalen door welke lotgevallen, door wiens toedoen, wanneer precies, en in welke stappen de antieke wetenschappen vanaf die hoge top
[1] In de Phaedrus (van Plato) loopt Socrates samen met Phaedrus langs de Ilyssos op zoek naar een plek die zich leent voor hun gesprek over allerlei filosofische onderwerpen. Ze vinden die in het gras aan de oever van de rivier, in de schaduw van een plataan, met een koor van krekels op de achtergrond.
[2] Quintilianus XII, 5, 4: “Maar anderzijds wil ik ook graag dat iemand die van plan is te gaan spreken, enigszins aarzelend opstaat, een wat andere gelaatskleur krijgt en zich het gevaar realiseert dat hem wacht: en als dat niet vanzelf gebeurt, zou hij dat zelfs moeten veinzen”.
[3] Diogenes Laërtius 6, 32: de filosoof Diogenes zei toen er zo’n duizend mensen om hem heen stonden dat hij nog steeds geen “mens” zag.
[4] Horatius, Epistulae 2.1.31 Denk ervoor: als dit niet waar is dan …
4r
e tanto fastigio / in hunc tartarum deciderint. id quod vos paulo ante ceperatis. Alias hec fortasse commodius. Neque vero refert quo casu quispiam in puteum deciderit. sed quomodo qui cecidit inde queat educi Antiquis igitur litteris contra novos hostes feremus Quibus quidem a triplice potissimum hostium genere negocium exhiberi video Alij enim litterarum rem publicam tamquam funditus deletam cupiunt Alij imperium non quidem prorsus extinguere. sed arctioribus finibus includere moliuntur Postremi ita rem publicam salvam esse volunt ut afflictissimam velint Quippe in qua ipsi tyrannidem occupent. in quam (patrijs legibus abrogatis) peregrinos et magistratus et mores inducunt Et primi quidem illi mihi videntur. qui plane rudes. haud scio. invidia ne aut stoliditate maiore Religionis (nescio cuius) pretextu litteraturam universam poeseos nomine detestantur Alteros ego intelligo qui indocte docti. cetera quidem studia (hoc est sua) utrumque recipiunt. humanitatis autem litteras sine quibus ceca est omnis doctrina. angue peius oderunt Postremos vero quos alios esse dicam quam eos qui quodvis litterarum genus et mirantur et probant. cum primis eciam poesim et rhethoricen. at ea lege ut ipsi pro summis et poetis et rhetoribus habeantur. qum nichil sint minus Nec dictu interim proclive fuerit quos ex hijs hostibus litteraria res publica gravissimos perniciossissimosque patiatur. aut quibus maximam cladium suarum partem acceptam referre debeat Nam primi quidem illi (ne contemnendos putemus) tametsi neque ullo armorum genere. neque rei militaris scientia sunt instructi. quippe silvestris barbaraque multitudo passim ex agris et montibus conflata / nescio tamen an ullum sit hostium genus genus infestius Rabiose enim ferae in morem devotis animis in pugnam irruunt. non ingrediuntur. furore pro fortitudine utentes. Quatuor potissimum rebus valent. furore quo Andabatas Clamore quo Stentorem Homericum Multitudine qua Xersis eciam copias vincunt Postremo clipeo quodam simulate Religionis sub quo perpetuo latent. quem unum ad omnia telorum genera obijciunt Hij[1] nimirum sunt qui qum ipsi sint omnis litterature expertes. litteratorum gloria peruruntur. aliorumque pulcherrimis studijs oblatrare. pulchrum in primis ac religiosum putant At nimirum quam veteratorie suam vel inerciam vel invidiam vel superbiam speciosis titulis pretexunt simplicitatis ac religionis Alteri[2] hijs quidem paulo instructiores qui et eminus et cominus nos petunt Eminus telis sed plane deridiculis. nam stuppas, fumum[3] et stercora in nos iaciunt Cominus pugionibus appetunt. sed plumbeis: Pacem offerunt sed superbissimis plane conditionibus ut sine humanitatis litteris predocti[4] simus. sine quibus nulle constant littere Terminos nobis prescribunt. omnem policiem interdicunt et quicquid ipsi non didicerunt. Hoc sunt molestissimi. quod deprehendi nequeant. consistunt nusquam. parthis ipsis fugatiores. modo annuunt[5] modo negant. tergiversantur. aliquo cavillo elabuntur. et Prothei in morem omnia transformant sese in miracula rerum Porro postremos illos fortassis aliquis parum infestos hostes iudicarit quod sedulitate peccent non odio At mihi quidem videntur inter omnes longe nocentissimi Ceteri quidem[6] quia infestis signis nos appetant[7]. arcentur a moenibus. hij dum intra moenia. intra presidia nostra versantur. dum armis et insignibus amicos imitantur. eternum exterminium[8] rei publice mendaci pietatis specie moliuntur. et quo magis vindicande patriae student eo turpiori impediunt servituti Quare primi quidem hoc prope modum sunt amandi quod ita litteras oderunt. ut nullas attigrint[9] Posteriores hoc minus nocentes quod ab optimis abstinuerint Nam[10] poeticis et oratorijs. sua tamquam contenti simplicitate[11] Postremi dum omnia scire voluerunt[12]. permiscuerunt contaminaverunt. perdiderunt omnia. Vere hoc dicunt importuno officio nichil esse inofficiosius interdum Ita hij dum litteris laborantibus succurrere studuerunt. perniciosa sedulitate funditus extinxerunt Vires ante conveniebat expendere Consulere ingenium. quam rem tam arduam susciperent Nunc Paetontem[13] imitari maluerint. qui dum ignarus auriga currum[14] conatur moderari. magno suo malo subvertit Et sunt hij quidem ut stulticia Phaetonti pares. ita pari exicio digni aut etiam graviore Horum enim vtemeritate vetus illa et vera philosophia ad meras nugas ad somnia redacta est Per hos innumerabilium priscorum auctorum[15] monimenta[16] desideramus quod scriptorum ut quisque est doctissimus. ita fedissimis mendis scatet. hijs acceptum ferimus. quod prisca illa philosophia Theologia tantopere degeneravit Haud aliorum est opus quod grammatiste non[17] nisi meram barbariem et scribunt et precipiunt hijs debemus Et ut semel finiam quod in unoquoque[18] genere litterarum muti et infantissimi pro doctissimis in precio sunt. horum opera effectum est Quorum dum alius in grammaticis alius in rhetoricis alius in dyalecticis alius in physica alius in Theologia scribit Dum hic commentationibus optimos auctores non illustrat sed obscurat Non adornat sed contaminat. dum ille quod non intelligit emendare nititur. dum alius ex bene grecis male latina facit. lingue utriusque iuxta ignarus. dum ita inquam certatim tumultuantur. inutili officio omnia confuderunt. depravarunt. everterunt. et quo diligentius suum quisque officium prestitit eo plus damni dedit. ut si quis manibus merda oblitis pulvisculum e purpura conetur extergere Quanto volet esse officiosior eo erit molestior Verum hijs (quod res infinitam prope disputationem postulare videtur.) dilatis. reliquas acies totidem conflictibus adoriemur Hic vero efficiam ut vel Pirrho doctiorem me esse iuretis Nam rusticanam illam cohortem tumultuario tantum milite dissipasse sat habebimus et Clipeo illo ficte religionis nudatos in fugam adegisse id quod haud fu multi
[1] bovengeschreven: ij
[2] bovengeschreven: sunt
[3] bovengeschreven: fimum
[4] bovengeschreven: per(docti)
[5] bovengeschreven: aiunt
[6] bovengeschreven: enim
[7] bovengeschreven: (appet)u(nt)
[8] bovengeschreven: exitium
[9] bovengeschreven: (attig)e(rint)
[10] bovengeschreven: (N)empe
[11] bovengeschreven: forte
[12] bovengeschreven: volunt
[13] bovengeschreven: (P)h(aetontem)
[14] bovengeschreven: paternum
[15] bovengeschreven: autorum
[16] bovengeschreven: (mon)u(menta)
[17] bovengeschreven: nil
[18] bovengeschreven: utroque
konden neerstorten in deze Tartarus, dat is iets waar jullie kort hiervoor al mee begonnen waren en een andere gelegenheid is waarschijnlijk meer geschikt daarvoor. En het is ook niet interessant hoe iemand in een put gevallen is maar wel hoe het slachtoffer er weer uitgehaald kan worden.’
‘Wij zullen het voor de oude letteren nu gaan opnemen tegen nieuwe vijanden. Ik zie namelijk drie vijanden die de moeilijkheden waar de oude letteren mee te kampen hebben, veroorzaken. De eerste wil het rijk der letteren volledig te gronde richten, de tweede wil het niet helemaal met de grond gelijkmaken maar probeert het te beperken door er enge grenzen aan te stellen, de derde wil dat het blijft zoals het nu is, namelijk geheel en al vleugellam, een rijk van alleenheerschappij waarin zij de vertrouwde wetten hebben afgeschaft en vreemde functies en regels hebben ingevoerd. Tot de eerste behoren mijns inziens de leraren die zonder enige opleiding de hele literatuur, die door hen dichtkunst genoemd wordt, verafschuwen, misschien door afgunst of eerder nog door stommiteit, en dit onder het voorwendsel van ik weet niet welke godsdienst. Onder de tweede vijand versta ik de zogenaamde ‘geleerden’ van de overige studierichtingen, die in werkelijkheid helemaal niet zo geleerd zijn. Dat zijn zij die hun eigen vak serieus nemen maar de schone letteren, zonder welke elke kennis blind is, erger haten dan een slang. En tot de laatste behoren zij, wie zou ik anders bedoelen, die iedere vorm van literatuur bewonderen en goedkeuren, vooral de poëzie en retorica, maar wel onder de voorwaarde dat zijzelf beschouwd worden als de beste dichters dan wel redenaars terwijl zij dat geenszins zijn. Het zal overigens niet eenvoudig zijn, uit te maken van welke vijand het rijk der letteren het ernstigst te lijden heeft, of welke vijand het meeste schadelijk is. Want de eerste vijand, en denk niet dat deze vijand te verwaarlozen is hoewel hij in geen enkel wapen geoefend is noch getraind in krijgskunst, bestaat uit onbeschaafde lui, het is een menigte die her en der uit velden en bergen bijeengetrommeld is. Toch weet ik niet of er een gevaarlijker vijand bestaat dan deze. Deze lui trekken niet ten strijde maar werpen zich als een woest beest vol overgave in de strijd, met waanzin in plaats van moed. Zij ontlenen hun grootste kracht aan vier factoren, namelijk aan razernij, waarmee zij de Ardabaten of geblinddoekte gladiatoren overtreffen, aan geschreeuw waarmee zij de Homerische Stentor[1] overtreffen, aan het getal van de groep waarmee zij de troepenmacht van Xerxes[2] overtreffen, en tenslotte aan hun zogenaamde godsdienstige overtuiging waarachter zij zich als een soort schild verschuilen, het enige middel waarmee zij zich tegen alle soorten wapens teweerstellen. Zij zijn het, lieden die zelf nauwelijks enige ervaring hebben met literatuur, die zich ergeren aan de roem van schrijvers en dichters, en denken dat het bij uitstek van goede smaak en godsdienstzin getuigt om tegen de meest gedegen geschriften van anderen tekeer te gaan. En je staat er versteld van hoe gewiekst zij hun geestelijke traagheid of jaloezie of trots, weten te verbergen achter misleidende termen als eenvoud en religie.
De tweede vijand heeft wat meer opleiding genoten dan de eerste, deze belaagt ons vanuit de verte en van dichtbij. Vanuit de verte bestoken zij ons met projectielen maar wel met belachelijke projectielen, want het gaat om vlasafval, gebakken lucht en mest. Van dichtbij belagen ze ons met dolken maar dan wel dolken van lood want zij bieden ons vrede aan onder zeer vergaande voorwaarden: wij moeten onze opleiding voltooien zonder de klassieke letteren, een opleiding zonder welke geen literatuur standhoudt, en zij bepalen daarbij onze grenzen, zij verbieden elke vorm van beschaving en alles wat zij zelf niet geleerd hebben. Wat dat betreft zijn zij de lastigste groep omdat men geen vat op hen krijgt. Ze nemen nooit een standpunt in, ze zijn geneigd tot vluchten, nog meer dan de Parthen[3], het ene ogenblik zeggen ze ja, het andere ogenblik zeggen ze nee, het zijn wispelturige lieden. Ze redden zich eruit door een of andere spitsvondigheid en veranderen zich net als Protheus[4] in allerlei wonderbaarlijke gedaanten. En misschien beschouwt iemand dit type vijand als niet zo gevaarlijk, omdat zij in hun ijver fouten begaan, niet uit afkeer, maar ik vind hen van allen verreweg het meest schadelijk. De derde vijand, lieden die ons onder vijandige vaandels aanvallen, wordt door muren tegengehouden, maar zij bevinden zich tussen onze eigen linies. Met hun wapens en hun vaandels doen ze alsof ze onze vrienden zijn, maar ondertussen werken ze onder het valse mom van vroomheid aan de definitieve vernietiging van de staat. En hoe meer zij zich inzetten voor het redden daarvan des te meer zorgen zij dat de staat in schandelijke slavernij verstrikt raakt. Daarom zou je bijna van de eerstgenoemde soort vijanden moeten houden, vanwege het feit dat zij een dusdanige afkeer van literatuur hebben dat ze er met hun vingers vanaf blijven. De tweede groep is daardoor ook minder schadelijk omdat zij zich niet bezighouden met de literaire producten van de beste dichters en redenaars, tevreden als ze zijn met hun eigen simpele wereld. De laatste vijand echter, de groep die alles van de literatuur wil weten, heeft alles door elkaar gegooid, bezoedeld, vernield. Terecht zegt men dat er geen slechtere dienst is dan een dienst waar men niet op zit te wachten[5]. Zo hebben zij door hun rampzalige ijver om de kwijnende literatuur te hulp te komen, deze volledig te gronde gericht. Zij hadden van tevoren hun krachten moeten afwegen, hun intellectuele capaciteiten moeten inschatten voordat zij een zo zware taak op hun schouders namen. Nu kozen ze ervoor om Phaeton na te doen die als onervaren wagenmenner probeerde de zonnewagen onder controle te krijgen maar hem liet neerstorten, met een rampzalig gevolg voor hemzelf. En aangezien zij net zo dom zijn als Phaeton, verdienen zij eenzelfde ondergang, of een die zelfs nog ellendiger is. Immers, door hun overmoed is die oude en oprechte filosofie verworden tot louter geneuzel, tot dromerij, door hun toedoen zijn we de monumentale werken van talloze oude schrijvers kwijtgeraakt. Dat de teksten van juist de geleerdste schrijvers wemelen van de smerigste fouten komt door hen, en door hun overmoed is die oude filosofie zo ontaard, door hun schuld en van niemand anders. Dat de leraren op school uitsluitend baarlijke nonsens schrijven en aanleren, dat danken we aan hen en, tot slot, dat de meest onbetekenende, meest onnozele schrijvers de voorkeur genieten boven de meest geleerde, bij elke vorm van literatuur, komt door hun bemoeienis. De een schrijft over grammatica, de ander over retorica, weer een ander over logica, over fysica of theologie, terwijl hun commentaar de teksten van de beste schrijvers niet verduidelijkt maar juist verduistert, niet siert maar bezoedelt. De een probeert te verbeteren wat hij niet begrijpt, de ander maakt van goede Griekse zinnen slechte Latijnse, en dat terwijl men in beide talen even onkundig is. Als om strijd zijn ze bezig elkaar af te troeven en maken door hun nutteloze diensten ondertussen van alles een rommeltje, verdraaien het, keren het binnenstebuiten en hoe ijveriger zij met hun taak bezig zijn des te meer schade veroorzaken zij. Je kunt het vergelijken met iemand die met poep aan zijn handen, een stofje van een purperen mantel probeert weg te vegen. Hoe gedienstiger hij probeert te zijn, des te meer schade zal hij veroorzaken.
Maar laten we verder geen aandacht meer aan hen besteden, ik kan hier nog eindeloos over doorpraten, laten we de twee andere legers met evenzovele charges te lijf gaan. Dat zal ik op zodanige wijze doen dat jullie zweren dat ik er meer verstand van heb dan Pyrrhus. Want om dat legertje van boeren uit elkaar te jagen heb ik niet meer nodig dan wat haastig verzamelde troepen, en het zal voor mij een peulenschil blijken om hen dat schild van zogenaamde godsdienstigheid af te nemen en hen op de vlucht te jagen.
[1] Ilias 5, 785: de Stentor kon net zo hard schreeuwen als vijftig anderen. Erasmus, Adagia 2, 3, 37: luider dan Stentor.
[2] Herodotus 7, 60 beschrijft de legermacht waarmee Xerxes tegen Griekenland ten strijde trok. Het grootste leger ooit!
[3] De Parthen stonden bekend om hun tactische manoeuvres.
[4] Protheus: mythologisch wezen, zoon van Poseidon. Beschikte over de gave van de voorspelling, maar veranderde voortdurend van gedaante om aan de dwang om te voorspellen te ontsnappen. Ook in Vergilius Georgica IV, 441 komt Protheus voor: “transformat se in miracula rerum” (transformeert zichzelf in de wonderen der dingen).
[5] Erasmus, Adagia III, X, 35: Je moet iemand niet tegen zijn zin een dienst bewijzen.
4v
fuerit negocij Imbellis enim est multitudo e senibus contracta qui ubi etatem per luxum effluxisse intelligunt. iuvenibus ad meliora proficiscentibus invident inepti Hos igitur primum quidem validissimis rationibus tamquam telis terga dare cogemus Deinde prelium (ut solent) redintegrantes sacrarum litterarum testimonijs velut ensibus confodiemus Deinde[1] exemplorum copia[2] castris quoque deturbabimus Quibus confectis eodem quasi marte et impetu posteriores aggrediemur. et omnibus exutos armis. omni dimicandi genere superabimus Sed iam primi illi sunt lacessendi. si prius fecialis paterque patratus iusta peregerint[3]
Oratio foecialium
Quo tandem iure o vos Gothi e vestris egressi limitibus. non modo latinorum provincias occupatis. (disciplinas loquor liberales) verum eciam ipsam urbem rerum dominam latinitatem. audetis incessere? quam nam iniuria lacessiti? Quid petitis? Quod si bellum placet iusto marte discernite[4]. facite pugnandi copiam Sin pugna diffiditis. desinite molesti esse. excedite[5]. patriam[6] purgate. vestris finibus continemini Quod si hostes quam latrunculi dici malitis. prodite e latebris conserite manus / et publico certamine finis queratur odijs. aut vos victi quiescite. aut nos vobis victoribus concedemus
Quod littere compluribus tantopere sint invise nichil esse[7] in causa nisi quod ignorent.
Iam non auditi (proiecta hasta) bellum indixere foeciales Iam ad pugnam est hostis evocandus[8] Equidem perinde agam ac si cum ipsis presentibus mihi res esset Vos modo huius nostre dimicaciuncule spectatores sedete[9]. Dicite queso brutissimi homines Mide progenies. statue marmoree Quid ita commeruere littere seculares (sic enim vos appellare soletis quicquid non didicistis) ut vos eas tam obstinatis odijs insectemini? Tanquam homines ad id unum sint nati / ut eruditionem oderint. An quia et non didicisse piget. nec discere licet. odisse libet? Quod si ipsi per ignaviam desperatis. alijs invidere pulchrum vero arbitramini? Quin[10] accing(e)imini? et gloriam hanc nobis quam invidetis preripitis? Sed veremini ne in vos antiqua[11] scommata iaciamus Asini ad lyram Boves ad Ceroma. Quid graculo cum fidibus? Quid cum amaricino sui? At non mirum facitis. quod odistis. mirum facturi si amaretis Verum[12] illud ut cetera princeps[13] peripateticorum scripsit Scientijs nisi inscium neminem esse inimicum Non gallus miratur iaspidem Non sues delectant rose Non pictura simiam Non iuvat lippum lux. Non placet Mide cantus Apollinis Cur inepti auriculas vestras asininas ultro proditis. vel Mida patre stultiores[14]? Cur non magis terre infoditis inscitie vestre dedecus? Cur non potius quorundam calliditatem imitamini. qui bonas artes laudant ut scire videantur? Cur saltem non tacetis ut philosophi putemini? Nunc ipsi vestromet iudicio[15] tanquam sorices comprehendimini An vero eo dementie provecti estis / ut bellum eciam facinus putetis. res optimas. usque sapientissimi[16] quas sibi tantis laboribus expetendas putarint. odisse invidere. oblatrare. ista vero gloria[17] cum baiularijs[18] / cum cerdonibus. cum nautis et fossoribus vobis est communis. Quippe oderunt et illi secularia[19] studia. contemnunt. execrantur. hoc in nobis[20] meliores. primum quod moderatius oderint[21] Deinde quod suarum artium amatores[22] nostra studia contemnunt Vos ita seculares[23] artes odistis. ut nullas teneatis Illi artem arti. studijs studia preferunt Vos scientie ignorantiam antefertis Sane[24] menti insaniam anteponitis. pecudem homini[25] At videte interim quam iniquum sit odisse. nec scire. neque quid oderitis neque cur oderitis: damnatis rhetoricen. quid autem sit ea. ne per nebulam quidem vidistis. Odistis poesim. quam neque quid sit neque cuiusmodi sit intelligitis Odistis antiquitatem omnis antiquitatis imperiti. Breviter totum hoc quod docti magnis vigilijs sequuntur. vos contemnitis. et totum hoc quantum est ignoratis Nam si quando hec eadem ipsi didicistis. cur volentes discere reprehenditis? Si non didicistis (quod etiam gloriamini. nedum[26] confitemini) quid de incompertis tam stolide pronunciatis? Sed “opinor” audistis mala esse hec studia Esto sane / dummodo a vestris simillimis invidis. ignaris inimicis. videlicet sus suem docuit. cecus ceco dux fuit At proferte si potestis vel unum qui has litteras ubi probe perceptas habuit. accusavit: qui insumptae eius[27] operae se penitere dixit? Cur autem stolido de incompertis blateranti creditur? erudito de perceptis disserenti fides negatur? An putatis[28] obscuram rem cuicumque[29] vestram invidentiam? An nos fucum vestrum fallere creditis? An fugere nos / quid mo morbi vos urat? Liceat tandem queso rebus sua dare nomina. desinite aliquando pro invidentissimis et ignavis / religiosos ac pios vos velle videri
Timidum[30] esse haud religiosum. odisse litteras quas nescias
Tum medicus inquit utar iure concesso. Interpellabo Preclarum te velitem declarasti ne temere te Battum appellatum iam puto Rogante illo quid ita putaret Non sunt inquit hec enigmata tibi / qui fabulas perpulchre tenes Ita probe barbarorum furta prodidisti. ut altera methamorphosi te ex iudice[31] illo lapide rursum in Battum revixisse propemodum credam Deinde scite istud hominum genus ad pugnam evocasti. Nulla enim re perinde in rabiem agi solent. quam si stoliditatis si imperitie si invidentie opinionem / illis impingas. hoc est si maxime vera
[1] bovengeschreven: sub haec
[2] bovengeschreven: obrutos
[3] bovengeschreven: quibus ut arbitror huiusmodi quaedam oratio congrueret si res serio gereretur.
[4] bovengeschreven: de(cernite)
[5] bovengeschreven: solo
[6] bovengeschreven: regionem hanc
[7] bovengeschreven: aliud
[8] in marge: Hic ego interpellans Vide inquam. ne nimium hoc sit [ca]lidum. nondum omnes tibi peractae cerimoniae [po]rcus tibi saxo feriendus priusquam ad arma [pr]osilias. Probe mones inquit. Utinam ex [ist]is haris in quibus passim tot crassi va[lid]ique sues ociosi saginantur cibo populi. [m]ihi liceret insignem aliquem deligere [E]um ego bipedem libentius mactarem quam [ul]lum porcum quadripedem Sed agite [fa]ctum putemus quod ex animo factum volumus [et] hostem bonis avibus aggrediamur. Nam [in]terim perinde agam etc
[9] bovengeschreven: atque adeo ne tubam deesse quaeratur Erasmus meus superstitiosus ut videor cerimoniarum observator esto convicium hoc tubae loco.
[10] bovengeschreven: potius
[11] bovengeschreven: illa
[12] bovengeschreven: (ve)re
[13] bovengeschreven: ille
[14] bovengeschreven: qui caelare studuit
[15] bovengeschreven: (i)n(dicio)
[16] bovengeschreven: quique
[17] bovengeschreven: si nescitis
[18] bovengeschreven: baiulis
[19] bovengeschreven: politiora
[20] bovengeschreven: vobis
[21] bovengeschreven: (oder)unt
[22] bovengeschreven: (am)ore
[23] bovengeschreven: elegantiores
[24] bovengeschreven: (san)ae
[25] bovengeschreven: O contemptores servum pecus quos vel ipsi derideant asini
[26] bovengeschreven: non modo
[27] bovengeschreven: in eis
[28] tussengevoegd: esse
[29] bovengeschreven: cuiquam
[30] bovengeschreven: Invidum
[31] bovengeschreven: (i)n(dice)
Zij zijn immers niet strijdvaardig. Het zijn een stelletje oude mannen die, nu ze begrijpen dat hun leven met uitspattingen verstreken is, machteloos en jaloers toezien hoe de jongeren op weg zijn naar een betere toekomst. Wij zullen hen met onze wapens van zeer krachtige argumenten, dwingen om zich terug te trekken. En als zij vervolgens aanstalten maken om de strijd weer op te pakken, wat regelmatig gebeurt, zullen wij hen doorsteken, en citaten uit de heilige geschriften zijn daarbij ons zwaard[1]. Daarna zullen wij hen uit hun kamp verdrijven met een enorme hoeveelheid voorbeelden. En als ze uitgeschakeld zijn, gaan we met een dergelijke strijdmethode de achterblijvers te lijf, ontdoen hen van al hun wapens en zullen hen in elke vorm van strijd overwinnen.
Maar nu moeten we de eerste groep uitdagen en net als de Fetiales en de pater patratus[2] de juiste rituele toespraak houden.’
De toespraak van de Fetiales
‘Gij Gothen, op grond van welk recht heeft u uw gebied verlaten en bezet u niet alleen het gebied van de Latini, ik doel op de vrije kunsten, maar durft u zelfs de stad, de meesteres van de wereld, het Latijn zelf binnen te dringen? Door welk onrecht uitgedaagd? Wat is uw doel? Welnu, als u oorlog wilt, zorg dan voor een beslissende strijd met een ordentelijk gevecht, biedt gelegenheid om te strijden. Maar als u geen vertrouwen heeft in de uitslag van een gevecht val ons dan niet langer lastig, ga weg, ontruim ons vaderland, blijf binnen uw eigen gebied. En wilt u liever vijanden dan rovers genoemd worden, kom dan uit uw schuilplaats tevoorschijn, bindt de strijd aan en laten we in een openlijk gevecht een einde maken aan de ruzie: of u berust erin dat jullie een nederlaag hebben geleden, of wij geven ons over aan jullie als onze overwinnaars.’
Een hekel aan de letteren, dat heeft geen andere oorzaak dan onwetendheid
‘Er is op de woorden van de Fetiales niet gereageerd, zij hebben de lans geworpen, de oorlog is verklaard. Nu moet de vijand tot de strijd worden uitgedaagd. Ik doe nu alsof ik het met hen aan de stok heb en zij hier zelf aanwezig zijn. Blijven jullie rustig zitten en wees getuige van ons kleine gevecht.’
‘Vertel op vraag ik u, aller afschuwelijkste mensen, Midasgebroed[3], beelden van marmer[4], de wereldse letteren, zoals jullie immers alles noemen wat jullie niet geleerd hebben, waaraan hebben deze letteren het verdiend dat jullie daar met zulke verbeten haatgevoelens tegen tekeergaan? Alsof mensen alleen op de wereld zijn om geleerdheid te haten. Geeft die afkeer soms een goed gevoel, omdat jullie spijt hebben dat jullie dit niet geleerd hebben en ook niet willen leren? Als jullie door slapheid de hoop daartoe hebben opgegeven, denken jullie dan echt dat het goed is om deze aan anderen te misgunnen? Waarom stropen jullie de mouwen niet op en kapen jullie deze roem niet voor onze neus weg als jullie ons die niet gunnen? Jullie zijn waarschijnlijk bang dat we jullie met nare grappen gaan bestoken: kijk, ezels met een gitaar[5], runderen in de boksring, of wat moet zo’n kraai met snaren, een varken met cosmetische olie? Maar jullie doen niets geks door een hekel aan de letteren te hebben, het zou gekker zijn als jullie ervan zouden houden. Net zoals de andere uitspraken van de voornaamste peripateticus[6] waar zijn, zijn ook deze woorden waar: “De wetenschap kent geen andere vijand dan de onwetende. Een haan loopt niet warm voor jaspis, varkens houden niet van rozen, een aap niet van een schilderij en een man met slechte ogen vindt licht niet prettig.” Midas vond het gezang van Apollo niet mooi, dus waarom steken jullie je ezelsoren nog verder uit, zijn jullie nog dommer dan je vader Midas? Waarom begraven jullie de schande van jullie eigen domheid niet in de aarde? Waarom niet net zo sluw als sommige andere mensen: zij bewonderen de schone kunsten en wekken de indruk dat ze er verstand van hebben. Waarom houden jullie niet gewoon je mond, om zo de indruk te wekken dat jullie filosofen zijn? Nu worden jullie net als de spitsmuizen[7] door jullie eigen geluid betrapt. Of gaan jullie werkelijk zover in jullie dwaasheid dat jullie het een schone daad vinden, om het allerbeste te haten waar de aller geleerdste mensen zich juist zulke grote inspanningen voor willen getroosten? Om ze dat te misgunnen door daartegen tekeer te gaan? Dat fraaie gedrag delen jullie met sjouwers, arbeiders, matrozen en loonwerkers, zij houden ook niet van de wereldse wetenschappen, zij minachten en vervloeken die. Wat ons betreft doen zij dit beter. Allereerst omdat zij in hun afkeer gematigder zijn en verder omdat zij van hun eigen vak houden en onze wetenschappen verachten. Jullie haten de wereldse kunsten zonder er iets tegenover te stellen. Zij verkiezen de ene vaardigheid boven de andere, de ene studie boven de andere. Jullie stellen onkunde boven kennis, dwaasheid boven gezond verstand, een dom stuk vee boven een mens. Maar bedenk ondertussen eens hoe onredelijk het is om ergens een hekel aan te hebben en niet te weten waaraan, ook niet waarom. Jullie keuren retorica af maar wat het is, daarvan hebben jullie niet het flauwste benul, jullie hebben een hekel aan de dichtkunst maar weten er geen snars van, jullie weten niet hoe het werkt, jullie hebben een hekel aan de oudheid terwijl jullie van die hele oudheid niets afweten. Kortom, dit alles waar knappe koppen in lange doorwaakte nachten al hun tijd aan besteden, daar halen jullie je neus voor op. Jullie hebben er geen idee van wat dit alles omvat. Want als jullie deze dingen wel ooit geleerd hebben, waarom bekritiseren jullie dan degenen die dit uit eigen vrije wil doen? En, als jullie deze scholing niet gehad hebben, jullie beroemen je daarop en komen er ronduit voor uit, waarom dan zulke lompe uitspraken gedaan over zaken waar jullie geen verstand van hebben? Maar jullie hebben kennelijk iemand horen zeggen: ”Ik denk dat deze studies verkeerd zijn.” Dat zal vast wel, maar dat is dan wel iemand die er precies zo over denkt als jullie zelf: een jaloers, dom en vijandig iemand. Kennelijk heeft het varken een ander varken onderwezen, was de ene blinde een leidsman voor de andere. Breng als jullie kunnen liever iemand naar voren die, als hij op de juiste wijze kennis gemaakt heeft met de letteren, er kritiek op heeft, die gezegd heeft dat hij spijt heeft van de moeite die hij daaraan besteed heeft. Waarom gelooft men iemand die onzin verkoopt over dingen die hij niet begrijpt, en waarom een geleerd man die een uiteenzetting geeft over dingen die hij geleerd heeft, niet? Denken jullie dat er ook maar iemand is voor wie jullie afgunst niet duidelijk zichtbaar is? Of geloven jullie dat valse schijn ons ontgaat? Of dat wij niet doorhebben welke ziekte jullie verteert? Laten we de dingen alstublieft bij de naam noemen, houdt er eindelijk eens mee op je als vrome en godsdienstige lieden voor te doen in plaats van de zeer afgunstige en domme personen die jullie werkelijk zijn.’
Een afkeer hebben van literatuur die je niet kent, getuigt van angst en niet van godsdienstigheid
Toen zei de dokter: ‘Ik maak gebruik van de gelegenheid, ik ga je in de rede vallen. Je hebt volstrekt duidelijk gemaakt dat je een goede tirailleur[8] bent en ik denk dat je niet zomaar Battus wordt genoemd.’ En toen Battus vroeg wat hem op die gedachte bracht, zei hij: ‘Dat moet voor jou geen raadsel zijn, jij die de verhalen van A tot Z kent, je hebt de krijgslisten van de barbaren zo goed blootgelegd dat ik bijna ga geloven dat je een tweede gedaantewisseling hebt doorgemaakt, dat je van de steen weer in Battus[9] veranderd bent. Je hebt dit slag mensen zo behendig tot de strijd uitgedaagd. Hun woede wordt immers door niets zozeer gewekt dan wanneer ze bestempeld worden als lomp, onbekwaam en jaloers, ofwel als zij dingen horen die bij uitstek waar zijn.’
[1] Efeze 6, 17: het zwaard van de geest, d.i. het woord van God.
[2] De 20 Fetiales en hun voorzitter waren in het oude Rome een priestercollege dat werd ingezet om met andere volkeren een verbond te sluiten of hen de oorlog te verklaren. Na een toespraak tot de tegenpartij gooiden zij een lans en verklaarden daarmee de oorlog. Hun leider en woordvoerder was de pater patratus.
[3] Erasmus, Adagia I, 3, 67
[4] Erasmus, Adagia IV, 3, 99 Ook in Lof der Zotheid: volgens Seneca is de wijze als een stenen beeld, vrij van elke emotie.
[5] Erasmus, Adagia I, 4, 35, 37, 38, 62
[6] De peripatetici: de school van Aristoteles.
[7] Erasmus, Adagia I, 3, 65 “Suo ipsius indicio periit sorex”: de spitsmuis is omgekomen door zichzelf te verraden. Spitsmuizen maken meer geluid dan muizen en worden daardoor eerder ontdekt.
[8] tirailleur, lichtbewapende soldaat, die vanuit een losse formatie o.a. met de slinger de vijand bestookte.
[9] Ovidius, Metamorphosen, 2, 687-707: Battus wordt door Mercurius betrapt op het verbreken van een belofte en daarom in een steen is veranderd. De dokter maakt een grapje; je bent weer de oude Battus.
5r
audiant. Recte sentis inquit Battus. nec mirum adeo si tacto ulcere scabiosi commoveantur. Tum vero videres homines superbissimos. oculis ardescentibus[1] / totiusque vultus immanitate. animi testari furorem. Nec[2] inter hec quidem a simulandae religionis artificio recedunt. Hac tanquam personati suas tragedias agunt. Nam ut res op omnium optima religio. ita (nobili Historico teste) ad quidvis vitii pretextendum[3] commodatissimum[4] pallium. eo quod si quis in ipsa vicia conetur animadvertere. Religionem qua sese obumbraverunt. violare plerisque videatur. Sepe ita tuto latet vicium proximitate boni Hanc igitur pietatem pro clipeo obtendunt Hanc mirificam quandam assimilant[5]. adeo quidem vafre ac veteratorie. ut non alijs modo / verum etiam sibi astutissimi homines crimen imponant Non quod ullo religionis studio moveantur. quippe qui nusquam alibi. quam hac una in re religiosi videri cupiunt. sed quod[6] Fabius inquit ut sub magni nominis umbra delitescant Nocentum est ista religio. furum. homicidarum. qui simul atque facinus aliquod designavere.tum demum ad aras et templa solent confugere. ut servus ille apud Plautum sceleratissimus. Haud aliter nostri censores qum ceteris in rebus et Dyonisij sint et Clodij qum[7] secularibus[8] studijs agitur. tum demum Nume videri volunt Tum denique se tyrannos[9] esse meminerint[10]. tum demum evangelicas sententias canere incipiunt et res fedas speciosis vocabulis palliantes. zelose / haud invidentia dicunt moveri. nec odisse studia nostra sed contemner. Id homine christiano dignum. ac pulchrum in primis Apostolorum simplicem rusticitatem nobis proponunt. Singulare inter caelites premium illos manere dicunt. qui disciplinas istas ethnicas. ad ostentationem et superbiam inventas religionis amore possint nichili[11] ducere Rudem pietatem superis esse gratissimam Quasi vero aut superos rusticitas nostra quicquam delectet. Quod si est. cur non bruta in primis amplectimur? An ad ullam vite amministrationem utilis sit ignorantia? ac non potius insulsissimum sit ac plane puerile[12]. rem pulcherrimam. quam nec habeas nec habere speres in alijs contemnere? Errant vehementer si cuiusvis rei contemptum laudi sibi duci volunt. Quid enim si Thersites Grecorum ultimus Achillis partam armis gloriam una cum ipsis armis pro quibus Aiaci cum Ulisse certamen erat dicat se homo ignavissimus contemnere. Nonne universis cachinnum moverit? Quis enim non rideat si limax equi velocitatem contemnat. si noctua aquile. si talpa capree. rideat oculos? si psitaci colorem corvus despiciat? Si asellus Elephanti sensum nichili ducat[13]. si stolidus ac fatuus viri cordati prudentiam contemnat? Numquid[14] laudem merebitur. Equidem opere precium puto barbaris ne mihi perpetuo de suo contemptu glorientur. contemnendi rationem ostendere.
Que res cum laude contemnantur et que secus
Sunt enim in rebus humanis quedam que mortalium animos insita[15] quadam sui quadam cupiditate sollicitant sive quod honesta ac speciosa videantur sive quod dulcia sive alioquin dul utilia cuius generis sunt opes claritas dignitas voluptas honor Ista quidem si habeas. aut certe in proclivi sit[16] potiaris. eatenus dumtaxat. quatenus a virtute avocant[17] contemnere res[18] forti proboque viro digna Pari item cum laude[19] ut dulcia contemni solent. Ab hijs avelli posse. Illa vero adire laudi est Lacedemoniorum institutum Plato minus probat. quod cum durissimos labores facile contemnerent. contra voluptates non perinde exercitati viderentur At hij nostri Cathones ad utrumvis femina quavis molliores. ad solas litteras contemnendas viros se prebent Quodque magis rideas contemnunt non modo res honestissimas / verum eciam amenas[20] Ciceronianam contemnunt eloquentiam homines mutis animalibus[21] mutiores Chrysippi contemnunt acumen cum sint ipsi quovis pistillo retusiores Poesim contemnunt prophani. et (ut inquit Plato) longe a Musis alieni Contemnunt veterum Theologorum policiem quam assequi desperent[22]. et si sperent tum magis insaniant O contemptorum servum[23] pecus. dic queso michi que nam ista nova magnanimitas. quod inauditum contemnendi genus? Nummulum non potes contemnere. et de eruditionis contemptu gloriaris? Scorti molli suaviolo superaris Hercules. ducit te captivum puerilis voluptatula. Rapit te quolibet assentatio. consternit[24] conviciolum. et fortem te visum iri credis. si res maiores / eciam quam ut assequi queas possis contemnere? Audi magnifice contemptor. prius litteras disce. postea contemne. si quidem fortis videri studes. prius habe quod contemnas. Nisi forte et in isto te credis[25] apostolos imitari. quod in cupiditate relinquenda non[26] modo[27] virtutis laus consistat Age nichil intersit inter opes et litteras. Apostoli rem mediocrem et spem maiorem contempsere idque sine[28] invidentia Neque ipsi nudi alijs locupletibus invidebant Vobis nec mediocris quidem est erudicio. quam possitis recte contemnere Summa desperatio tum quod res sit in primis ardua et infiniti laboris. tum quod vobis sint ingenia quovis plumbo inertiora. Postremo si recte contempsistis cur alijs invidetis? Si invidetis profecto cupitis. si cupitis cur non nobiscum in eandem nobiscum arenam descenditis? et nobiscum potius felices esse curatis. quam nostra causa miseri? Certate. vincite. triumphate. Sed vident homines ignavissimi. duris undique laboribus[29] septas litteras nostras. quas quidem si possent contemnere. non tam stolide de eruditionis contemptu sese iactarent Ubi summam mihi litteraturam comparavero. tum demum incipiam cum laude contemnere. non quo minus
[1] bovengeschreven: ardentibus
[2] bovengeschreven: etiam si ne
[3] gecorrigeerd: (pretex)endum
[4] bovengeschreven: (commo)dissimum
[5] bovengeschreven: (assim)ul(ant)
[6] ingevoegd: ut; haakjes toegevoegd: (ut Fabius inquit)
[7] bovengeschreven: quoties
[8] bovengeschreven: de bonis
[9] bovengeschreven: Christianos
[10] bovengeschreven: (meminer)u(nt)
[11] bovengeschreven: pro nihilo
[12] bovengeschreven: dementis
[13] bovengeschreven: faciat
[14] bovengeschreven: (numq)uam
[15] bovengeschreven: insitiva
[16] bovengeschreven: ut
[17] bovengeschreven: (avoc)e(nt)
[18] ingevoegd: est
[19] bovengeschreven: tristia
[20] bovengeschreven: alienas
[21] bovengeschreven: piscibus
[22] bovengeschreven: (desper)a(nt)
[23] bovengeschreven: stolidum
[24] gecorrigeerd: (constern)a(t)
[25] bovengeschreven: iactitas
[26] ingevoegd: in
[27] ingevoegd: rei
[28] bovengeschreven: nulla
[29] bovengeschreven: ac vigilijs
’Je hebt gelijk’, zei Battus, ‘het is net zomin verbazingwekkend als dat schurftige mensen opspringen wanneer je hun zere plekken aanraakt. Dan zul je zien hoe deze zeer trotse mensen met vuurschietende ogen en vertrokken gelaat blijk geven van een innerlijke woede. Zelfs dan geven ze de kunstgreep van de zogenaamde vroomheid niet op. Achter dat masker voeren zij hun toneelstukjes op, want godsdienst is enerzijds het beste dat er is maar anderzijds, en een belangrijk historicus is mijn getuige[1], is het ook een bijzonder handige dekmantel om daarmee elk soort gebrek te verdoezelen’.
‘Want als iemand de gebreken zelf aan de kaak probeert te stellen, hebben de meeste mensen de indruk dat hij de godsdienst te lijf gaat waarachter zij schuilgaan. Zo blijft vaak een gebrek verborgen door de nabijheid van het goede, daarom wordt die vroomheid als dekmantel gebruikt. Zij bootsen deze op de een of andere manier zo buitengewoon goed na, zo listig en zo doortrapt, dat zij niet alleen anderen maar ook zichzelf om de tuin leiden, grote slimmeriken als ze zijn. Niet dat zij bewogen worden door enige vorm van godsdienstijver, want zij wensen nergens anders dan op dit ene punt de schijn van godsdienstigheid op te houden, maar, om met Quintilianus te spreken: “Zij wensen zich te verbergen in de schaduw van een grote naam”[2]. Dat is vroomheid van schurken, van moordenaars en rovers, die pas als zij een misdaad hebben begaan hun toevlucht bij altaren zoeken, in tempels, zoals die enorme schurk van een slaaf bij Plautus[3] deed. Op eenzelfde manier gaan onze critici te werk. Normaal stellen zij zich op als Dionysius of Clodius[4], maar als het gaat over wereldse wetenschap dan willen ze opeens op Numa lijken, dan komen hun tirannieke trekken boven, dan beginnen ze verzen uit het evangelie te citeren. En terwijl ze lelijke dingen verpakken in fraaie bewoordingen, beweren ze vol geloofsijver dat zij niet door jaloezie gedreven worden, dat zij geen hekel hebben aan onze studies maar die minachten, dat minachting daarvoor bij uitstek passend en goed is voor een goed christen. Zij confronteren ons met het eenvoudige boerenkarakter van de apostelen. Zij zeggen dat er een bijzondere beloning bij de hemelbewoners klaarligt voor hen die de heidense wetenschappen, die volgens hen bedacht zijn voor verwaand uiterlijk vertoon, vanuit liefde voor de godsdienst kunnen minachten, en dat de hemelbewoners eenvoudige vroomheid het meest waarderen. Net alsof onze boersheid de hemel zou behagen. Als dat zo is, waarom omarmen wij dan niet bij uitstek de domheid? Alsof onkunde nuttig zou zijn om op enig gebied de koers van het leven te bepalen. En is het niet uitermate stupide en volstrekt kinderachtig om iets zeer fraais, dat je zelf niet hebt en waarvan je niet verwacht het ooit te zullen krijgen, bij anderen te minachten? Zij maken een grote fout als zij prat gaan op het verachten van wat dan ook bij iemand anders. Immers hoe zou het zijn als Thersites, de minste van de Grieken, de roem die Achilles met zijn wapens heeft behaald, wapens waar Ajax en Odysseus om gestreden hebben, als deze grote lafbek zou beweren dat hij die van nul en generlei waarde achtte? Dan zou toch iedereen in schaterlachen uitbarsten? Wie zou immers niet lachen als een slak de snelheid van een paard niet veel zaaks zou vinden, of een uil de ogen van een adelaar, of een mol de ogen van een hert? Als een raaf de kleuren van de parkiet zou afkraken, een ezel zou lachen om het verstand van een olifant, als een dom en dwaas persoon zijn schouders zou ophalen voor de bedachtzaamheid van een verstandig man? Nooit zal hij er lof mee oogsten. En dus vind ik het de moeite waard om nu aan de barbaren de theorie van het minachten te laten zien, om te voorkomen dat zij mij blijven ergeren door prat te gaan op minachting‘.
Wat men met lof kan minachten, en wat niet
‘Er zijn nu eenmaal dingen in het menselijk domein die de harten van mensen met een aangeboren begeerte beroeren omdat deze dingen hun hetzij eerzaam en waardevol hetzij prettig of op een of andere manier nuttig lijken. Hiertoe behoren rijkdom, roem, aanzien en genot. Het siert een moedig en rechtschapen man om deze zaken niet, wanneer hij ze verworven heeft of die binnenkort denkt te verwerven, van belang te achten, in ieder geval voor zover ze hem afhouden van een deugdzaam leven. Men oogst gewoonlijk evenveel lof door ze te mijden als door het mijden van aangename dingen, en je oogst lof door je van de laatste te onthouden en de eerste juist op te zoeken. Plato[5] had weinig waardering voor de levenswijze van de Spartanen omdat zij wel onverschillig stonden tegenover zeer zware inspanningen maar niet in gelijke mate bestand leken tegen allerlei verlokkingen. Maar die Cato’s waar wij mee te maken hebben, zijn tegenover alles slapper dan willekeurig welke vrouw, zij staan alleen hun mannetje als het erop aankomt de schone letteren te veroordelen. En wat het nog belachelijker maakt: ze minachten niet alleen de zeer eervolle zaken maar ook de aantrekkelijke dingen. Ze halen bijvoorbeeld hun neus op voor de welsprekendheid van Cicero, terwijl ze zelf minder tot spreken in staat zijn dan dieren, en voor de scherpzinnigheid van Chrysippus[6], terwijl ze zelf botter zijn dan het stampertje van een vijzel. Zij verachten de poëzie terwijl ze er niets vanaf weten, en ze zijn zoals Plato zegt, mijlenver van de muzen verwijderd[7]. Zij minachten de verfijnde stijl van de oude theologen waarvan ze wel weten dat ze die zelf niet kunnen bereiken, en als ze denken dat ze dat wel kunnen, zijn ze nóg dwazer.’ ‘O slaafse kudde van criticasters, zeg me alstublieft, wat is dat voor een nieuw soort fierheid, wat is dat voor een ongehoorde vorm van minachting? Het lukt je niet om geld onbelangrijk te vinden, maar je gaat er wel prat op dat je de geestelijke vorming niet belangrijk vindt. Jij, Hercules, bent gevloerd door de zachte kus van een lichte vrouw, een kinderlijk pleziertje houd je gevangen, je laat je meesleuren door vleierij. Jij laat je uit het veld slaan door een woord van kritiek. Jij denkt dat men je stoer vindt als je je neus ophaalt voor groter zaken dan hetgeen je zelf kunt bereiken. Jij geweldige criticaster, luister, verdiep je eerst in de letteren, dan pas mag je ze van weinig waarde vinden. Mocht je erop uit zijn om een heldhaftige indruk te maken, zorg dan eerst dat je iets te berde kunt brengen dat je belangrijk vindt, als je tenminste niet denkt dat je daarin de apostelen navolgt, of denkt dat de lof van deugdzaamheid berust op het achter je laten van verlangen naar rijkdom, en niet op de manier waarop je daar mee omgaat. Stel dat er geen verschil zou zijn tussen rijkdom en de letteren. De apostelen vonden armoede en de hoop op meer rijkdom volstrekt onbelangrijk, zonder afgunstig te zijn, en ondanks dat ze zelf ‘naakt’ waren, waren ze niet jaloers op andermans rijkdom. Jullie hebben zelfs niet een klein beetje geestelijke rijkdom die je met recht onbelangrijk zou kunnen vinden, jullie verkeren in de grootste wanhoop omdat het verwerven van geestelijke rijkdom bij uitstek zeer lastig is en oneindig veel inspanning vergt, maar ook omdat jullie geestelijke vermogens nog trager zijn dan lood. Tenslotte, als jullie terecht geestelijke rijkdom van generlei waarde achten, waarom zijn jullie dan jaloers op anderen? Als jullie jaloers zijn, dan verlangen jullie er kennelijk naar en als jullie ernaar verlangen, waarom begeef je je dan niet samen met ons in dezelfde arena? Waarom zorgen jullie er niet voor liever met ons gelukkig te zijn, in plaats van ongelukkig vanwege ons? Kom in actie, behaal de overwinning, triomfeer!’
‘Maar die grote luilakken zien dat onze letteren aan alle kanten omgeven zijn door zware inspanningen. En als ze de letteren op waarde wisten te schatten, dan zouden ze niet zo dom zijn om prat te gaan op hun minachting voor geestelijke vorming. Wanneer ik in de letteren de hoogste top bereikt zou hebben, dan pas zou ik beginnen de letteren onbelangrijk te vinden. Niet dat ik er dan minder
[1] Titus Livius, Ab Urbe Condita 39, 16, 6: “Niets ziet er bedrieglijker uit dan valse religie. Als het gezag van de goden naar voren wordt geschoven als verdediging voor een misdaad, bekruipt een zekere angst de geest, dat men door menselijke misdaden te straffen, we misschien wel een goddelijke wet schenden die ermee verward is geraakt”.
[2] Quintilianus XII, 10, 15: hij spreekt over tegenstanders van bloemrijk taalgebruik. Zij verbergen hun onvermogen om bloemrijk te spreken door zich te verschuilen achter de Attische redenaars die een sober taalgebruik voorstonden.
[3] Zie Plautus’ Mostellaria 1094.
[4] Dionysius II van Syracuse en Publius Clodius Pulcher waren voorbeelden van een bandeloos en liederlijk leven. Numa is het voorbeeld van een bestuurder die in alles volgens de regels te werk wil gaan.
[5] Plato beweert in Wetten, 1, 633 B e.v. dat het belangrijk is om inspanningen, pijn en angst te leren verdragen en je af te sluiten voor verlokkingen.
[6] Chrysippus, Stoïsch filosoof (*282 v. Chr.).
[7] Plato spreekt o.a. in De Staat 8, 546D over het verwaarlozen van de muzen bij de opvoeding.
5v
utar. sed ne quid insolenter[1] efficiam. ut cum omneis antecedam eruditione. anteponam me nemini. ne stolidissimo quidem[2] Mediocrium invidebo. quanto maior ero tanto me geram summissius. quo plus sapiam / eo alienam inscitiam modestius feram. Ipse ferens omnes dabo operam. ut nemini[3] sit ex me quod ferat. Cum studiosis eruditione. cum omnibus modestia. comitate. verecundia. certabo. Ita me geram / ut hoc melior intelligar quo sum doctior Quantomagis alij me suspiciunt. tanto magis ipse me despiciam Denique cum omnia scire curavero. ipse me scire tamquam nesciam Ita demum qum laude contempserimus si non alienam sed nostram doctrinam contemnemus Sic non erudicio modo. verum etiam virtus ipsa contemnenda est. et post omnia contemptus etiam ipse contemnendus. Sic contempsit Augustinus ethnicas disciplinas. at[4] tum postea quam principatum esset in hijs assecutus Sic litteras Ciceronianas et Platonicas Hieronimus ut nichilominus et egregie teneat. et passim utatur[5]. Isti vero quamobrem tandem sese contemnere gloriantur? An more vulpis illius / que in apologis est / quia frustra cupiunt? illa enim asini testiculos. tum demum cepit abhominari. postea quam sperare desijt.[6] At istud (si fas est rebus sua dare nomina) mera invidia est. haud contemptus An quia (ut sunt molliculi) laboris asperitate deterrentur sine quo nec ad virtutem. nec ad eruditionem cuiquam est aditus? At istud ignavi simulatque[7] maligni hominis esse / quis non videat? An tandem pro innata rusticitate litterarum mundiciem oderunt? Nec id quidem christiano pioque (ut isti dicunt) sed agresti ac plane bruto animo / dignum puto. Eya sit pudor tandem Cedant meliora conantibus Sit satis istis[8] suam ignorantiam ignosci[9] sibi. ne eciam ultro nobis obstrepant. ultro quos venerari debeant[10] et suspicere / despiciant. At si ipsis nichil habetur prius / ac dulcius somno et ocio / sint[11] equiores / nobis saltem tristes vigilias / et insanos labores relinquant / quandoquidem[12] istorum delicijs nichil invidemus Quo maioris invidentie est alienis uri laudibus[13].
Absurde reprehendi quippiam[14] quod ab ethnicis inventum.
Hoc aceto perfusi. mirum est dictu quanto clamore in nos irruant Christianos esse negant sed ethnicos sed ydolatras et ipsis hereticis[15] pestilentiores An vero inquiunt is christianus censendus qui disciplinis prophanis / et ab impijs hominibus ad superbiam excogitatis. tantum operae impartit? Tantopere sese oblectat? in hijs totus conquiescit? in hijs ocium / in hijs negocium / in hijs solacium omne reponit? Et quis non videat quantum sit sacrilegium / hominem qui iam christiane milicie nomen semel dederit / semel christo imperatori sit et iniciatus et inauctoratus. ad hostes demones transfugere et cum ydorum cultoribus habere commercium? An non habet (inquiunt) qui in dicendo Ciceronianum . in Carmine Virgilianum aut Horatianum se nominari gaudet? In philosophia Arestotelicum Academicum Stoicum Epicureum? Audistis Chrysippeum Enthimema? Audistis Sillogismum cornutum? Videtis quam captiosis laqueis nos simplices irretire moliantur? Enimvero Helleboro illo Carneadeo opus esse intelligo. Quid dicitis Antichrysippi? Continuo ne malum et christianis interdictum . quicquid ab ethnicis profectum erit? Ita ne ulla[16] gentilium inventa usurpare licebit. nisi protinus christiani esse desinamus? Scilicet igitur fabros[17] per contionem admonendos censeo / ne post hac serris / securibus / ascijs / terebellis / ne cuneis / ne regulis / ne perpendiculis / ne fornicibus ne post hac examussibus suis audeant uti . Ne rogaveris quid ita? Et artem hanc et artis arma Dedalus homo ethnicus excogitavit. Quiescant fabri ferrarij fabricam ferream invenere Cyclopes / homines prodigiosi Erariam fabricam nemo exerceat . hanc calybes monstrasse tradunt. Figulinam Chorebus[18]. Sutrinam Boetius[19]. Fulloniam Niceas[20] Textrinamtoriam egyptij[21]. tinctoriam Lydii[22]/ Metalli conflaturam Cadmus Phoenix invenit. Metuant / figuli / sutores / fullones / textores / tinctores / conflatores.[23] Nautis si fieri possit / religionem inijciamus / ne consuetis utantur armis Aurigas admoneamus ne Erichtonium imitentur pictores / celatores / vitriarios . breviterque ceteros[24] / quantum est opificium / ne sese suosque post hac ethnicis artibus contaminent . si quetant[25] alios questus excogitent . sin minus esuriant potius quam christiani esse desinant Quid si et militibus hominibus impijs scrupulum inijciamus . ne clypeis loricis / galeis / gladijs / ocreis / cristis / arcubus / sagittis / lanceis / hastis / utantur? Hec omnia ab impijs reperta perhibent Verum quis ferat puellis Minerve studium / simul et arma eripi . pensa / colos / fusos / radios / telas / quorum nichil est a christianis inventum? Iam et agricultoribus[26] vel cum vite periculo ferias indicendas video aratrum Osiridis inventum est. Nemo post hac ausit terram invertere . inversam serere / satam metere. Horum Saturnum auctorem ferunt Nemo vitem coluerit id enim est a Libero inventum[27] Vinum merum nemo bibat . ne aqua quidem dilutum monstravit hoc Straphilius / Egroti medicos non advocent Medicina Apollinis inventum est Et hos quidem non impios modo homines . verum eciam cacodemones fuisse vulgus credit Vobis igitur demonum inventis uti licet? Nobis studiosorum hominum litteris uti non licebit? Non[28] pudet nec eos[29] quidem qui et dyalectici et Theologi videri volunt studiosis hec obijcere . qui si in pagis apud fossores messoresque audeant disputare / moriar ni rustici ipsi ligonibus et falcibus eos conficiant si gentilium inventis uti vetamur . quid tandem obsecro in agris in urbibus in templis in edibus
[1] bovengeschreven: (insole)scam
[2] in marge: mediocribus conatibus candide favebo. victori gratulabor non invidebo. Quanto etc
[3] bovengeschreven: (ne) cui
[4] bovengeschreven: sed
[5] in marge: sic Basilius sic Chrijsostomus rhetorum ac philosophorum ingenia neglexerunt ut ex monumentis agnoscas eos haec non ignorasse
[6] bovengeschreven: O foedum inquit cibum numquam esse potuissem
[7] tussengeschreven: (simul)que
[8] in marge: quod
[9] tussengeschreven: (ignosc)unt
[10] bovengeschreven: (debe)b(ant)
[11] bovengeschreven: alijs
[12] bovengeschreven: nos
[13] bovengeschreven: laboribus
[14] bovengeschreven: no ob aliud nisi
[15] bovengeschreven: ethnicis
[16] bovengeschreven: nulla
[17] bovengeschreven: vestros
[18] bovengeschreven: ferientur figuli
[19] tussen- en bovengeschreven: quidam nemo christianus consuat calceum
[20] bovengeschreven: nemo sordium vestes eluat sordes vestium
[21] bovengeschreven: redeamus ad ferarum pelles
[22] bovengeschreven: nemo lanam ab ove detonsam fuco adulteret
[23] bovengeschreven: frigeant officinae conflatorum
[24] bovengeschreven: (ceter)um
[25] verbeterd: queant
[26] bovengeschreven: (agri)colatoribus
[27] bovengeschreven: excogitatum
[28] bovengeschreven: Atqui nihil
[29] bovengeschreven: istos
hgebruik van zou maken, maar om ervoor te zorgen dat ik niet aanmatigend zou worden. Hoewel ik iedereen dan in geestelijke vorming zal overtreffen, zou ik me boven niemand verheven voelen, zelfs niet boven de domste van de minst begaafden. Hoe groter ik zou worden, des te onderdaniger zou ik me gedragen, hoe wijzer ik werd, des te bescheidener zou ik het gebrek aan kennis van anderen verdragen. Terwijl ikzelf alles verdraag, zou ik me ervoor inzetten dat níemand iets te verdragen heeft. Met knappe koppen zou ik me meten in wijsheid, met allen zou ik wedijveren in matigheid, vriendelijkheid, bescheidenheid. Ik zou me zo gedragen dat men begrijpt dat ik beter ben naarmate ik wijzer ben. Hoe meer anderen naar mij opkeken, des te meer zou ik op mezelf neerkijken. Tenslotte zou ik ervoor zorgen alles te weten, op zo’n manier dat ik zelf niet zou weten dat ik het wist. Op deze wijze zullen we pas lof oogsten met minachten: als we niet de wijsheid van een ander maar onze eigen wijsheid van weinig waarde achten. Op die manier moet niet alleen geestelijke vorming maar ook deugdzaamheid geringschattend bekeken worden, en tenslotte moet ook het minachten zelf geminacht worden. Zo minachtte Augustinus[1] de heidense wetenschap maar niet dan nadat hij daarin de top had bereikt. Zo vond Hieronymus[2] de geschriften van Cicero en Plato onbelangrijk, al beheerste hij ze voortreffelijk en maakte hij er overal gebruik van. Maar deze lieden, waarom gaan zij nu eigenlijk prat op hun afkeer van wijsheid? Of is deze afkeer vergelijkbaar met de afkeer van de vos uit de fabels, die een vergeefs verlangen koesterde, net zoals zij? Deze vos immers had haar oog laten vallen op de ballen van een ezel, en zij ging er pas van walgen toen zij de hoop had opgegeven om ze te pakken te krijgen. Maar dat is, als ik het beestje bij de naam mag noemen, pure jaloezie, geen verachting. Of doen ze dit omdat zij, slappelingen als ze zijn, terugschrikken voor de hevige inspanning die nu eenmaal nodig is om een nobel karakter of geleerdheid te bereiken? Wie heeft niet in de gaten dat dit past bij het karakter van een lui en boosaardig man? Of is het vanwege hun aangeboren boerse karakter dat zij de verfijning van de schone letteren haten? Ik denk niet dat dit in overeenstemming is met een christelijk en vroom karakter, maar overduidelijk wel met een boerse inborst. Ik zou willen dat zij zich meer bescheiden zouden opstellen, dat zij de weg zouden vrijmaken voor mensen die zich inzetten voor hogere doelen. Laten zij er genoegen mee nemen dat zij zich bewust zijn van hun eigen onwetendheid en niet verder tegen ons tekeer gaan, of neerkijken op hen naar wie ze moeten opkijken, voor wie ze ontzag moeten hebben. Maar als zij zelf niets liever willen en van niets meer genieten dan van slapen en lanterfanten, laat ze dan eerlijk zijn en ons tenminste het treurige nachtbraken en ongezonde werk laten, omdat wij immers in geen enkel opzicht jaloers zijn op hun geneugten. Het getuigt van een des te grotere jaloezie, als je je ergert aan andermans loffelijke daden.’
Het is dwaas om iets te verwerpen omdat het door heidenen is bedacht
‘De antagonisten zijn doortrokken van deze azijn. De manier waarop zij tegen ons tekeer gaan is te zot voor woorden. Ze zeggen dat wij geen christenen zijn maar heidenen, afgodenvereerders, nog verderfelijker dan ketters: ‘Moeten wij soms iemand als christen beschouwen die zich verdiept in heidense doctrines welke door goddeloze lieden zijn bedacht om te pronken? Zo iemand die daar behagen in schept, die daar helemaal in opgaat, er al zijn vrije tijd aan besteedt, zijn werk, en alleen daar troost uit put? Het is toch duidelijk dat dit een verregaande vorm van heiligschennis is door mensen die bij de christelijke gemeenschap aangesloten zijn, die ooit de eed van trouw aan Christus hun leidsman zwoeren en zich onder zijn gezag geplaatst hebben? Als die vervolgens naar vijandige goden overlopen, zich met lieden inlaten die afgoden vereren? Is dat niet aan de orde, als iemand het prettig vindt om een Cicero genoemd te worden vanwege zijn spreken, of navolger van Vergilius of Horatius vanwege zijn dichterschap? Of een filosoof die een volgeling van Aristoteles genoemd wil worden, een Academicus, Stoïcijn of Epicureeër?’
‘Horen jullie de redenering van Chrysippus[3], horen jullie het sofisme[4]? Hebben jullie door met welke bedrieglijke strikvragen zij ons simpele zielen proberen te chanteren? Ik denk inderdaad dat we echt het nieskruid van Carneades nodig hebben[5].‘
‘Wat zeggen jullie, Chrysippus-bestrijders? Is alles wat afkomstig is van de heidenen automatisch slecht, en verboden voor christenen? Is het niet toegestaan om een uitvinding van de heidenen, welke dan ook, te gebruiken tenzij we onmiddellijk stoppen om christen te zijn? Dan moeten we denk ik, direct de timmerlieden in vergadering bijeenroepen en hen waarschuwen om niet langer gebruik te maken van zagen, bijlen, aksen, dissels en wiggen, of van een meetlat, schietlood, boog of waterpas. Vragen jullie nu hoezo? Zowel het vak van timmerman, met alle bijbehorende kneepjes en het benodigde gereedschap, zijn door Daedalus, een heiden, bedacht[6]. De smid kan wel ophouden met werken want de smidse is bedacht door de Cyclopen[7], dat zijn monsterlijke wezens, en het vak van bronsgieter zou niemand meer mogen uitoefenen, want volgens de overlevering waren het de Calybes[8] die de mensheid dit vak leerden. En Chorebus, hij heeft het pottenbakkersvak ontwikkeld, Boetius het schoenmaken, Niceas de vollerij, de Egyptenaren het weven, de Lydiërs het verven van stoffen, en het smelten van metaal is een uitvinding van de Feniciër Cadmus. Sidder en beef dus, pottenbakkers, schoenmakers, vollers, wevers, ververs en metaalsmelters. Laten we de zeelieden, als dat mogelijk is, onder ede laten verklaren dat zij het gebruik van hun tuigage achterwege laten. Laten we de koetsiers op het hart drukken dat zij Erichthonius[9] niet moeten nadoen. Laten de schilders, graveurs, glaswerkers, kortom al wat er aan kunstenaars rondloopt, zichzelf en hun familie niet meer bezoedelen met deze heidense werkzaamheden. Laten zij maar een andere bron van inkomsten bedenken, en als dat niet lukt, kunnen zij beter hongerlijden dan ophouden met hun christen-zijn. Wat denken jullie, zullen we de militairen, een goddeloos slag mensen, een gewetensprobleem bezorgen, als we willen voorkomen dat ze nog langer schilden, harnassen, zwaarden, scheenplaten, helmbossen, bogen, pijlen, lansen en speren maken? Ze zeggen dat die middelen allemaal door goddelozen zijn uitgevonden. En dan, wie kan het over zijn hart verkrijgen om meisjes het handwerk van Minerva af te nemen, of de spullen die ze daarbij gebruiken, zoals wol, het spinrokken en de spintol, het weefschuitje en het weefgetouw? Geen van die dingen is door christenen uitgevonden. En ik begrijp dat je de landbouwers met vakantie zult moeten sturen, met het risico dat je zelf verhongert, want de ploeg is uitgevonden door Osiris. Niemand durft hierna nog de aarde om te spitten en de gekeerde aarde in te zaaien, of het gezaaide te oogsten, ze zeggen immers dat Saturnus de geestelijke vader van al deze werkzaamheden is. Laat niemand meer druiven kweken, dat is door Bacchus bedacht en niemand mag meer onversneden wijn drinken of met water verdunde wijn, dit heeft Staphylus[10] verzonnen. Zieken zouden niet meer de hulp van artsen moeten inroepen want Apollo is de uitvinder van de medische wetenschap. En zij waren naar de mening van het volk niet zomaar ongelovigen maar zelfs afgodendienaars. Mogen jullie dus wel dingen gebruiken die uitgevonden zijn door afgoden? En zouden wij dan niet de geschriften van geleerde mannen mogen gebruiken?’
‘Deze mensen die voor theoloog of dialecticus willen doorgaan, schamen zich niet om dit wetenschappers voor de voeten te werpen. Als zij het wagen hierover met landarbeiders en hun loonwerkers in discussie te gaan, mag ik sterven als die landlieden hen niet met houwelen en snoeimessen afmaken. Als men ons verbiedt gebruik te maken van de uitvindingen van de heidenen, wat blijft er dan in ’s hemelsnaam uiteindelijk over op de akker, in de stad,
[1] Augustinus van Hippo (354-430), bisschop, theoloog, filosoof en kerkvader.
[2] Hieronymus van Stridon (ca. 347-420), filoloog, kerkvader, heilige.
[3] Chrysippus, Stoïcijns filosoof, een van zijn argumenten bij het ordenen van syllogismen
was: als A dan B. A: dus B.
[4] Het gehoornd syllogisme: het bekendste voorbeeld is de uitspraak van Euboulides van Megara: Wat je niet verloren hebt dat heb je nog. Je hebt geen hoorns verloren, dus heb je hoorns.
[5] Carneades zou, alvorens de pen ter hand te nemen om Zeno te bestrijden, nieskruid hebben gebruikt om in een staat van razernij te geraken, volgens anderen om een scherpe geest te krijgen.
[6] Deze opsomming van beroepen en hun “bedenkers” is afkomstig uit Plinius, Naturalis Historia, 7, 56, 196-202
[7] De Cyclopen, woeste eenogige reuzen, mythologie. Ze hadden hun smidse onder de altijd rokende Etna.
[8] De Calybes woonden in Anatolië, hun belangrijkste bron van inkomsten was metaal gieten.
[9] Erichthonius was volgens de verhalen de uitvinder van het rijtuig met vier paarden. Na zijn dood werd hij door Zeus als het sterrenbeeld auriga – koetsier – aan de hemel gezet.
[10] Staphylus was de zoon van Silenus uit het gezelschap van Bacchus.
6r
in officinis domi . bello[1]/ privatim aut publice relinquetur? Adeo christiani nichil habemus ab ethnicis non traditum. Quod scribimus / quod utcumque latine loquimur ab ethnicis accepimus ab illis reperti caracteres / ab ijsdem orationis usus inventus Ego ne inquiunt damnatorum hominum libros in manu in sinu habebo? Lectitabo venerabor? Ardet apud inferos Vergilius et eius poemata cantat christianus? Quasi non et multi christiani illic ardeant . quorum si qua bene scripta supersunt / nemo tamen iccirco respuenda putat[2] Sed quis istam iudicandi petulantiam ferat? Ut tanquam virga Mercuriali / quos velint ad inferos demittant / quos velint ad superos evocent? Non hic ingrediar rixosam illam disputationem[3] de ethnicis / que nec mulieribus quidem sit digna Non est nostrum de damnatione ethnicorum disputare / eorum inquam qui fidem nostram precesserunt Tum si coniecturas sequi velimus / facile convicero / aut illos viros ex ethnicis aut omnino nullos salvos esse. Quam bene preceperint non quam recte vixerint laboramus. Hyppocritas magistratus / quorum vitam condemnat ipse qui novit audiendos[4] tamen iubet Origenis[5] iam hereseos damnati[6] ut[7] eruditionis fructum intellexit vel precepit / christiana leget[8] ecclesia et quorum[9] divina scripta fugimus de quorum moribus sine summa temeritate iudicare[10] non possit Imo ut melius dicam de quibus in bonam partem cum laude / in malam non sine maximo vicio quisquam iudicet. Apage inquiunt Ego me Ciceronianum aut Platonicum appellari feram . qui semel christianus dici constitui? Quid ni monstrum hominis Si te quod Sardanapali perditam molliciem imitaris / Sardanapaliacum[11] dicimus / aut quod assentator es Gnatonicum / aut potius ut es stolide gloriosus Trasonicum appellamus Cur alium Ciceronis linguam imitantem Ciceronianum pudeat nominari[12]? Aut me Virgilianum[13] / si quid illius queam emulari? Tu tibi barbaras istas appellationes asciscas . teque vel Albertistam ut Thomistam vel Scotistam[14] vocari gaudeas / dummodo a christianis denomineris Ego me a quovis ethnico denominari paciar / dummodo doctissimo / dummodo facundissimo / Nec me huius professionis penitebit modo me prestantiora doceat ethnicus quam christianus Sed ut rem aliquando finiamus / nisi adversarios nostros / talpis ceciores sua redderet invidentia / certe[15] viderent in rebus ab ethnicis inventis / aliquod inesse discrimen / alias esse inutiles / dubias / pestiferas alias perutiles / alias salutares imo necessarias / Mala illis relinquamus / bona vero quid in nobis ni nobis usurpemus? Hoc demum est homine christiano / homine pudenti[16] / homine studioso dignum. At nos si superis placet / prepostere agimus Gentilium[17] vicia / Libidinem Avariciam Ambitionem Superbiam[18] passim imitamur . Imo vincimus At eruditionem quam vel unam imitari par erat . unam aspernamur / stultius ne an sub superbius non[19] satis scio / Nam si res mediocri usui futuras ab illis ad nos traduximus / idque citra culpam / quid impedit quo secius idem de gentilium[20] artibus faciamus? Quibus (si quid Hieronimo credimus) nichil est in rebus mortalium aut utilius aut prestantius.
Divino consilio disciplinas ab ethnicis expolitas ut nos uteremur non ut contemneremus
Quin ymo admirabilem rerum ordinem et hermoniam[21] (quam vocant) paulo penitus introspicienti videri mihi prorsus solet / nec mihi adeo soli / visum est idem et plerisque gravissimis auctoribus / non sine divino consilio disciplinarum inveniendarum negocium ethnicis datum esse Immortalis enim ille rerum moderator / ut est ipsa sapientia / ratione[22] constituit / universa. pulcherrima quadam vicissitudine distinguit. aptissimo ordine digerit / ut omnibus omnia miro quodam modo respondeant. Nec quicquam in tam immensam rerum varietate fieri temere sinit Hic aureo illo seculo quo nasci decreverat / voluit ut omnes et anteacte et sequture servirent etates / ad huius unius felicitatem / decusque cumulandum quecumque in rerum natura essent referri placuit. Quod ipsum se perfecturum pollicebatur. qum inquiens Exaltatus[23] fuero a terra / omnia traham ad me ipsum Ubi mihi aptissime trahendi vocabulo videtur usus / ut intelligas omnia vel inimica vel ethnica vel alioquin aliena. eciam si non sequantur ad christi cultum invita trahi debere Et ubi est illa rerum harmonia[24] qua fit (divo Augustino teste) ut nec mala quidem ociose creata videantur? / quorsum ab ipsis mundi rudimentis / tot figure / tot prodigia /[25] misteria / spectabant? Nempe ad seculum christianum Quid deinde tota lex Mosaica / tot ritus / tot cerimonie / tot sacrorum genera / tot promissa tot oracula Nonne Paulo teste Hec omnia in figurae contingebant illis? Iam ut imperiorum translationes preteream Quorsum pertinuit tanta mole Romanam condere gentem? tantis cladibus /[26] tam cruentis victorijs / urbi rerum domine / universum subigere orbem? Nonne divino prorsus consilio. nimirum ut iam nata christiana Relligio facilius / in singulas terrarum partes emanaret[27]. si ab eodem capite / tamquam in membra diffunderetur Age nunc / qua mente tandem orbem prope totum / tam vesanis tam pudendis sivit religionibus irretiri? Nempe[28] ut una exorta / universas summa cum gloria everteret? Adeo nichil sine dimicatione fit egre
[1] bovengeschreven: (bell)i
[2] bovengeschreven: (put)e(t)
[3] bovengeschreven: disceptationem
[4] bovengeschreven: (audi)ri
[5] bovengeschreven: (Origen)e(s) libros in multis
[6] veranderd: (damnat)os
[7] bovengeschreven: ad
[8] veranderd: (leg)i(t)
[9] bovengeschreven: eorum
[10] bovengeschreven: (iudicar)i
[11] bovengeschreven: recte
[12] voorgevoegd: de(nominari)
[13] bovengeschreven: (V)e(rgilianum)
[14] bovengeschreven: vel Occanistam vel Durandistam
[15] in marge toegevoegd: viderent quod vel ceco apparet
[16] bovengeschreven: (p)r(udenti)
[17] bovengeschreven: ethnicorum
[18] bovengeschreven: superstitionem
[19] bovengeschreven: dum
[20] bovengeschreven: illorum
[21] bovengeschreven: (h)a(rmoniam)
[22] in marge: summa
[23] bovengeschreven: inquiens
[24] bovengeschreven: (h)a(rmonia)
[25] bovengeschreven: tot
[26] bovengeschreven: tot
[27] bovengeschreven: di(manaret)
[28] bovengeschreven: Nimirum
in de kerken, in gebouwen, bedrijven, thuis, in het leger, privé of in het openbaar? Wij christenen hebben praktisch niets dat niet afkomstig is van de heidenen. Op de een of andere manier is alles wat we in het Latijn schrijven en zeggen van de heidenen overgenomen, zij hebben de letters uitgevonden, zij zijn de bedenkers van de retorica.’ ‘Moet ik dan’, zeggen de antagonisten, ‘de boeken van verdoemde personen ter hand nemen, in het hart sluiten en me erin verdiepen, moet ik ze bewonderen? Vergilius brandt in de hel en een christen zal dan zijn gedichten reciteren?’ ‘Ze doen nu alsof daar niet ook heel wat christenen branden. En als er van hen enkele goede geschriften bewaard zijn, meent toch niemand dat ze daarom moeten worden afgewezen? Maar wie kan die willekeur in hun oordeel verdragen, dat zij, als het ware met de staf van Mercurius, sommigen naar de hel sturen en anderen in de hemel toelaten? Ik ben niet van plan mee te gaan in die ruzieachtige discussie over de heidenen, die zelfs vrouwen onwaardig is. Het is niet aan ons om te discussiëren over heidenen, ik doel op hen die al gestorven waren nog voor ons geloof er was. En áls we ons zouden overgeven aan gissingen, dan zal het mij weinig moeite kosten om te bewijzen dat er van de heidenen ook mannen-van-naam gered zijn, of, om te bewijzen dat er helemaal niemand gered is. We hebben het namelijk over hoe goed zij geschreven hebben, en niet over hoe goed zij geleefd hebben. De rechter beveelt dat je toch moet luisteren naar mimespelers, ook al kent hij hun levenswijze, en heeft hij die veroordeeld? Origenes[1], die wegens ketterij is veroordeeld, van hem worden toch zijn boeken gelezen voor zover de kerk zijn bijdrage aan de wetenschap heeft begrepen of heeft geaccepteerd? Zouden wij dan de goddelijke geschriften moeten mijden van hen over wier levenswijze men slechts met de grootste zelfoverschatting kan oordelen? Of sterker nog, over wie men met lof een positief oordeel kan uitspreken, en niet, zonder de grootste fout te maken, een negatief oordeel?’
‘Wat is dat nu!’, zegt iemand, ‘Moet ik me een volgeling van Cicero of Plato laten noemen, ik die ooit heb besloten een volgeling van Christus te zijn? Waarom me niet direct een monster genoemd?’ ‘Wanneer wij jou een Sardanapalus[2] zouden noemen omdat je net zo verwijfd[3] bent, of een Gnatho omdat je een slijmerd bent, of liever een Thraso, omdat je een enorme opschepper bent, waarom moet iemand die de taal van Cicero navolgt zich schamen als hij een Cicero genoemd wordt? Of ik als ik een Vergilius genoemd wordt, zo men iets van deze grote man kan evenaren? Jij eigent je wel die barbaarse namen toe, jij vindt het kostelijk om Albertist, of Thomist of Scotist[4] genoemd te worden mits de naam maar afgeleid is van een christen. Ik wil graag naar een heiden genoemd worden, mits het maar een zeergeleerde en zeer welbespraakte is. En van die bekentenis zal ik geen spijt hebben als ik van deze heiden maar belangrijker dingen leer dan van een christen.’
‘Maar om dit af te ronden, als jaloezie onze tegenstanders niet nog blinder dan mollen had gemaakt, dan zouden zij zeker zien dat er tussen de uitvindingen van de heidenen nogal wat verschillen zijn, dat sommige nutteloos zijn, dubieus of schadelijk maar andere uiterst nuttig en heilzaam, ja, onmisbaar zelfs. De slechte uitvindingen mogen ze van ons houden, maar waarom zouden wij van de goede niet gebruik mogen maken? Dit past precies bij een goed christen, bij een bescheiden man, bij een leergierig man. Maar, lieve hemel, wij doen precies het tegenovergestelde, wij volgen overal de ondeugden van de heidenen na, hun wellust, gierigheid, eerzucht en hun trots, nee sterker nog, wij overtreffen hen daarin. Maar hun geleerdheid, het enige dat het waard is om na te volgen, verwerpen wij. Ik weet niet of dat voortkomt uit dommigheid of eerder uit trots. Want als wij alledaagse zaken van hen overnamen, en dat zonder enige wroeging, wat let ons dan om precies hetzelfde te doen met de kunsten van de heidenen? Er is voor ons mensen als wij Hieronymus mogen geloven, niets nuttiger en belangrijker dan de kunsten.’
De verschillende wetenschappen zijn naar goddelijk plan door de heidenen voor ons vervolmaakt om ze te gebruiken, niet om ze te versmaden
‘Als ik de wonderbaarlijke ordening en harmonie der dingen, zoals dat heet, eens overpeins en wat nauwkeuriger bezie, dan krijg ik steeds de indruk en niet alleen ik, maar met mij de meerderheid van de meest gezaghebbende schrijvers, dat de ontwikkeling van de wetenschappen niet zonder een goddelijk plan aan de heidenen is gegeven.
Immers, de hele ordening is door de onsterfelijke Leidsman met wijsheid en volgens plan tot stand gekomen: hij bracht met een bijzonder fraaie afwisseling onderscheid aan tussen de dingen, en elk ding kreeg in deze zeer geslaagde orde zijn eigen plaats zodat ze op wonderbaarlijke wijze met elkaar corresponderen. En niets, in deze geweldig bonte afwisseling van de natuur, gebeurt zonder reden. Hij wilde dat alle voorgaande en volgende tijdperken ondergeschikt zouden zijn aan die gouden eeuw, de eeuw die hij uitgekozen had om geboren te worden. Het was zijn bedoeling dat alle gaven van de natuur zouden bijdragen aan de voorspoed en het vergroten van de glorie van dit ene tijdperk. Hij beloofde dat hij dat zelf zou voltooien. Hij zei: “Wanneer ik van de aarde zal verheven zijn, zal ik alle dingen maar mij toe trekken.”[5] Het lijkt mij dat hij hier op toepasselijke wijze gebruik maakte van het werkwoord trekken, zodat je begrijpt dat alle dingen meegetrokken moeten worden naar de verering van Christus, of het nu gaat om vijandige of heidense of anderszins vreemde dingen, en als ze niet zelf zouden volgen dan maar tegen hun zin meegetrokken.
En de harmonie der dingen, hoe staat het daarmee, die ervoor zorgt dat zelfs slechte dingen niet, getuige de woorden van de heilige Augustinus, zonder bedoeling zijn geschapen. Al die beelden, al die voortekenen en mysteries, waar moesten die vanaf de oorsprong van de wereld, naartoe wijzen? Natuurlijk naar de christelijke tijd. Wat beoogde de wet van Mozes met al die riten, die plechtigheden, die verschillende offers, al die toezeggingen en al die voorspellingen? Waren volgens Paulus deze dingen niet tot voorbeeld voor de mensen van toen? En met welke bedoeling, om de opkomst en ondergang van de grote rijken maar even over te slaan, werd met veel inspanning het volk der Romeinen gesticht[6], en werd met veel nederlagen en bloedige overwinningen de hele aarde onderworpen aan de stad die de meesteres is van de wereld? Dat was toch zonder meer door een goddelijk plan, zodat de christelijke godsdienst zodra die was ontstaan zich gemakkelijker kon verspreiden over de verschillende delen van de aarde, alsof het zich van het hoofd naar de ledematen uitbreidde. En dan dit: met welk plan heeft hij toegestaan dat bijna de hele wereld overwoekerd raakte door zulke dwaze, schandelijke godsdiensten? Was dat niet met de bedoeling dat deze ene godsdienst, als die eenmaal was ontstaan, alle andere roemvol omver zou werpen? Bijzondere dingen ontstaan
[1] Origenes, een van de kerkvaders. Zijn theologische gedachten leidden regelmatig tot heftige discussies in de chr. kerk.
[2] Sardanapalus was koning van Assyrië, berucht vanwege zijn weeldezucht en verwijfde hofhouding.
[3]Gnatho en Thraso: twee personages uit de Eunuch, een komedie van Terentius. De een was een enorme vleier die iedereen naar de mond praatte, de ander een ongelooflijke opschepper.
[4] Volgers van de grote middeleeuwse theologen/filosofen, Albertus Magnus, Thomas van Aquino, Duns Scotus.
[5] Johannes 12: 32
[6] Vergilius, Aeneis 1, 33
6v
gium Artes studiosa Grecia repperit / cum qua deinde Latium certamine suscepto bellicis quidem rebus superavit / At litterarum / dicendique laudibus. certe[1] equavit Alijs rerum latentes causas rimari cure fuit Alij Promethei vinculis alligati / celestium ignium vagos recursus observarunt Fuerunt qui divinitatis archana tentaverunt hic disserendi. Ille dicendi rationem invenit Nonnulli mortalium mores doctissime depinxerunt. Quibusdam rerum gestarum memoriam . ad posteros transmittere studio fuit Iam vero in legibus / in philosophia quantus sudor antiquis fuit? Quorsum tandem hec omnia? Num ut nos exorti contemneremus? an potius ut optima religio / pulcherrimis studijs / tum honestaretur / tum fulciretur? Omnia gentilium[2] fortiter facta. scite dicta ingeniose excogitata industrie tradita. sue rei publice. preparaverat christus Ille ministraverat ingenium Ille querendi ardorem adiecerat Nec alio auctore quesita inveniebant. Hanc artium frugem / illorum illorum etas tulit / non tam sibi quam nostre reipublice profuturam[3] Si quidem ut non quevis regio suppeditat omnia. nec omnis fert omnia tellus[4] Ita seculis sue quibusque dotes quedam michi distribute videntur In summo bono querendo / plerique philosophorum et etatem / et ingenium triverunt Sed id quod erat[5] summum et prestantissimum. sue christus etati servavit. Non ita tamen ut ceteras inutiles ac sine fruge actas voluerit Id quod oculis quoque testibus videmus / vel corporis[6] in rebus diligenter cavisse naturam. ne qua portio temporis inutilis effluat En arbores (admoneor enim aspectu ab hijs exemplum petere) primo iam vere frondibus alendis succum suppeditant Nunc videtis / additi frondibus flores / quantum voluptatis nobis spectantibus edant Accedente etate hij ipsi flosculi paulatim in pomi carnem turgescunt Autumno mitibus malis stabunt[7] gravide Que simul atque posuerint. rursus id intervalli quod ex autumno in hyemem superest. sub futuram estatem novis creandis surculis datur / ne hyems ne ipsa quidem ociosa / alterna quiete rerum vires reficit Idem celestium orbium discursus ille tam varie temperatus efficit Summa in rebus concordia Sed qua nichil concordius Eodem feruntur et singula et universa / eodem spectant Ad unum quiddam tendunt Optimus igitur ille moderator christus cum suo seculo summi boni cognitionem peculialiter destinasset / proximis ante seculis id tribuendum putavit / quod ad summum bonum proxime accederet / summam videlicet erudicionem Quid enim secundum virtutem potest homini prestabilius contingere sciencia? qua quidem in re deus christianorum[8] ignavie[9] consultum voluit[10] / qui essemus aliunde occupandi . bonam laboris partem adimeret Non paulo enim proclivius est rem iam ad unguem expolitam perdiscere quam invenire. Quod nisi illi litterarum segetem sevissent / nobis fortassis nichil esset quod meteremus / quid enim ipsi reperissemus / qui illorum inventis non modo nichil unquam adiecimus . verum detrivimus permulta . perturbavimus omnia? Quo turpius ingrati sumus Imo invidi . qui res summo usui futuras / ne gratis quidem oblatas accipere velimus / qum istis magno constiterint . nec munus[11] solam pulcherrimum recusemus[12]. verum etiam auctorem[13] pro gratia quam debebamus summa contumelia afficiamus.
Homines ignorantia potius quam eruditione insolentiores fiery
Herasmus Hic ego perdocte tu quidem[14] et vere Batte at vix crediderim ullos esse / tam omnis humane rationis expertes / ut universam litteraturam a religione segregandam putent / modo sit christiana.
Quasi vero inquit Battus ulla sit erudicio christiana que non eadem[15] ineruditissima Quid enim (si vera fateri velimus) post ethnicos illos novi a nobis a repertum / quod non idem sit indoctum? quid autem inveniamus bene? Qui aliorum inventa tam male tuemur? Ego igitur nullam[16] eruditionem puto nisi que sit secularis (Sic enim appellant antiquam) aut certe seculari litteratura condita / et instructa Eam (si perversa et impia absit opinio) christianam eciam patiar appellari Quamquam non paucos adeo stolide religiosos comperio / ut nec christianam quidem istam id est ecclesiasticam multi faciant Quid enim (inquiunt) si non simus Theologi? Si christum bene scis satis est si cetera nescis.[17] Non doctis sed innocentibus promissa est immortalitas / Num idcirco damnabor? Si dum[18] Pauli scripta parum sublimiter intelligam? Quid si Hieronimianam dictionem non capiam? Quid si Augustini et Ambrosij scripta ne legerim quidem? Quid si nec evangelium quidem intelligam? Stolide / imo quid si nec teipsum intelligas? Quid si camelus sis / non homo? Confide eciam pecora celum obtinebunt / hominum (me hercule) genus non modo stolidissimum verum etiam impium[19] Sed cum hijs mihi interim res non erit[20] Eo hunc sermonem interieci / ne mirareris[21] si huiusmodi nostram illam quam descripsimus eruditionem / execrentur / qui et evangelia quoque contemnunt Verum ut modo dicebam / cum hijs mihi res non est in presentia De hijs loquor / qui ecclesiastice docti videri cupiunt / et ab omni seculari disciplina tamquam Judeus ab immundis abstinent Illud interim Paulinum obliti . et omnia munda esse mundis / horum ego eruditionem ita exiguam esse puto[22] ut nulla esse iudicem / et quamvis ruditate peiorem . hij vero omnem nostram doctrinam ut malam ut ethnicam ut impiam abhominantur Quod ipsi faciunt[23] id non humano studio . sed
[1] bovengeschreven: propemodum
[2] bovengeschreven: ethnicorum
[3] bovengeschreven: nobis
[4] bovengeschreven: ut inquit Maro (Ecloga 4, 36: omnis feret omnia tellus)
[5] bovengeschreven: vere
[6] bovengeschreven: et corporeis
[7] bovengeschreven: arbores
[8] bovengeschreven: sive
[9] bovengeschreven: sive mavis ocio
[10] bovengeschreven: ut
[11] bovengeschreven: solum
[12] bovengeschreven: (recus)a(mus)
[13] bovengeschreven: muneris
[14] bovengeschreven: inquam
[15] bovengeschreven: sit
[16] bovengeschreven: esse
[17] n marge: quaestuosus, nuttig (heeft betrekking op onderstreepte tekst)
[18] bovengeschreven: divi
[19] in marge: [atque u]tinam isti Christum bene scirent qui se gloriantur [scire] nihil litterarum at saepe fit ut qui in lit[teris] simplices haberi volunt . in rebus munda[nis] sint astutissimi nebulones. Sed cum etc
[20] bovengeschreven: est
[21] bovengeschreven: (mirare)mini
[22] bovengeschreven: video
[23] bovengeschreven: sciunt
nu eenmaal niet zonder strijd. Zo heeft het leergierige Griekenland de kunsten ontwikkeld maar toen Latium[1] met dit land in oorlog raakte, wist het Griekenland in oorlogvoering te overtreffen, maar gezien de Romeinse prestaties op het gebied van de letteren en de retorica, heeft Latium stellig Griekenland geëvenaard.[2]
Sommige geleerden zagen het als hun taak om de verborgen oorzaken van de dingen te onderzoeken, anderen bestudeerden, gebonden met de ketenen van Prometheus, de hemelse vuren met hun steeds wijzigende banen, of probeerden de geheimen van het goddelijke te ontrafelen. De een bedacht de theorie van de logica, de ander van de welsprekendheid, weer een ander beschreef op uiterst deskundige wijze het gedrag van de stervelingen of hield zich bezig met het vastleggen van de geschiedenis voor het nageslacht. En dan, hoeveel zweetdruppels hebben de rechtswetenschap en de filosofie de ouden niet gekost? En waartoe diende dit alles? Toch niet opdat dat wij dat in onze tijd van nul en generlei waarde zouden achten? Was het doel niet eerder dat door deze zeer bijzondere wetenschappelijke ontdekkingen, de meest voortreffelijke godsdienst geëerd en gesteund zou worden? Alle dappere daden van de heidenen, al hun geleerde uitspraken en hun geniale ontdekkingen die zij vol ijver doorgegeven hebben, dat alles had Christus voorbereid voor zijn rijk, hij had gezorgd voor het talent, hij had de ontdekkingsdrang verschaft. Zonder zijn instigatie hadden ze de dingen die ze zochten niet gevonden. Hun tijdperk had de kunsten en wetenschappen niet zozeer voor zichzélf voortgebracht als wel om ons christenen tot voordeel te zijn. Zoals een gebied niet alles kan voortbrengen en een landstreek niet alles kan leveren, zo denk ik dat elke eeuw haar eigen gaven toebedeeld heeft gekregen. De meeste filosofen hebben hun tijd en hun talent ingezet om te zoeken naar het hoogste goed, maar Christus heeft datgene wat werkelijk het hoogste en meest bijzondere was voor zijn eigen tijd bewaard. Dat betekent echter niet dat hij wilde dat de overige tijden nutteloos en zonder opbrengst zouden verstrijken. Wij kunnen met eigen ogen waarnemen dat er in de natuur geen enkel seizoen verstrijkt zonder nut. Kijk naar de bomen, als ik om me heen kijk, heb ik meteen een voorbeeld. Aan het begin van de lente komt de sapstroom op gang om de bladeren te doen groeien en nu zien jullie, nu bij de bladeren ook de bloesem tevoorschijn gekomen is, hoeveel genoegen ons dit alles verschaft. Als het zomer wordt zwellen deze bloempjes langzaam op tot het vruchtvlees van de appel, in de herfst zullen deze bomen gebukt gaan onder het gewicht van heerlijk fruit. Als dat geplukt is, blijft de periode tot aan de winter nog over en die wordt gebruikt voor de vorming van nieuwe takken voor de volgende zomer. En zelfs de winter verstrijkt niet nutteloos, in deze periode is er bij wijze van afwisseling een periode van rust zodat de krachten der dingen worden hersteld. Dit is het gevolg van de hemellichamen waarvan de banen zo wisselend zijn. De natuur kent grote eendracht, een groter eendracht bestaat er niet. Alle dingen, afzonderlijk en tezamen, bewegen zich in dezelfde richting, hebben hetzelfde doel en hebben één bestemming. Toen Christus, de allerbeste Leidsman, de kennis van het hoogste goed speciaal had gereserveerd voor zijn eigen eeuw, heeft hij besloten om aan de eeuwen die onmiddellijk aan de zijne voorafgingen datgene toe te kennen dat het hoogste goed het dichtst kon benaderen, namelijk de grootste geleerdheid. Immers, wat is het meest bijzondere dat de mens overeenkomstig zijn kwaliteiten kan bereiken? Dat is toch kennis? En juist op dat gebied wilde God de luiheid van ons christenen tegemoetkomen door een aanzienlijk deel van het werk weg te nemen, zodat wij ons met andere dingen konden bezighouden. Het is immers veel eenvoudiger om iets dat al tot in detail is uitgewerkt tot je te nemen dan om het zelf te bedenken? Want als zij niet het zaad van de schone letteren hadden gezaaid, was er voor ons misschien geen enkel gewas te oogsten geweest. Wat zouden wij hebben uitgevonden, wij die immers nooit iets hebben toegevoegd aan de dingen die zij bedachten maar heel veel verloren lieten gaan en alles door elkaar hebben gegooid? Des te schandaliger dat wij ondankbaar zijn, nee, zelfs afwijzend staan tegenover kennis, wij die zaken die buitengewoon nuttig voor ons kunnen zijn, zelfs als ze voor niets aangeboden worden, niet willen accepteren terwijl deze hen veel inspanning gekost hebben. En wij weigeren niet alleen het mooiste cadeau maar behandelen ook de Schenker zelf met de grootste minachting terwijl wij hem in plaats daarvan dank verschuldigd zijn.’
Mensen worden eerder onbeschaamd door onwetendheid dan door wetenschappelijke kennis
Hierop zei ik: ‘Je zegt dit heel kundig Battus, en het is juist, maar ik kan nauwelijks geloven dat mensen zo verstoken zijn van de normale denkwijze dat zij menen dat de hele literatuur gescheiden moet blijven van de religie, of tenminste van de christelijke religie.’ ‘Alsof er’, zei Battus, ‘enige christelijke wetenschap is die niet tegelijkertijd zeer onwetenschappelijk is.’ ‘Want wat is er als we eerlijk zijn na die heidenen door ons aan nieuws ontdekt dat niet tevens platvloers is? Hoe kunnen wij goede wetenschap bedrijven als wij zo slordig omgaan met hun bevindingen? Daarom is er volgens mij ook geen enkele wetenschap die niet, volgens hun terminologie van de antieke wetenschap, ‘werelds’ te noemen is. Ik denk in ieder geval dat alles wat vastgelegd is, gebaseerd is op wereldse literatuur. Deze door heidenen vastgelegde wetenschappen zou ik, voor zover er geen verkeerde of goddeloze meningen in voorkomen, ook wel christelijk durven noemen. Toch kom ik nog heel wat mensen tegen die er zulke rare godsdienstige denkbeelden op nahouden dat zij zelfs deze christelijke wetenschap, van hen die aan de kerk verbonden zijn, van weinig waarde achten.’
‘Wat zou het’, zeggen de antagonisten, ‘wanneer wij geen theologen zijn. Als men Christus goed kent is dat voldoende, ook al ken je de rest niet. Het koninkrijk der hemelen is beloofd aan de onnozelen, niet aan de geleerden[3]. Word ik verdoemd als ik de geschriften van Paulus niet tot in detail kan volgen? Wat doet het ertoe als ik de uitspraken van Hieronymus niet begrijp? Wat zou het als ik de geschriften van Augustinus en Ambrosius zelfs niet lezen kan?’ ‘Domme dwaas, wat doet het ertoe als je jezelf niet eens begrijpt? Wat zou het als je een kameel bent en geen man? Vertrouw er maar op dat ook de schapen naar de hemel gaan, verdraaid nog aan toe, jullie zijn niet alleen domoren maar ook goddelozen.’
‘Maar om dit soort mensen gaat het mij hier niet. Ik heb dit toegevoegd omdat jullie je anders zouden verbazen wanneer dit soort mensen deze wetenschappen zoals hierboven beschreven, vervloeken, mensen die zelfs de evangeliën niet respecteren. Maar zoals ik al zei, het gaat mij niet om deze mensen. Ik doel op mensen die voor geleerd willen doorgaan op kerkelijk gebied, en die zich verre houden van de wereldse wetenschap, zoals Joden zich verre houden van onreine dingen. Ze zijn kennelijk de woorden van Paulus vergeten: “Voor de reinen van hart is alles rein.”[4] Ik denk dat hun geleerdheid weinig voorstelt, dat het er niet is, dat ze helemaal geen geleerden zijn, dat is naar mijn oordeel nog kwálijker dan onkunde. Zij gruwen echter van onze kennis, vinden die verdorven, heidens en goddeloos. Zij doen het graag voorkomen alsof hun eigen werk niet voortgekomen is uit menselijke ijver,
[1] Latium, de streek rond Rome.
[2] De Romeinen onderwierpen Griekenland, maar werden cultureel door Griekenland overwonnen.
[3] Mattheüs 5:3
[4] Titus 1:15
7r
tamquam celitus accepisse[1] volunt Iam eciam vulgo dici audio ut quisque literatissimus sit ita iniquissimum[2] esse Que quidem contumelia non magis ad Rhetoricos et poeticos quam ad theologos / ad iureconsultos ad dyalecticos / ad ceteros[3] studiosos attinet. Dignum quod ab omnibus confutetur. Si mala est erudicio / utrum tandem mala per se mala est / an per aliud? Si per aliud . cur simpliciter erudicionem reprehendimus? Si per se cur igitur[4] in numero bonorum honestorum ponitur? cur opibus anteponitur que per se male non sunt. Sed ne[5] veritas quidem ulla[6] per se mala esse potest? discipline seculares[7] cum sint veritates bone sint necesse est. Quod si per se bona est scientia . mala est ignorantia . si mala . igitur fugienda. Quamquam si naturam audiamus . quis est qui non malit esse scientissimus . quam ignorantissimus? Hic nobis dyalectici incipiunt esse barbari. Non reprehendimus inquiunt simpliciter eruditionem . sed quod astutos efficiat . intractabiles / elatos / insolentes / fastigiosos.[8] Quid enim aliud petitis inquiunt quam vulgus effugere / eminere inter ceteros / predicari . celebrari? Nos nostrique similes pro pecudibus ducere? Audistis quid istos religiosos[9] mordeat . contemni nolunt. Imperare et ducere . non parere neque duci volunt . et ita demum publice paci consultum putant / si nemo extiterit / qui possit alienam insciciam emendare Intellegitis (ut arbitror) istam superbie[10] calumniam non aliunde quam a superbia proficisci Iniquissimum[11] fuerit si lippus solem accuset . cuius luce offenditur Scientia inquiunt inflat / charitas edificat Utrum igitur insolencia scientie . an nostrum est vicium? Non audebunt[12] opinor eruditionis dicere. Alioquin nemo unquam fuisset eruditus nisi idem insolens .[13] quo quis[14] evaderet doctior / eo superbior redderetur. Ad istud preterquam quod absurdum est dictu . perquam contumeliosum[15] videri potest. In quos? In Augustinum in Hieronimum in plerosque alios . quos quia doctissimi fuerint / superbie nefas sit[16] insimulare. At inquies de seculari[17] eruditione ego ago Et quidem nos accipimus Nempe qualem in hijs quos modo dixi religionis christiane principibus et miramur et veneramur . tue dissimillimam . qui ecclesiasticam doctrinam profiteris. Quid queris? Quod si nostropte . non rerum vicio insolescimus . utrum animus erit castigandus . an res sine causa accusandae? Nonne modestius faceres tu modestie preceptor / si ingenue tuam insciciam fatearis? et non optimis rebus calumniam struas . quo tuo vicio patrocineris? Nunc ad omnia rudis / ad hanc calumniam disertus[18] Attamen inquis insolentie materiam / ministrat erudicio secularis. Quis negat? At istam quidem materiam undecunque licebit sumere . vel ab optimis sanctissimisque[19] rebus Iccirco res[20] protinus[21] incusande? an tu potius . qui rebus optimis p abutare pessimus. Animus per se insolens . exerendi sui videlicet[22] occasionem arripit. Pecunia quot viciorum genera ministrat? Nemo tamen hanc ut malam accusat . sed male utentium animus reprehenditur. Quid erit tandem tam bonum / quod non aliquando mali occasionem ministrat? Non jeiunium non elemosina / non castitas / non virtus ipsa. Superbiunt philosophi . sibi placent poete. Eho tu . nulli superbiunt Theologi? An in ullo genere supercilium arrogantius? Quis tamen audeat sanctissimam Theologiam in crimen vocare? Superbiunt hac permulti . sed suo non theologie vicio. Nulli[23] superbiunt illitterati? Quid istos insolentiores facit? Nempe ipsa impericia. Quid igitur facerent si litteras non didicissent?
Ignorantiam esse Superbie matrem Eruditionem contra modestiam parere.
Nunquam[24] quid minus verum dici potest quam homines litteratura / astutos / elatos et fastidiosos fieri. Si astutiam prudentiam appellant / nichil pugno / qum et evangelico consilio / serpentum astutiam imitari iubemur[25] De fastidio vero / cui non absurdum videatur? Quis igitur saxeos illos et agrestes homines . ad humaniorem vitam / ad mansuetius ingenium / ad mores modestiores adduxit? Nonne littere? He fugiunt “animum nostrum” fingunt . affectus mitigant / frangunt indomitos impetus / mollitum[26] et ingenium non sinunt esse ferox An vero hoc illi fastidium esse appellant / quod ipsorum barbariem non miramur / quod imperitissimorum hominum magis nugis delectari non possumus? quod stercora pro gemmis non amplectimur? Utrum hoc fastidiosi est hominis? an sani potius et ab optimis pessima decernentis[27]? De modestia vero idem ego sentio quod divum Hieronimum et recte sensisse et eleganter scripsisse video. Impericiam adducere confidentiam. Scientie vero timorem esse comitem Quod idem Quintilianum probe vidisse intelligo. Quo quisque inquit ingenio minus valet eo magis attollere[28] et dilatare se conatur Videmus enim permultos quam quid[29] sciant . aut nesciant . satis cognitum habeant . iam sibi consummate doctos videri[30] Postquam et sibi persuaserunt et dementia sua non nullam apud vulgus eruditionis opinionem sunt aucupati . et sibi non parum tribuant et alios fastidiant . necesse est . docent audacter que nesciunt . scribunt / orant . interpretantur . nichil non tentant / nichil non audent Suis applausoribus freti / eruditiorum et[31] iudicia et[32] paucitatem contemnunt pestilens hominum genus et sua stoliditate[33] dignum
Guielmus Dabis veniam[34] si diputationis tue cursum paucis remorabor Guielmus inquit Aut ego fallor Batte aut diversa et inter se pugnan
[1] bovengeschreven: videri
[2] bovengeschreven: nequissimum
[3] bovengeschreven: item
[4] bovengeschreven: iudicio gravissimorum autorum
[5] bovengeschreven: Adde quod
[6] bovengeschreven: nulla
[7] bovengeschreven: liberales
[8] bovengeschreven: (fasti)d(iosos)
[9] bovengeschreven: (religio)sulos
[10] bovengeschreven: eruditionis
[11] bovengeschreven: autem
[12] bovengeschreven: ut
[13] bovengeschreven: et
[14] bovengeschreven: que
[15] toegevoegd: eciam
[16] bovengeschreven: ob id eos
[17] bovengeschreven: prophana
[18] in marge: es.
[19] bovengeschreven: scientissimisque
[20] bovengeschreven: ne
[21] bovengeschreven: res
[22] bovengeschreven: undelibet
[23] bovengeschreven: ne
[24] bovengeschreven: Quamquam
[25] verbeterd: iubeamur
[26] bovengeschreven: molliunt
[27] bovengeschreven: discernentis
[28] bovengeschreven: se ac
[29] bovengeschreven: qui priusquam quid
[30] toegevoegd: Hij
[31] bovengeschreven: tum
[32] bovengeschreven: tum
[33] bovengeschreven: mente suaque
[34] bovengeschreven: vel ex pacto Batte
maar dat zij dat als een geschenk uit de hemel hebben ontvangen. Nu hoor ik dat er vaak verkondigd wordt dat juist de meest literair geschoolden de grootste zondaars zijn. Dit verwijt heeft niet alleen betrekking op redenaars en dichters maar ook op theologen, rechtsgeleerden, filosofen en mensen die zich verdiepen in de overige wetenschappen. Het dient dan ook te worden tegengesproken door iedereen. Als geleerdheid slecht zou zijn, is deze dan slecht van zichzelf of door iets anders? Als zij door iets anders slecht is, waarom richten we ons verwijt dan simpelweg op de geleerdheid? Als zij van zichzelf slecht is, waarom wordt zij dan gerekend tot de eervolle goede eigenschappen? Waarom wordt zij gesteld boven rijkdom die van zichzelf niet slecht is? Maar een waarheid, die kan toch niet van zichzelf slecht zijn? De wereldse wetenschappen móeten wel goed zijn, omdat het waarheden zijn. Maar als kennis dus op zich goed is, dan is onkunde slecht. Als kennis slecht is, moet hij vermeden worden, hoewel, als we naar onze innerlijke stem luisteren, wie wil niet liever zeer geleerd zijn dan een grote onbenul? Hier, bij dit punt, veranderen onze tegenstanders in barbaren. Zij beweren: “Onze verwijten zijn niet simpel gericht tegen geleerdheid, maar tegen het feit dat ze mensen listig maakt, onhandelbaar, verwaand, brutaal, uit de hoogte. Wat proberen jullie anders te bereiken dan je te onderscheiden van het gewone volk, je te verheffen boven anderen, beroemd en gevierd te worden, ons en mensen zoals wij te beschouwen als domme schapen?” Horen jullie wat die godvruchtige lieden dwarszit? Zij willen niet voor minderwaardig doorgaan, zij willen heersen, en leidinggeven, niet gehoorzamen en geleid worden. Zij denken dat de openbare orde hiermee gediend is als er niemand aanwezig is om hun onwetendheid aan de kaak te stellen. Jullie begrijpen denk ik, dat dit verwijt van hoogmoed uit geen andere bron komt dan die van hoogmoed zelf. Het zou toch zeer onterecht zijn als een man met oogklachten de zon de schuld geeft omdat hij last heeft van het zonlicht? Zij komen met het citaat: “Kennis maakt verwaand, alleen de liefde bouwt op.”[1] Is verwaandheid dan een ondeugd die voortkomt uit kennis, of is het een gebrek van onszelf? Zij zullen mijns inziens niet durven zeggen dat het een negatief gevolg is van geleerdheid. Anders zou er geen geleerde zijn die niet tegelijkertijd verwaand is en zou iemand naarmate hij geleerder wordt, ook verwaander worden. Behalve het feit dat het een belachelijke uitspraak is, komt daar nog bij dat dit als zeer beledigend opgevat kan worden. Aan het adres van wie? Aan het adres van Augustinus, Hieronymus en een massa anderen die je toch niet van verwaandheid kan beschuldigen vanwege het feit dat zij geleerden waren? ‘Maar dat ging over de wereldse geleerdheid’, zeg je? Inderdaad, dat hadden wij al aangenomen, nog sterker, dat soort geleerdheid bewonderen en waarderen wij in deze vorsten van de christelijke godsdienst die ik zojuist genoemd heb, zij is heel anders dan die geleerdheid van jou die de leer van de kerk verkondigt. En dan je volgende vraag?’
‘En als wij nu eens verwaand worden door onze eigen fout en niet als gevolg van dingen om ons heen? Moeten we dan onze ziel straffen, of zonder aanleiding de dingen om ons heen de schuld geven?’
‘Zou het niet van meer bescheidenheid getuigen als jij, boegbeeld van bescheidenheid, oprecht uitkomt voor je onwetendheid en geen lastercampagne opzet tegen voortreffelijke zaken, om je eigen gebrek daarmee af te schermen? Jij die op alle terreinen gebrek aan kennis laat zien, bent ineens welbespraakt in het formuleren van dit verwijt.’
‘Ja maar’, zeg je, ‘wereldse geleerdheid draagt bouwstenen aan voor verwaandheid.’ ‘Niemand die dat zal ontkennen, maar die bouwstenen kan men overal waar men maar wil vandaan halen, zelfs bij de beste en heiligste onderwerpen. Moeten die onderwerpen daarom zomaar bekritiseerd worden? Eerder moet jij, slecht als je bent, bekritiseerd worden, omdat jij misbruik maakt van zeer goede zaken. Een ziel die uit zichzelf verwaand is, grijpt elke gelegenheid aan om te snoeven. Is geld niet de bron van veel zonden? Toch beweert niemand dat geld slecht is, het verwijt geldt voor de ziel van mensen die dat verkeerd gebruiken. Kan iets goeds niet af en toe gebruikt worden voor iets slechts? Dat geldt ook voor het vasten, de kuisheid, de aalmoes, de deugd zelf.’
‘Filosofen zijn verwaand, dichters zijn met zichzelf ingenomen’.
‘Wat nu, bestaan er geen verwaande theologen, is er ergens een groter arrogantie te zien?’
‘Maar wie zou de allerheiligste theologie voor het gerecht durven dagen? Tallozen zijn verwaand door hun kennis van de theologie, maar dat moeten wij henzelf kwalijk nemen, niet de theologie. En, zijn er geen verwaande ongeletterden? Wat zou hen nog verwaander maken? Natuurlijk, onkunde. Hoe zou het zijn wanneer zij zich in de schone letteren hadden verdiept?’
Gebrek aan kennis is de moeder van verwaandheid, geleerdheid daarentegen de vader van bescheidenheid
‘Nooit kan een uitspraak meer onwaar zijn dan de uitspraak dat mensen door de schone letteren listig, verwaand en hooghartig worden. Als met listig voorzichtigheid bedoeld wordt, heb ik er niets op tegen want ook in het evangelie staat dat wij de listigheid van slangen moeten imiteren.[2]
Wat die hooghartigheid betreft, wie zou dat niet onzinnig vinden? Wat anders kan die onbehouwen en boerse lieden bewegen tot een beschaafder levenswijze, een zachtmoediger aard en een bescheidener gedrag? Zijn dat niet de schone letteren? Zij vormen onze ziel, zij verzachten onze emoties, bedwingen impulsief gedrag en zorgen ervoor dat een zachtaardige geest zich niet onbehouwen gedraagt. Of bedoelen zij met hooghartigheid dat wij hun barbaarse karakter minachten, dat wij niet kunnen lachen om de grappen van domme lieden, dat wij geen mest als sieraad koesteren? Is dat nu de eigenschap van een hooghartig iemand? Is dat niet eerder een gezonde geest die onderscheid kan maken tussen het slechtste en het beste?
Wat de bescheidenheid betreft, volgens mij had de heilige Hieronymus hier een juiste mening over, die hij ook fraai op papier heeft gezet: “Onkunde leidt tot zelfvertrouwen, vrees is echter de metgezel van kennis.”[3] Ik denk dat ook Quintilianus dat juist zag: “Hoe minder iemand geestelijk vermag, des te meer probeert hij zich omhoog te steken en op te blazen.”[4] We zien immers dat zeer velen nog voordat zij kunnen overzien wat ze wel en niet weten, van zichzelf de indruk hebben dat zij volmaakt geleerd zijn. Nadat zij daarvan overtuigd geraakt zijn en bij de gewone man een flinke reputatie als geleerde hebben opgebouwd met hun waanwijsheid, kan het niet anders of zij krijgen de hoogste achting voor zichzelf en gaan op anderen neerkijken. Zonder terughoudendheid onderwijzen zij zaken waar ze niets vanaf weten, ze schrijven en oreren over van alles, geven verklaringen en laten niets onaangetast, ze zijn onverschrokken. Vertrouwend op het applaus van hun aanhangers minachten zij het oordeel van een kleine groep mensen die beter onderlegd zijn dan zij. Het is een verderfelijk en dom soort mensen.’
‘Vergeef me ‘, zei Willem, ‘als ik hier je betoog met een paar woorden onderbreek.
[1] I Korinthe 8:1
[2] Mattheüs 10:16
[3] Hieronymus, Epistulae, 73, 10
[4] Quintilianus, Institutio Oratoria 2, 3, 8: “hoe minder getalenteerd een man is, des te meer zal hij proberen zich in de hoogte te steken en op te blazen, net als kleine mensen de neiging hebben op hun tenen te lopen en zwakke mensen graag dreigen”.
7v
tia loqueris Ais enim istos sibi placere et fastidire meliores . eo quod sibi docti videantur
at istud ipsum est argumentum / eruditionem adducere superbiam. Qua nam enim alia re / sibi placent isti / quam scientia et etiam tenui et prope nulla?
Battus Certe[1] nulla Inscitia sua superbiunt isti . haud eruditione Adfertent enim eruditionis[2] illa persuasio plane confidentiam quandam que ipsa summa inerudicio[3] est Recte enim Socrates dixit Nullam inscitiam esse maiorem quam qua quis se credit scire quod nescit Quod si vere docti essent (ut sibi videntur) iam alios mirari sibi minus minus inciperent placere Nil mirum est si venti plurimum concipiant / qui sunt inanes Solida virtus se ipsa contenta est Suo se precio non aliorum opinionem metitur. Isti igitur si doctiores essent . essent et modestiores. Quod nolim mihi credatis . nisi ipsi in nobis[4] experimur Quid enim hoc aliud est quod in inicio studiorum nostrorum . ubi disciplinas vix dum a limine (ut dici solet) salutavimus . statim efferimur / et[5] tum in ipsis rudimentis magis nobis placemus / quam ubi iam[6] comparaverimus? Iuvenum more.[7] Qui quo minus habent prudencie eo plus habent animi. Unde id? Profecto quia nondum hoc ipsum scimus[8] quod nescimus Quamquam hec inanitas non temere a natura nobis insita videri potest / ut hac falsa gloriola excitati . ad summos labores capessendos provocemur. Alioquin qui tantas tam[9] diuturnas vigilias adiret / si nichil magni sibi promitteret[10] Neque in hac re plane cum Stoicis sentio . qui universos affectus non supervacaneos modo . sed et perniciosos arbitrantur Michi ad virtutem tendenti[11] nostris tamquam pedagogi[12] quidam videntur adhibiti Hec igitur fidentia[13] / gloriaque si modo non sit immodica / in tyronibus quidem non prorsus videtur inutilis . eo quod calcar et stimulum quendam ingenijs nostris subijciat. Nam freno vix invenias qui indigeant.[14] Quam ijdem ubi saniores sumus effecti / et ridemus ipsi et damnamus De me fateor equidem qum puer essem prope[15] sciolus eram . et mihi placebam . qum hec studia vixdum summis ut aiunt labijs degustassem Nunc post tantum annorum . accedo enim ad annum undetrigesimum / in dies mihi magis magisque displiceo / et Socraticum illud amplector Hoc unum scio quod nichil scio. Tum mihi videbar arcem tenere summam / nunc me ne vestibulum quidem adhuc preterisse[16] puto[17] Tum me nichil nisi exactum perpolitum / absolutum delectabat Nunc prope nichil non miror Tum quosvis ultro provocabam . nunc malium[18] senescentem imitor . minus audeo / trepido magis. Ex quo facile conijcio . ubi copiosior eciam quam que nunc est erudicio accesserit . minus eciam mea mihi placitura Quod si mihi evenit homini ventosiore ingenio nato (est enim apud familiares libere[19] fatendum) quid alijs meliore mente preditis accedere putatis?
Tum Guielmus astipulor inquit ista in re sibi tibi Jacobe. Istuc enim ipsum quod tu doctissime de disseruisti in me ipso et agnosco et fateor Nec in paucis animadverti . maturescunt eruditione ingenia / reddunturque tum molliora tum mitiora
Battus Ita prorsus (ait Battus) cuius rei nusquam non copiosissima exempla offerunt sese / sive nostra / sive veterum secula respiciamus Quid enim dici potest aut cogitari superbius quam summa confidentia docere alios quod ipse nescias? quod isti nostri anthiacademici[20] passim faciunt. Qui qum nichil sciant / nichil non precipiunt. Ita me deus amet / ad vomitum usque nauseo / quotiens quorundam delicias et stultam gloriam ex operum inscriptionibus colligo Qui qum nichil nisi meram barbariem evomuerint Audite queso quam splendidis titulis suas nugas adornaverint[21] / ut facile intelligas quam delicatissime[22] isti suos catulos adamaverint[23]. Alius quod somniavit Gemmulam . Alius Margaritam appellavit[24]. Hic Floretum. Ille Rosetum inscripserit[25]. At in medio ([26]bone deus) ut nichil nisi carduos et lolium invenias. Est qui Speculum / operi suo dederit[27] nomen dedit Est qui omnium errorum silvam Catholicon ausus est appellare Ineptius eciam quidam Mammetractum[28] Quod si in antiquis et eruditis has inscriptionum delicias docti non tulerint[29]. quis in hijs barbaris ferat? Qquis qui ad contaminandas litteras geniti videri possint? Quis non (ut est in proverbio) suspendio trabem elegat? ubi videt huiusmodi voluminibus refertas passim Bibliothecas . perstrepere ludos?[30] Adde quod in tradendo nusquam herent . nichil addubitant omnia constant / omnia precipiuntur. Credas eos non docere sed legem[31] prescribere En modestiam quam secum adfert supina ignorantia Quanto satius[32] Academicorum verecundiam imitari / ad quos cum isti ne componendi quidem fuerant. Nichil tamen se scire professi . omnibus de rebus . pudenter[33] disputare quam confidenter affirmare maluerunt. Nec me fugit esse . qui hoc philosophorum genus parum probent Michi vel omnibus anteferendum videtur . cur videatur . alias fortasse Iam si prisca repetimus quid tam abfuit ab insolentia / quam Socratis doctum pariter ac facundum ingenium . quem numquam puduit undecunque doceri? Nec iam senem quidem? Non sibi turpe duxit Rhetoricen virilem[34]
[1] bovengeschreven: recte
[2] bovengeschreven: peritiae
[3] bovengeschreven: imperitia
[4] bovengeschreven: idem
[5] bovengeschreven: etiam
[6] bovengeschreven: multo usu multarum rerum certam scientiam
[7] in marge: id est (dat wil zeggen)
[8] bovengeschreven: quam multa nesciamus
[9] tussengeschreven: que
[10] toegevoegd: ?
[11] bovengeschreven: (tendenti)bus animis
[12] bovengeschreven: (p)ae(dagogi)
[13] bovengeschreven: Haec igitur fiducia
[14] bovengeschreven: At eandem gloriam
[15] bovengeschreven: (pro)be
[16] tussengeschreven: (preteri)j(sse)
[17] in marge: iuxta Graecorum proverbium ne in apijs [quid]em consitere Tum me etc
[18] bovengeschreven: Milium
[19] bovengeschreven: simpliciter
[20] bovengeschreven: antacademici
[21] bovengeschreven: adornent
[22] verbeterd: (delicat)e simij
[23] bovengeschreven: adament
[24] bovengeschreven: appellat
[25] bovengeschreven: (inscrip)sit
[26] tussengevoegd: o
[27] bovengeschreven: (dedi)t
[28] bovengeschreven en in marge: Mammetrectum [velut] haustum lactis gallinacei pollicens. Sunt qui [summ]as et summarum summas appellent quasi lec[tori] non sit alius scriptor requirendus ubi tales sit [nactu]s lacunas. An non eandem insolentiam deprehen[das] in authorum titulis quos ideo magnificos [illis] tribuunt ut ipsi praeclarum aliquid ac supra [hominem] profiteri videantur? Basilium Ori[gin]em Chrijsostomum et hijs consimiles viros aut [non ci]tant aut contemptim citant veluti censores [ver]um cum crepant illos suos doctores sanctos [doct]ores irrefragabiles . doctores subtilissimos [docto]res seraphicos . tum sibi videntur adferre [nesc]io quid cui cedere debeat etiam maiestas [evan]gelica. Quod si in antiquis etc
[29] bovengeschreven: (tuler)unt
[30] bovengeschreven: Ex hijs contexi conciones ecclesiasticas . ex hijs colligi dogmata quibus gubernetur orbis ex hijs nos censeri christianos aut secus?
[31] bovengeschreven: leges
[32] bovengeschreven: erat
[33] bovengeschreven: (p)r(udenter)
[34] in marge: utique
Als ik me niet vergis, Battus, beweer jij verschillende dingen die onderling met elkaar in strijd zijn. Je zegt immers dat zij zelfingenomen zijn en een afkeer hebben van mensen die beter opgeleid zijn dan zij op grond van het feit dat zij zichzelf geleerd vinden. Maar dat is nou juist het bewijs dat geleerdheid voor verwaandheid zorgt, want welke andere reden hebben zij om zelfingenomen te zijn dan vanwege hun kennis, ook al is die kennis nog zo gering en stelt het niets voor?’
‘Inderdaad, niets’ zei Battus, ‘zij zijn verwaand door een gebrek aan kennis en zeker niet door geleerdheid. Het feit dat zij overtuigd zijn van hun eigen geleerdheid zorgt voor een vorm van zelfvertrouwen die op zichzelf de grootste onwetendheid is. Terecht zegt Socrates immers: “De grootste vorm van onwetendheid is die waardoor iemand denkt te weten wat hij niet weet.” Maar als zij echt geleerd waren zoals ze zelf denken dan zouden ze anderen bewonderen en minder zelfingenomen worden. Het is niet zo verwonderlijk dat zij veel wind produceren, het zijn immers holle vaten. Oprechte kwaliteit is voldoende, haar maat is haar eigen waarde en niet de mening van anderen, dus als zij geleerder zouden zijn, zouden ze ook bescheidener zijn.’
‘Jullie hoeven dat niet van mij aan te nemen, we kunnen het bij onszelf constateren. Want dit is toch te vergelijken met hoe wij ons lieten meeslepen aan het begin van onze studie, toen wij de verschillende vakken net vanaf de drempel zoals dat heet, hadden begroet[1] en bij de eerste beginselen meer met onszelf ingenomen waren dan nu, nu we ons het een en ander hebben eigen gemaakt? Het is vergelijkbaar met jongens: hoe minder verstand ze hebben des te overmoediger ze worden. Hoe dat komt? Precies omdat we nog niet weten wat we níet weten. Maar het lijkt erop dat de natuur deze ijdelheid niet voor niets bij ons heeft ingebracht, alsof ze ons, aangelokt door dit beetje valse roem wil uitdagen om grote zaken aan te pakken. Anders zou er niemand zulke lange slapeloze nachten voor overhebben als er niet iets groots in het vooruitzicht was gesteld. Op dit punt ben ik het volstrekt niet met de Stoïcijnen eens die alle gevoelens niet alleen overbodig vinden maar ook schadelijk. Bij het streven naar voortreffelijkheid denk ik dat gevoelens net als leraren ingezet worden, en daarom denk ik dat een beetje zelfvertrouwen en roem bij beginners volstrekt niet nutteloos is. Tenminste, zolang die niet overdreven worden, omdat zij voor onze geest als een zweep en sporen zijn, want je zult nauwelijks mensen vinden die afgeremd moeten worden. Maar wanneer we wat verstandiger zijn geworden, lachen we er met afkeuring om. Ik moet bekennen dat toen ik nog een jongeling was, ik eigenlijk een soort waanwijze was en erg met mezelf ingenomen hoewel ik de vakken nog maar net zoals dat heet met het randje van mijn lippen had geproefd. Nu na zoveel jaren, nu ik vlak voor mijn 29e levensjaar sta, ben ik steeds minder tevreden met mijzelf en omarm ik de uitspraak van Socrates: “Alleen dit weet ik, dat ik niets weet.”[2] Toen dacht ik al de top van de burcht bereikt te hebben, nu denk ik dat ik net de vestibule voorbij ben. Toen kon ik alleen maar genieten van wat exact was, wat volledig uitgewerkt en absoluut was, nu is er praktisch niets dat ik niet bewonder. Toen daagde ik spontaan iedereen uit, nu doe ik als de bejaarde Milo[3], ben ik terughoudend geworden en eerder bang. Daaruit leid ik eenvoudigweg af dat wanneer de wetenschappelijke vooruitgang zo verder gaat, ik nog minder met mijzelf tevreden zal zijn. Maar als dit zich al voordoet bij een ‘blaaskaak’ zoals ik, onder vrienden kan ik vrijuit spreken immers, wat denken jullie dan dat er zal gebeuren bij anderen, met een beter karakter?’
Toen zei Willem: ‘Ik ben het in dit opzicht volkomen met je eens, Jacob Battus. Precies dit punt dat jij zeer knap uiteengezet hebt, herken ik bij mijzelf, zo geef ik toe. En ik heb ook gemerkt: bij veel mensen rijpt het verstand door geestelijke vorming, en worden ze milder en gematigder.’
Battus: ‘Ja inderdaad, hier zijn talloze voorbeelden van te geven, uit onze tijd en uit voorbije eeuwen. Getuigt het niet van een verwaande manier van spreken of denken wanneer je met het grootste zelfvertrouwen anderen dingen onderwijst waarvan je zelf geen verstand hebt? Dat is wat die academie-tegenstanders van ons regelmatig doen. Ze hebben nergens verstand van, maar geven wel overal les in. God bewaar me, ik walg ervan wanneer ik de titels van hun werken op een rij zet en de gekunsteldheid en domme eigenwaan zie die daarin besloten ligt, terwijl zij niets dan pure barbarij hebben uitgebraakt. Luister maar eens welke schitterende titels zij hun niemendalletjes meegaven want dan begrijp je gemakkelijk hoe overdreven en uiterst delicaat die lui van hun geesteskinderen houden. De een geeft zijn hersenschimmen de titel Juweeltje mee, of Parel, een ander Bloemenweide of Rozentuin. En daartussenin vind je niets dan distels en raaigras. Hier is iemand die zijn werk Spiegel heeft genoemd, en iemand die zijn woud aan vergissingen Catholicon[4] durft te geven, en nog een andere onbenul gebruikt de titel Mammetrectus[5]. Als wijze mannen deze gekunstelde titels bij de oude schrijvers en geleerden al niet konden accepteren, wie accepteert het dan van barbaren die geboren lijken om de schone letteren te bezoedelen? Wie zal niet een balk willen uitkiezen om zich aan te verhangen wanneer hij ziet dat de bibliotheken uitpuilen van dit soort boeken en merkt dat deze hardop worden voorgelezen in de scholen? Voeg daaraan toe dat zij niet aarzelen om deze lariekoek door te geven, dat ze nergens over twijfelen, alles staat vast en alles wordt in hun lessen gebruikt. Je zou geloven dat zij niet lesgeven maar de wet voorschrijven. Zie daar de ‘bescheidenheid’ die voortvloeit uit zelfvoldane onwetendheid. Hoeveel bevredigender zou het niet zijn om de schroom van de academici te volgen, geleerden met wie je die lui eigenlijk niet kan vergelijken. Deze academici beweren dat zij niets weten, zij zullen over allerlei onderwerpen liever ingetogen spreken dan een stellige mening verkondigen. Het ontgaat mij niet dat sommige mensen weinig waardering opbrengen voor dit type filosofen, maar ik denk dat deze boven alle anderen te verkiezen zijn. Waarom? Dat zal misschien later blijken.
Als wij nu de voorbeelden uit het verleden erbij halen: wie stond er verder af van verwaandheid dan Socrates die een even geleerde als welsprekende geest bezat, die zich nooit schaamde voor de bron van zijn kennis. Zelfs niet toen hij als oude man in de kunst van welsprekendheid, een typisch mannelijke vaardigheid,
[1] Erasmus, Adagia 1, 9, 91
[2] Plato, Apologie, 29b
[3] Verwijst naar Milo die zich in De Senectute IX, de Ouderdom, van Cicero beklaagt vanwege zijn afnemende krachten.
[4] De Catholicon (verzameling) was een Latijnse grammatica uit 1286.
[5] Mammetrectus, een bijbels woordenboek van J.Marchesinus uit 1470. De genoemde titels zijn boeken die Erasmus zelf op school moest gebruiken als lesboeken.
8r
disciplinam a femina Alpasia[1] doceri. Idem iam grandis natu / fidibus operam dedisse legitur[2] Preterea vox illa tam[3] nobilis Hoc unum scio quod nescio Utrum queso sibi placentis / an modestissimi potius hominis videtur? Hac modestia promeruit ut solus ab Apolline Sapiens iudicaretur Quod qum alij sibi[4] viderentur scire quod[5] nescirent . hoc[6] tanto esset ceteris verecundior quanto sapientior Id quod illius apud Platonem disputationes facile iudicant[7] In quibus[8] apparet studiosi quidem et acuti . sed inquirentis potius quam precipientis oratio Et o utinam nostri temporis philosophastri / qui nobis fastum obijciunt . huius / omnis philosophie / parentis verecundiam quam Gorgie promptam garrulitatem mallent imitari Qui qum ne suam quidem ipsorum vocem intelligant / magna fiducia quavis de re pronunciant / probant / damnant / precipiunt / prescribunt. Sed aliorum exempla prosequamur. An fuit quicquam uno Pythagora vel acutius vel doctius? hoc[9] certe superiores philosophos . quam eruditione vicit tam modestia superavit. Qui qum ante id temporis Sophi id est sapientes soliti essent appellari ipse primus nominis arrogantiam recusavit / et se φιλοσοφονm[10] id est sapientie studiosum quam sapientem dici maluit Platonem nonnulli ob ingenij divinam quandam sublimitatem . fastus insimularunt At in hoc ipso quanta modestia? Ubi omnem preceptoris disciplinam h ad plenum hausisset perinde ac si nichil actum esset / quot maria / quot terras emensus legitur . dum ubique querit quod discat Qui athenis magister fuerat et potens (Hieronimianis enim verbis libenter utimur) cuiusque doctrinas achademie gymnasia personabant . fieret denuo peregrinus atque discipulus . malens aliena verecunde discere . quam sua impudenter ingerere Quid de Solone et Herodoto loquar / quos iam natu grandes / omnes orbis angulos pervagatos videmus? Laboriosa utique peregrinatione / tamquam impigros sapientie mercatores Theophrastus philosophorum facile precipuus / moriens cervis et cornicibus invidisse legitur . quibus natura vitam tam diuturnam tribuisset . homini tam exiguam. Et qui omnium opinione consummatam sapientiam tenere putabatur . is se tum querebatur extinqui / qum iam quid esset sapere videre cepisset Et unde in tantis ingenijs tanta modestia . ab imperitia ne (ut isti dicunt) an a doctrina potius quadam singulari? Quis iam Vergilio palmam inter poetas invidet? At huius modestiam tantam fuisse legimus[11] . ut dum in vivis ageret . multis indoctioribus inferior haberetur? Idem a Filisto[12] mediocri oratore convicijs salibusque agitatus[13] a Cicerone summo oratore laudatus / pari modestia illius[14] scommata et huius[15] laudes tulit. Quid autem de ecclesiasticis commemorem / quorum longe princeps Hieronimus incredibili discendi aviditate / quem tandem preceptorem recusavit? Num Judeum? Num hereticum?[16] Adeo vir doctissimus discere quam docere putavit pulchrius. Augustino quid quid eruditius? at quid eodem modestius? qui[17] non solum se vel ab anniculo puero[18] doceri paratum fatetur verum nec ipsum quidem errata[19] puduit / et scriptorum suorum tamquam palinodiam canere. Quis hanc modestiam e nostri temporis criticis unquam est imitatus? An sunt Augustino vel cauciores vel doctiores? Ac[20] non potius quanto indoctiores tanto arrogantiores? Qui quicquid scripserint hoc ipsi[21] verum videri volunt[22] pro celestibus oraculis sua somnia recipi volunt. De parum doctis hec loquor Nam egregie doctum neminem adhuc repperi quin in eodem singularem modestiam agnoverim Superbus igitur et arrogans indoctus vocabitur[23] haud doctus Et sapientior sibi stultus videtur septem viris loquentibus sententias Cave igitur tu quisquis es qui mihi vultu religioso immodestiam obijcis . ne ista ipsa tua modestia summa sit immodestia[24] Verum ego dum de immodestia disputo / modestie sum oblitus Altius enim in re clarissima disputationem repetisse me video Sed ut finiam Ego sic mihi persuasi si quem arrogantem et sibi placentem videro / eum perdoctum esse non credam Itaque quod isti superbiam adducere putant / id mihi ne superbiamus solum remi remedio videtur esse
Illud Pauli Scientia inflat quomodo accipiendum!
Verum instant interim suo more et illud paulinum[25] ingerunt Scientia inflat Charitas edificat Non mentitur (inquiunt) ut apostolus Inflat scientia? inflat inscitia[26] Quid dicitis o theologi? et ijdem inscij? Ita ne nichilo plus una sententia e paulo decerpsistis? Non venit in mentem eundem alio in loco dicere Et si imperitus sermone non tamen scientia? Non audistis gloriantem quod ad pedes Gamalielis legem didicerit? Non libros membrana scriptos sibi postulantem? Quid ita paulo in mentem incidit: ut qum fuerit vel unus inter apostolos omnium rerum scientissimus . tum sepius nos ad sui imitationem provocarit / hoc uno in loco voluit[27] a scientia deterrere? Quid[28] est charitas spoliata scientia? Nempe navis sine clavo. Quis unquam amavit quod nesciret? Denique quorsum unquam fuit utilis ignorantia? Neque mentitus est Paulus . sed parum intellectus. Cuius quidem mentem . ita demum accipiemus . si et priora et consequentia cum medijs conferamus Age. Theologum interim Battus aget Mota erat divo Paulo de ydoloticis[29] questio / a quorum esu christiani nonnulli infirmitate quadam conscientie . sese continebant Alij peritiores qui intelligerent ydoloticum[30] nichil esse / et mundis nichil esse immundum / sine discrimine vescebantur Et recte quidem illi sentiebant Sed interim supersticiosior et infirmior quispiam eorum offendebatur firmitate Hinc inter fratres seditio Res-
[1] bovengeschreven: Aspasia
[2] in marge: preceptore (nisi fallor) Cono
[3] bovengeschreven: iam
[4] bovengeschreven: ea
[5] bovengeschreven: quae
[6] bovengeschreven: hic
[7] bovengeschreven: (i)n(dicant)
[8] bovengeschreven: omnibus
[9] bovengeschreven: hic
[10] bovengeschreven: philosophum
[11] bovengeschreven: An non huius modestia factum est
[12] bovengeschreven: Philisco
[13] bovengeschreven: ab insulso Perone famosis etiam versibus impetitus
[14] bovengeschreven: huius
[15] bovengeschreven: illius
[16] bovengeschreven: Num latinum? Num graecum? Num hebreum?
[17] bovengeschreven: iam multorum annorum episcopus ac doctor
[18] bovengeschreven: episcopo
[19] bovengeschreven: sua fateri
[20] bovengeschreven: An
[21] bovengeschreven: ipso
[22] bovengeschreven: quod scripserint
[23] bovengeschreven: iuxta sapientis hebraei sententiam
[24] in marge: Nam quaeso te per Musas uter superbior isn[e qui] dives invitat ad opum suarum communi[onem] an tu qui mendicitate tua superbus. ob [hoc] ipsum tibi videre regulus quod nihil ha[beas]? Isne qui doctrina utitur ad Christi gloriam an [tu] qui cum proximi contumelia contemnis alie[nam] doctrinam ne apud idiotas in quo theat[ro te] venditas parum semideus habearis? P[ostremo] fac utrumque placere sibi. uter arrogantio[r qui] sua effertur eruditione an tu qui tua ins[citia] tibi insolentissime places? Ille nulli obs[trepit] si quis meliora nolit discere. Tu coelum terr[ae] misces si quis ausit docere quod tu cum tuis so[dalibus] non didiceris. Huic animos facit sua facundia tibi cristas maiores addit infantia. Uter superb[ior?] Ille per omnes disciplinas obambulat ut vere doctus esse possit. tu vix gustata grammatica ea[que] misera. vix gustatis tribus syllogismis. ad haec quaestionibus aliquot Thomisticis aut Sco[tisticis] repente prosilis in theatrum paratus cum quovis quavis de re dimicare Et homo verecundus [aliis] exprobas arrogantiam? Verum ego [etc]
[25] ingevoegd: constanter
[26] bovengeschreven: Nemo negat sed inflat et inscitia
[27] bovengeschreven: voluerit
[28] ingevoegd: autem
[29] bovengeschreven: (ydolo)thijtis
[30] bovengeschreven: (ydolo)thijtum
persoonlijk onderwijs kreeg van een vrouw, van Aspasia. Over diezelfde Socrates lezen we dat hij op hoge leeftijd geprobeerd heeft het snarenspel onder de knie te krijgen. En dan daarbij die verheven uitspraak van hem: “Dit ene weet ik, dat ik niet weet.” Ik vraag je, is dat een uitspraak van een zelfgenoegzaam man, of van iemand die hoogst bescheiden is. Aan deze bescheiden opstelling heeft hij het te danken dat hij als enige door Apollo met het predicaat wijs werd aangeduid. En, als anderen van zichzelf dachten te weten wat zij niet weten, was hij bescheidener dan de anderen omdat hij wijzer was. Dit wordt eenvoudig duidelijk uit zijn dialogen bij Plato. Daar blijkt dat zijn manier van spreken die van een geïnteresseerd en scherpzinnig man is, eerder nog van iemand die zocht naar de waarheid dan iemand die de waarheid dicteert. Ik zou wensen dat die zogenaamde filosofen van onze generatie die ons hooghartigheid verwijten, liever deze bescheiden manier van spreken van de vader aller filosofen zouden navolgen dan die gladde tong van Gorgias[1]. Want hoewel zij zélfs niet begrijpen wat ze zelf uitkramen, doen zij met veel aplomb uitspraken over willekeurig welke zaak, ze keuren die goed of af, geven er uitleg bij of een instructie.
Maar laten we verder gaan, met voorbeelden van anderen. Was er ooit iemand scherpzinniger of geleerder dan Pythagoras? Hij overtrof de vroegere filosofen in zoverre dat hij hen nog eerder in bescheidenheid dan in geleerdheid achter zich liet. Terwijl het gebruikelijk was om de filosofen van vóór zijn tijd met ‘sofoi’, dat is wijzen, aan te duiden, weigerde hij dat zij hem ook zo betitelden, dit vanwege de arrogantie van de term. Hij liet zich liever φιλοσοφος noemen, dat is: zoeker naar wijsheid. Er waren mensen die Plato vanwege de goddelijke verhevenheid van zijn geest, van hooghartigheid betichtten, maar juist hij was een voorbeeld van bescheidenheid! We lezen dat hij de leer van zijn leermeester ten volle in zich had opgezogen en vervolgens, alsof hij nog niets had geleerd, talloze zeeën en landen heeft doorkruist op zoek naar alles wat hij maar kon leren. Hij, die in Athene leraar was geweest en een belangrijk persoon, wiens theorieën in de gymnasia van de Academie werden verkondigd, zoals Hieronymus zegt, werd opnieuw een vreemdeling, en een leerling die liever in alle bescheidenheid wijsheid van anderen in zich wilde opnemen dan zijn eigen wijsheid aan anderen opdringen.
Wat moet ik nog vertellen over Solon en Herodotus van wie we weten dat zij op gevorderde leeftijd nog naar alle hoeken van de wereld reisden als gedreven handelaars in wijsheid, een rondreis die zonder meer inspannend geweest moet zijn. We lezen dat Theophrastus, die beslist een vooraanstaand filosoof was, op zijn sterfbed jaloers was op de herten en de raven omdat de natuur hen zo’n lang leven had beschoren, en zo’n kort leven aan de mens.[2] En hij, die naar de mening van allen volmaakte kennis bezat, beklaagde zich dat hij stierf op het moment dat hij net begon te begrijpen wat wijsheid betekende. Waar komt die bescheidenheid bij zulke genieën vandaan? Is dat aan onkunde toe te schrijven zoals die lieden beweren, of eerder aan bijzondere kennis? Wie bestrijdt nu dat Vergilius de erepalm onder de dichters verdient? Maar we lezen dat zijn bescheidenheid zo groot was dat hij tijdens zijn leven als minder groot beschouwd werd dan velen die minder geleerd waren dan hij. Deze Vergilius werd door Philiscus, een middelmatig redenaar, met verwijten en flauwe grappen bestookt maar hij werd door Cicero, de grootste redenaar, geprezen. Hij onderging de beschimpingen van de eerste en de loftuitingen van de laatste met dezelfde bescheidenheid.[3]
Wat zal ik nog vertellen over de kerkvaders van wie Hieronymus, verreweg de grootste, ongelooflijk leergierig was? Wie heeft hij geweigerd als leermeester, een Jood, een ketter? Geen denken aan, deze grote geleerde vond meer genoegen in leren dan in onderwijzen. Is er een beter voorbeeld van eruditie of bescheidenheid dan Augustinus? Hij beweerde dat hij niet alleen bereid was te leren van iemand die nog maar een jaar bisschop was[4], maar dat hij zich ook niet schaamde voor zijn eigen fouten of zijn eigen geschriften te herschrijven. Wie van de critici van onze generatie heeft dit voorbeeld van bescheidenheid ooit nagevolgd? Of zijn zij misschien voorzichtiger of knapper dan Augustinus? Of is het niet eerder zo: dat zij verwaander zijn naarmate zij dommer zijn. Zijn het lieden die zelf, wat ze ook geschreven hebben, willen dat men dat als waar beschouwt, die willen dat hun verzinsels ontvangen worden als hemelse orakelspreuken. Ik bedoel hier mensen met een gebrekkige kennis want ik heb nog nooit iemand met grondige kennis ontmoet bij wie ik niet een bijzondere bescheidenheid aantrof. Een trotse en verwaande man zal men dus dom noemen en zeker niet geleerd, en een domme man zal zich slimmer achten dan zeven mannen die een onderbouwd betoog houden[5].’
‘Pas dus op jij, wie je ook bent, die mij met een vroom gezicht onbescheidenheid verwijt, want jouw bescheidenheid kon wel eens de grootste onbescheidenheid zijn.’ ‘Maar al pratend over onbescheidenheid heb ik zelf de bescheidenheid uit het oog verloren, want ik zie dat ik mijn argumenten te vaak heb herhaald in deze zo overduidelijke zaak. Om dit onderdeel af te ronden: ik ben er dus van overtuigd dat als ik iemand tegenkom die arrogant en zelfvoldaan is, ik niet het idee zal hebben dat hij een knappe kop is. Daarom denk ik dat wat zij als verwaandheid denken aan te voeren, voor mij alleen maar een middel is om niet verwaand te zijn.’
Hoe moeten de woorden van Paulus ‘Kennis maakt opgeblazen’ opgevat worden?
‘Maar ondertussen, zoals gewoonlijk, blijven zij aandringen en komen met dit citaat van Paulus naar voren: “Kennis maakt opgeblazen, de liefde bouwt op”.[6] De apostel liegt niet zeggen zij. Maakt kennis iemand verwaand? En onkunde dan? Wat beweren die theologen, die ook onkundig blijken te zijn? Is het niet zo dat zij slechts één zin uit Paulus brief geplukt hebben? Komt het in hun hoofd niet op, dat dezelfde Paulus ergens anders in de Korinthebrief zegt: “Ook al ontbreekt het mij aan welsprekendheid, kennis bezit ik genoeg?”[7] Hebben jullie hem niet trots horen verklaren dat hij aan de voeten van Gamaliël de Wet heeft geleerd en dat hij er prat op ging dat hij boeken op perkament had geschreven? Wat heeft Paulus dan bezield toen hij later, als enige van de apostelen die op alle terreinen zeer goed onderlegd was, ons regelmatig aanspoorde om hem na te volgen? Wilde hij ons hier in deze ene tekst van kennis afhouden? Wat is liefde, zonder kennis? Is dat geen schip zonder roer? Wie heeft ooit iets liefgehad wat hij niet kende? Kortom, in hoeverre was een gebrek aan kennis ooit nuttig? Nee, Paulus heeft niet gelogen, hij is onvoldoende begrepen. Zijn bedoeling zullen we pas begrijpen als we datgene wat aan de tekst voorafgaat en dat wat erop volgt, vergelijken met wat er tussenin staat. Vooruit dan maar, laat Battus nu even voor theoloog spelen.
De heilige Paulus kreeg eens een vraag voorgelegd over voedsel dat voor een offer bestemd was.[8] Een aantal christenen onthield zich van het eten van offervlees omdat hun geweten hen daarover onzeker maakte. Anderen met meer inzicht, die begrepen dat offervoedsel niet iets bijzonders is, en dat er voor reinen van geest[9] niets onrein is, aten er net zo van als van ander voedsel, en terecht. Maar ondertussen nam iemand die wat bijgelovig was en niet zo stevig in zijn schoenen stond aanstoot aan deze vastberadenheid en zo ontstond er tweespalt bij de broeders.
[1] De sofist Gorgias beweerde dat wanneer een redenaar de gevoelens van zijn toehoorders op de juiste manier kon bespelen, hij met zijn betoog elk gewenst effect kon bereiken. Daarin onderwees hij zijn leerlingen.
[2] Cicero, Tusculanae Disputationes 3, 69
[3] Fout van Erasmus: Cicero was al dood toen het eerste werk van Vergilius werd gepubliceerd.
[4] Bedoeld is hier Hieronymus die nog maar een jaar bisschop was. De kopiist begreep het woord eenjarige niet en voegde er puero, eenjarige (jongen) aan toe.
[5] Variatie op Spreuken 26: 16, domme man i.p.v. luiaard.
[6] 1 Korinthe 8: 1
[7] 2 Korinthe 11: 16
[8] 1 Korinthe 8: 1-13
[9] Titus 1: 15
8v
pondet Paulus / quantum ad nostram ipsorum conscientiam attinet . nichil referre . utrum de ydolis immolato / aut non immolato vescamur . interesse tamen fraterne charitatis Offendi enim fratrem infirmiorem (qui nondum ydoloticum[1] queat contemnere) aliena scientia /cum videat fratrem in ydolio recumbentem. Eoque satius censet apostolus hac in re fraterne infirmitati obsecundare / quam fratre neglecto / nostra uti scientia Gratiorem esse superis morigeram charitatem / quam superbam et contumacem scientiam . huiusmodi enim inflare scientiam Si fratrem prudens offendas: At charitatem edificare si sine tuo detrimento fratris infirmitati concedas.[2] Quid hec ad nos? quid ad philosophiam? Quid ad oratoriam aut poeticam? Sed tamen (si libet) ad liberaliorem eruditionem torqueamus, quandoquidem didicere quidvis archane littere pati / quantum libet inflexeris. Paulus non vult scientiam esse nullam . sed incomitatam esse non vult. Nempe sine charitate. Quod si alterutra sit carendum . tollerabilius esse scientia / quam charitate privari Cui interpretamento divus astipulatur Augustinus . per se inquiens inutilis est scientia . cum charitate utilis. Quis enim tam demens / ut argentum reijciat . quod aurum preciosius esse cognoverit? Num igitur [3] saxa nullum habent usum? quod gemme sint prestantiores? Num idcirco non optima quedam res est scientia . si melior sit charitas? Nam alio quodam in loco ubi charitatis peana[4] Paulus decantat Scientiam inter precipua charismata ponit . puta prophetiam . fidem / miraculorum gestionem / dona linguarum[5] / atque id genus alia. Num facturus si scientiam / tamquam pestiferam fugiendam iudicasset? Atqui cur igitur inflare dixit scientiam[6]? Cur ipse fuit scientissimus? Num continuo inflatissimus? Periculum ostendere voluit . quo cautiores redderet non ut deterreret Tutior est charitas / necessaria quidem scientia . sed periculi non nichil habens . ut qui posset[7] esse perniciosa . ita si charitati repugnet Equius erat indoctiorem scienti concedere et parere . at nunc ultro imperitoor[8] concedit doctior. Quid tu cum tua charitate tibi places? Quid scientiam calumniaris? Huius charitas laudatur . qui te scientia precedit . non tua. Nam quantum quidem in te fuit tua ignorantia iam charitatem extinxerat. Qui id credas[9] esse aliquid quod nichil erat . nisi huius scientia tue stulticie ultro concessisset? Tolleraris non preferris. Nunc uter vestrum esset[10] inflatior . tu qui imperitus doctiori recusas obtemperare . an hic qui tam indulgenter indoctiori concedit doctior? An vero semper imperitis concedendum? minime. Sed[11] dumtaxat . in quibus neque nisi violata charitate obsisti non potest . et indulgentia ea nichil videtur incommodi allatura. Non igitur deterritas[12] a scientia Paulus voluit . ad quam nos suo provocavit exemplo . verum ne imprudentes in periculum incideremus . scopulos et cautes prudens navigator ostendit Cur nos simplicem et castam scripturam ad nostra vicia trahimus? Cur nobis ignorantia placemus? Cur litteris et ydoneos et deditos ab optimis studijs deterremus? Cur non potius si quem remis et velis (ut inquit Plautus) ad litteras properantem videremus[13]. huius huiusmodi oratione premonemus I bone quo virtus tua te vocat I pede fausto.[14] Ad seculares[15] disciplinas plenis velis raperis / sed caute naviges facito Scopulos habet istud mare . aurum et smaragdos[16] Sed per deum immortalem cave tibi a veneni radicibus . disces egregias artes . at[17] ita demum utiles si parem probitatem adiunxeris . citra eam parum utiles . aut eciam pestilentes. Cave sic illis studeas . ut recti tibi cura recedat. Stude non minus melior esse quam doctior. Bona est scientia . charitas melior / utramque alteri si comitem adiunxeris / rem absolutam conficies.
Medicus Hec qum Battus dixisset . medicus iam dudum subridens . (est enim vir in primis facetus[18]/ multique ioci) Quis[19] Batte credidisset umquam[20] te hominem tam poeticum / tantum tenere theologie? Ita me muse tue ament ut mihi Pauli mentem appositissime videris explicuisse . nec te prorsus fugere[21] verba theologica Preterea quantum audivi / equidem te pulchre concionari posse crediderim Quod si resciscant nostri cordigeri[22]/ vereor ne certatim te rapiant et cucullum inijciant.
Battus Et arridens Battus ista[23] inquit musarum hostibus eveniant[24] Verum ne tu impune Battum lacessiveris / quid te uno impudentius qui in me homine poetico Theologie scientiam admireris . qum te medico nichil sit Theologicum magis? Ego si theologus essem nichil a poete partibus prevaricarer Antiquitus enim theologi habebantur[25] qui poete . et ingenue fateor . eloquentium theologorum scriptis . me non minus quam Ciceronianis delectari. Recentiorum vero / tento quidem persepe . ac mihi impero . sed vomitus aboritur[26] legenti Adeo me . tum barbaries orationis / tum[27] perturbatio offendit Tu vero partes egrederis tuas . et theologis adeo iniuriam facis. Nam cum illis animorum / vobis corporum cura sit tradita . tu totum hominem tibi vendicas[28]. Sed pergam (si sinis) theologari vel apud te medicorum omnium doctissimum theologum . efficiam ut me neges ullos preter theologorum libros evolvisse.
Age respondit Medicus . percupio Sed te iam unde depuli in viam[29] restituam Hoc erat tue disputationis extremum ut charitatem cum eruditione copulandam esse diceres Ipse quidem in ea prope sum opinione quam divum Augustinum in suis Dialogis notasse video . ut credam vix a virtute divelli posse
[1] bovengeschreven: (ydolo)thijtum
[2] in marge: [ut] ne dicam interim quod ea res fuerit illorum temporum [pec]uliaris. Altius a maioribus insederat supersticio [quam] ut subito posset revelli et ad confermandam evange[lii] doctrinam omni obsequio erat opus Postremo [ma]teria offendiculi reperta erat non a nobis mi[nis]trata Hic christianae charitatis erat ad tempus [obse]qui fratris infirmitati sed hac spe ut post [resi]pisceret Quid haec ad nos? etc
[3] bovengeschreven: ideo
[4] bovengeschreven: (p)ae(ana)
[5] bovengeschreven: dotem
[6] bovengeschreven: inquies
[7] bovengeschreven: possit
[8] verbeterd door de oorspronkelijke hand: imperitior ist veranderd in imperito
[9] bovengeschreven: (cred)ebas
[10] bovengeschreven: est
[11] bovengeschreven: in hijs
[12] bovengeschreven: (deterrit)o(s)
[13] bovengeschreven: (vider)i(mus)
[14] in marge: Horatius
[15] bovengeschreven: humanas
[16] bovengeschreven: habet istud nemus
[17] bovengeschreven: et
[18] bovengeschreven: festivus
[19] bovengeschreven: (inquit)
[20] verbeterd: unquam
[21] bovengeschreven: video
[22] bovengeschreven: Iacobitae
[23] bovengeschreven: istud
[24] bovengeschreven: (evenia)t
[25] bovengeschreven: ijdem
[26] bovengeschreven: o(boritur)
[27] bovengeschreven: rerum
[28] bovengeschreven: vindicas
[29] bovengeschreven: unde depuli
Paulus antwoordde dat voor zover het ons geweten betreft, het niet uitmaakt of wij voedsel eten dat al dan niet geofferd is aan de afgoden maar dat het hier gaat om liefde voor de medebroeders. De zwakkere broeder die niet onverschillig stond ten opzichte van het offervlees, werd immers onaangenaam getroffen door de kennis van een ander toen hij in de tempel zijn broeder zag aanliggen. De apostel acht het beter om in dit geval begrip te hebben voor de zwakheid van de broeder, beter dan de broeder te negeren en uit te gaan van eigen kennis. De hemel heeft meer waardering voor inschikkelijke liefde dan voor verwaande en aanmatigende kennis. Dit soort kennis getuigt van opgeblazenheid als je weloverwogen je broeder voor het hoofd stoot. Maar liefde is, als je concessies wilt doen aan de zwakheid van je broeder, opbouwend, het zal je geen schade berokkenen.
Wat betekent dit nu voor ons, en wat voor de filosofie, de welsprekendheid en de dichtkunst. Laten we, als jullie het goedvinden, dit eens toepassen op de wereldse wetenschap, de Heilige Schrift heeft al laten blijken wel wat te kunnen verdragen. Hoe je het ook wendt of keert, Paulus bedoelt niet dat kennis geen enkele waarde heeft, hij wil alleen niet dat het op zichzelf staat, dat wil zeggen: zonder enig verband met liefde. En stel dat wij het zonder een van de twee zouden moeten stellen, dan is het beter te verdragen dat wij zonder kénnis dan zonder liefde door het leven gaan. Bij deze interpretatie sluit de heilige Augustinus zich aan, hij zegt: “Op zichzelf is kennis nutteloos, verbonden met liefde is zij nuttig.”[1] Want wie is er zo dwaas dat hij zilver weggooit omdat hij vernomen heeft dat goud kostbaarder is? Hebben stenen soms geen nut omdat edelstenen meer waarde hebben? Is kennis daarom geen waardevol bezit omdat liefde beter is? In een andere tekst, waar hij over liefde de loftrompet steekt, brengt hij kennis namelijk onder bij de belangrijkste gaven. Denk daarbij aan profetische gaven, het geloof, het verrichten van wonderen, het spreken in tongen en andere soortgelijke gaven.[2] Dat zou Paulus toch niet gedaan hebben als hij meende dat kennis net als de pest gemeden moest worden? Waarom zei hij dan dat kennis opblaast, hij die zelf zoveel kennis bezat? Is hij daarom zelf als zeer opgeblazen te beschouwen? Wat Paulus wilde was ons het gevaar ervan duidelijk maken, ons voorzichtiger maken, niet ons ervan afhouden. Liefde is veiliger, maar kennis is noodzakelijk, ook al draagt het een gevaar in zich want het kan schadelijk zijn als het zich verzet tegen de liefde. Het zou billijker geweest zijn als de man zonder kennis toegegeven en gehoorzaamd had aan de man met kennis, maar nu heeft degene met meer kennis uit zichzelf toegegeven aan de leek.’
’Waarom ben jij zo tevreden met liefde alleen? Waarom zo afgeven op kennis? Liefde is te prijzen bij iemand die jou in kennis overtroffen heeft, maar niet bij degene die alleen liefde heeft. Want voor zover er liefde in je aanwezig is, zou het gebrek aan kennis de liefde al bij je teniet gedaan hebben. Jij die denkt dat liefde bij jou iets voorstelt terwijl dat niet zo is, wees verheugd dat degene met kennis wil wijken voor je domheid en dat hij je duldt, hij zal echter niet tegen je opkijken. Wie van jullie zou er meer opgeblazen zijn: jij, een leek, die niet wenst in te binden voor iemand met meer kennis, of hij die meer kennis heeft en zo vriendelijk opzij stapt voor iemand met minder kennis?’
‘Moeten we leken dan altijd hun zin geven? Allerminst, alleen in die gevallen waarin je je niet kunt verzetten zonder de liefde geweld aan te doen en waarin toegeeflijkheid geen schade lijkt op te leveren. Paulus wil ons dus niet afschrikken door zijn woorden over kennis, hij roept ons in dit voorbeeld juist daartoe op. Maar om te voorkomen dat wij, niet op onze hoede, gevaar zouden lopen, laat hij ons als een verstandige schipper zien waar de rotsen en klippen zijn. Waarom slepen wij, als het gaat om onze zwakheden de eenvoudige, zuivere Heilige Schrift erbij? Waarom blijven we steken in onze onkunde en zwelgen we daarin?
Waarom worden mensen die een aanleg voor de schone letteren hebben en deze willen bestuderen, weggestuurd bij de beste studies die er zijn? Als wij iemand die zoals Plautus het uitdrukt[3] ‘met riemen en zeilen naar de schone letteren zien snellen’, waarom moedigen we hem dan niet liever aan? Geef hem een toespraak in de trant van: ‘Ga, goede man, waarheen uw deugd u roept, met gezwinde pas[4], je snelt met volle zeilen naar de wereldse wetenschappen. Zorg dat je voorzichtig vaart, er bevinden zich klippen in de zee en goud en smaragden, maar hoed je in vredesnaam voor de wortels van het gif. Je zult schone kunsten leren maar die zijn pas nuttig als je ze weet te combineren met een gelijke mate van rechtschapenheid. Zonder dat zijn ze nauwelijks nuttig, zelfs verderfelijk. Pas op dat je je er niet zodanig in verdiept dat je de zorg voor het rechte pad uit het oog verliest. Doe je best om niet alleen een geleerder mens maar ook een beter mens te worden. Bedenk: kennis is goed, liefde is beter, en als je beide met elkaar weet te verbinden zul je uiterst succesvol worden.’
De dokter, een bijzonder humoristisch persoon en nooit verlegen om een grap, begon te glimlachen toen Battus dit gezegd had, en zei: ‘Wie zou geloofd hebben dat zo’n poëtisch persoon als jij Battus, zoveel theologiekennis in huis heeft? Bij die muzen van jou, je hebt zo lijkt me, de intentie van Paulus’ woorden zeer knap uitgelegd en je beheerst zonder meer het theologische jargon. Als ik dit allemaal zo hoor, zou ik geloven dat jij een prachtige preek kunt houden. Als onze franciscanen dit te weten komen, vrees ik dat zij hun uiterste best zullen doen om jou binnen te halen en in een pij te hijsen.’
Battus barstte in lachen uit, en zei: ‘Moge dat de vijanden van de muzen overkomen maar mij kun je niet straffeloos uitdagen. Waar haal je de stoutmoedigheid vandaan je te verwonderen over de theologiekennis bij een dichterlijk persoon als ik, jij die alles van theologie afweet, een arts notabene? Als ik theoloog zou zijn, zou ik beslist niet uit mijn rol als dichter vallen. Vroeger immers werden dichters beschouwd als theologen[5] en ik moet eerlijk zeggen: de werken van welsprekende theologen lees ik met niet minder plezier dan die van Cicero. Bij de werken van de huidige theologen, die ik heel regelmatig probeer te lezen, ik dwing mezelf ertoe, krijg ik echter braakneigingen, zozeer staan het barbaarse karakter van hun betoog en de warrigheid ervan mij tegen. Maar jij stapt uit je rol, jij doet de theologen groot onrecht want terwijl hen de zorg voor de ziel is toebedeeld en jullie de zorg voor het lichaam, claim jij de hele mens. Ik zal, zo je me toestaat, verder gaan in mijn rol als theoloog, en dat in jouw bijzijn, de meest geschoolde theoloog van alle artsen. En ik zal ervoor zorgen dat jij kunt zeggen dat ik geen andere boeken heb gelezen dan die van theologen.’
‘Toe maar’, zei de dokter, ‘ik zit te popelen, maar laat ik je even terugplaatsen op het pad waar ik je van afgeleid heb. In het laatste punt van je betoog beweerde je dat de liefde verbonden moet zijn met kennis. Ik kan jouw betoog wel enigszins volgen. Zelf deel ik echter de mening van Augustinus welke ik in zijn Dialogen las, namelijk dat kennis en déugd
[1] Augustinus, Contra Faustum 15: 8
[2] 1 Korinthe 13
[3] Plautus, Asinaria 157, Erasmus, Adagia 1, 4, 18
[4] Horatius, Epistulae, II, 37
[5] De Romeinen duidden dichters vaak aan met “vates”, d.w.z. ziener. Zieners verwoordden boodschappen van de goden.
9r
scientiam Verum Verum ut scis mee professionis inter omnigena hominum[1] genera versari in nonnullos[2] religiosos nonnumquam incido . qui sibi hoc constanter habent persuasum . non coherere cum pietate christiana litteraturam[3] secularem.
Battus Nec aberrant isti inquit Battus In ipsis enim male coheret quibus utraque deest. At cohesit in Hieronimo Cypriano Augustino . alijsque mille / quorum pietatem quis audeat cum istorum ignavia comparare?
Medicus Age inquit Medicus scio tibi quidem cucullatos istos omnes invisos haberi. Verum ego[4] religionem ut fatali quodam amore (Sum enim benigno Iove natus et item Venere)[5] et miror[6] et[7] veneror Ita non omnibus vicijs libero Video enim nonnullos ad Epicuream illam rationem proxime accedere Qui incredibili laborum fuga / ignaviam quandam et umbratilem vitam amplectuntur. Tutos se credunt si tamquam Coclee[8] intra testudines[9] perpetuo delitescant / commodis corporum vel minutis / morosius etiam consulentes Abunde se religiosos arbitrantur / si litterarum[10] secularium nichil prorsus attigerint Suis bene consultum putant si ea que in scolis didicerunt obliviscantur Iam vero civibus suadere non desinunt si[11] liberos suos ad externas scholas (quas universitates vocant) ire sinant . perisse propemodum illos / utpote qui sese illuc tamquam ad manes dimiserint . aut non redire aut redire deteriores Simplicitatem nescio quam illis predicant Litteras a virtute revocare animos / nec p bonam prestare[12] mentem . sed eripere magis Stultum inquiunt est disertam habere linguam . mores incompositos / dyalecticis capciunculis morti neminem imposuisse[13] Rhetoricen et poesimn nec nominare quidem audent Insanire geometras aiunt . qui qum scite agros metiantur / animi morem[14] ignorent Astrologos delirare dicunt quod ea que supra se sunt curiosi scrutentur Physicos impietatis accusant / quod divina rimantes opera ipsum rerum opificem negligunt Nec sacras[15] quidem theologie professoribus parcunt Hos insimulant quod cum magna auctoritate virtutem doceant . ipsi non perinde vivant Ita isti Cinici[16] nostri universum genus hominum contemnunt / censent omnes / Moriendum est inquiunt omnibus. Quid tum si sis Salomone doctior? Quid conferent[17] nexus dyalecticin. quid oratorie complexiones Moriendum est
Battus Per anserem / homines pristin pistrino digni . subiecit Battus. Quis istud ignorat / omnibus esse moriendum? Nichil ne interea[18] agendum? Malim ego doctior mori quam natus sum. Isti perinde disputant / ac si quis doctus sit . eum continuo malum esse sit necesse. Num qui lingua erit incomposita . mores protinus incompositos habebit? Num qui dyalecticen contempsit . statim mortis laqueos effugiet[19]. [20] Et ne singula persequar. Num qui erit indoctissimus / continuo religiosissimus habebitur? Erudicio nos in celum non levat an eo levabit inscitia? an rusticitas? Non prestat bonam mentem litteratura[21]. num igitur imperitia prestabit? Non prestant bonam mentem littere? Concedamus[22] istud . nec[23] malam quidem prestant. Nonne recepta est calceolaria . sutrina . textrina . fabrica . sartoria . fullonia? Nonne etiam in honore est coquinaria[24]? Quid horum horum bonam mentem prestat mortalibus? Laudamus doctum pictorem. Laudamus fabrum scientem Textorem callidum laudamus Laudamus etiam si sit[25] improbus . nec artem ideo malam dicimus / si forte malus / qui in ea versatur . et litteraturam[26] que ut bonam mentem non prestet . ad eam tamen non mediocriter conducit. Quod si quem litteris abutentem viderimus / non ut eruditionem relinquat admonendus est . sed[27] in usus perversos torqueat[28] Hoc tamen adversarijs concessero / ut pusillo aut vehementer tardo ingenio natos liceat a difficilibus[29] dehortari . ne si asinus ad lyram ducatur . et discens et docens uterque simul operam luserit Eos autem quorum ingenia magni aliquid polliceri videntur . a pulcherrimis conatibus retrahere . quid aliud est . quam (quod paulus fieri vetat) . spiritum extinguere? Quod idem si in summis illis (quos iam sepe nominavi) doctoribus factum esset . singulari profecto et presidio et solatio iam orbata esset ecclesia[30]
Medicus Tum medicus . probabiliter tu quidem Batte . id est plane rhetorice. Verum ut interim tibi pro istis imperitie admiratoribus respondeam / qui in summam invidiam nos inducunt / huiusmodi seditiosis conditionibus[31] Quid igitur inquiunt tandem futurum est? Num soli litterati celo potientur? Ita ne vos soli . qui ventosa doctrina turgetis / gygantum exemplo celum occupabitis . detrusis superis exclusis inferis? Quid fiet imperite multitudini[32] que apostolorum vestigijs ingressa[33] non didicit[34] Aristotelicos laqueos / non spinas Chrisippinas[35] / non salem Atticum Non plautinam eloquentiam? Non[36] hec est illa simplicitas quam deus unice sibi delegisse videtur . qui asino vectus Iherosolimam ingredi voluit . cuius et illa exhortatio est Discite a me quia mitis sum et humilis corde Non dixit Discite compositam orationem
[1] bovengeschreven: omnium mortalium
[2] bovengeschreven: quosdam
[3] bovengeschreven: quam illi vocant
[4] bovengeschreven: ut
[5] bovengeschreven: tum
[6] toegevoegd: ad(miror)
[7] bovengeschreven: tum
[8] bovengeschreven: Cochleae
[9] bovengeschreven: testam
[10] bovengeschreven: politiorum
[11] bovengeschreven: ne
[12] bovengeschreven: parare
[13] in marge: Imposuisse id est decepisse
[14] bovengeschreven: sui modum
[15] bovengeschreven: (sacr)is
[16] bovengeschreven: Cynici
[17] bovengeschreven: (confe)runt
[18] bovengeschreven: (inte)rim
[19] verbeterd: (effugi)t
[20] in marge: Num qui Poetas non attigit . protin[us] erit hyppolitus? Num protinus [sibi] notus est cui ignota est geometria[?] Quid prodest non philosophatum fui[sse] in astris si interim philosopheri[s] in patinis? An pulchrius esse [ducis] scrutari sapores ganearum quam archa[nas] rerum causas? Et ne etc
[21] bovengeschreven: litterarum peritia
[22] bovengeschreven: Ut donemus
[23] bovengeschreven: at nec
[24] bovengeschreven: culinaria
[25] bovengeschreven: vir
[26] bovengeschreven: damnamus
[27] bovengeschreven: ne
[28] bovengeschreven: Quanto rectius ille admonet ille philosophus absque Christo sapiens Sic vive tamquam cras moriturus sic stude quasi semper victurus. Occupabit mors . sed malo occupet studentem quam [cessantem]
[29] bovengeschreven: disciplinis
[30] in marge: Quamquam interim patronus barbarorum d[octius] ac modestius pro illis respondes quam i[psi] soleant loqui Nam hoc ferme genus hom[inum ne] noverunt quidem cuiusmodi sint discipli[nae] in quas debacchantur. Poeticen exis[timant] artem esse meretriceam rhetoricen nih[il] aliud esse putant quam assentatoriam, g[eogra]phiam. astrologiam curiosas et impro[batas] artes esse credunt qualis necyomant[ia etc]
[31] bovengeschreven: concionibus imperitam multitudinem concitantes Quid etc
[32] bovengeschreven: quid simplicibus fratribus qui
[33] bovengeschreven: (ingres)si (vanwege wijziging 628)
[34] bovengeschreven: (didi)cerunt
[35] bovengeschreven: Chrysippeas
[36] bovengeschreven: Nonne
niet van elkaar gescheiden mogen worden. Zoals je weet kom ik door mijn beroep met allerlei soorten mensen in contact, en zo kom ik nog wel eens bepaalde monniken tegen die er vast van overtuigd zijn dat wereldse literatuur niet samen kan gaan met christelijke vroomheid.’
‘Ze hebben daarin geen ongelijk’ zei Battus, ‘dat kan ook moeilijk samengaan als bij hen die beide noties ontbreken, maar bij Hieronymus, Cyprianus[1] en Augustinus gingen die wel samen, net als bij duizend anderen. Wie zou hun vroomheid willen vergelijken met het laffe karakter van die monniken?’
‘Natuurlijk,’ zei de dokter, ‘weet ik dat jij een grondige hekel hebt aan al die pijendragers maar ik heb door het lot en de liefde, bewondering en eerbied voor de geestelijkheid meegekregen, ik ben namelijk geboren onder het gesternte van een welwillende Jupiter en even welwillende Venus[2]. Maar dat betekent niet dat ik hen vrijpleit van alle ondeugden. Ik zie immers dat sommigen onder hen de bekende leer van Epicurus zeer nauwgezet nemen: ze vermijden inspanningen tot in het extreme en geven zich over aan een laf, onopvallend bestaan in de schaduw, ze wanen zich veilig als zij zich steeds als een slak verbergen in hun huis en zich richten op de kleinste details van lichamelijk welbevinden, ze denken goed religieus te leven als zij zich verre houden van de profane letteren en hun naasten dienen als zij de dingen vergeten die zij op school geleerd hebben. En nu leveren ze voortdurend commentaar op hun medeburgers wanneer die hun kinderen naar wereldse scholen sturen, universiteiten zoals ze zeggen, als zouden deze naar de onderwereld afdalen, zo goed als verloren zijn, en niet meer tevoorschijn komen of er slechter vandaan komen dan voorheen. Zij verkondigen een simpele boodschap die mij niet helemaal duidelijk is, namelijk dat de letteren de ziel zouden weglokken van de deugd en niet voor een goed karakter zorgen maar dat eerder bederven. Het is dom, zeggen zij, om een vaardige tong te hebben maar moreel gezien niet je zaakjes op orde te hebben, niemand heeft volgens hen nog de dood met filosofische spitsvondigheden om de tuin kunnen leiden. Over de retorica en over de poëzie durven ze kennelijk niets te zeggen. Landmeters zijn volgens hen ‘gek’, ze kunnen wel kundig land opmeten maar kennen niet de gesteldheid van hun ziel. Astrologen noemen zij dwazen omdat zij nieuwsgierig de dingen die boven hen zijn, willen onderzoeken. Natuurkundigen beschuldigen ze van goddeloosheid omdat zij wel Gods werken onderzoeken maar zich niet bekommeren om de Schepper zelf. Zelfs de eerwaarde theologen sparen zij niet, hen wordt voor de voeten geworpen dat zij met veel aplomb de deugden onderwijzen maar daar zelf volstrekt niet naar leven. Die cynici van ons halen hun neus op voor iedereen, ze nemen allen de maat. Elk mens moet nu eenmaal sterven zo zeggen ze. Wat maakt het uit dat je wijzer bent dan Salomo? Wat heb je aan gecompliceerde filosofische theorieën, wat moet je met de hoogstandjes van de retorica? We gaan toch dood.’
‘Bij de gans’, onderbrak Battus hem, ‘deze mensen verdienen de tredmolen, wie weet niet dat we allemaal doodgaan? Moeten we in de tussentijd dan niets doen, enkel stilzitten? Ik wil liever wijzer doodgaan dan ik ben geboren. Zij doen in hun betoog net alsof iemand die wijs is onvermijdelijk ook slecht moet zijn. En iemand, die niet vaardig is met de tong zou die niet zijn zaakjes moreel op orde kunnen hebben? Zou iemand die zich verre gehouden heeft van de filosofie, onmiddellijk uit de strikken van de dood kunnen ontsnappen? En om het verder niet over de afzonderlijke wetenschappen te hebben, zal iemand die het allerdomst is automatisch als het meest vroom worden beschouwd? Geleerdheid brengt ons niet in de hemel, zal onkunde dat wel doen, of boersheid? De schone letteren zorgen niet voor een goed karakter, zal gebrek aan kennis daar wel voor zorgen? De schone letteren, laten we dat toegeven, zorgen niet voor een goed karakter, maar zij zorgen ook niet voor een slecht karakter. Is het vak van schoenmaker, wever, metselaar, kleermaker en voller niet algemeen aanvaard? Staat zelfs het beroep van kok niet in hoog aanzien? Welke van deze beroepen kan een sterveling een goed karakter verschaffen? Wij bewonderen een bekwame schilder, een kundige metselaar en een ervaren wever, en ook al is diegene een slecht mens dan bewonderen wij hem nog steeds. Wij noemen niet het vak slecht als degene die het vak uitoefent, toevallig een slecht mens is maar we doen dat wel bij de literatuur die, ook al zorgt ze niet voor een goed karakter, daaraan wel behoorlijk bijdraagt. Maar als wij zien dat iemand de literatuur misbruikt dan moet hij het advies krijgen om die verkeerde toepassing te beëindigen, en niet het advies om af te zien van persoonlijke ontwikkeling. Ik wil mijn tegenstanders wel iets toegeven ten aanzien van mensen die geboren zijn met zwakke of zeer trage geestelijke vermogens. Deze mensen mag men afraden zich met lastige teksten bezig te houden om te voorkomen dat als men zogezegd de ezel bij de lier brengt, zowel de docent als de leerling hun energie zouden verspillen. Maar hen die talent hebben en een briljante geest afhouden van de mooiste studies, dat is toch hetzelfde als ‘de geest uitblussen’[3], iets wat Paulus verboden heeft? En als precies datzelfde gedaan zou zijn bij die aller knapste geleerden die ik al vaker noemde, dan had de kerk het zonder hun bijzondere bescherming en steun moeten stellen.’
Toen zei de dokter: ‘Je klinkt aannemelijk, Battus, ik bedoel, je bent een goed redenaar. Maar laat ik jou alvast, uit naam van die bewonderaars van onkunde die bij de opruiende menigte zulke negatieve gevoelens ten nadele van ons oproepen, het antwoord geven: ‘Wat zal er dan uiteindelijk gebeuren? Zullen alleen de geletterden zich een plaats in de hemel verwerven? Dus alleen jullie met je opgeblazen kennis zullen dan naar het voorbeeld van de giganten, nadat de hemelbewoners eruit gegooid zijn en de bewoners van de onderwereld zijn buitengesloten, de hemel bezetten? Wat zal er met de onnozele menigte gebeuren die de voetsporen van de apostelen volgen maar de strikken van Aristoteles, de stekeligheden van Chysippus, de Attische spitsvondigheid, de welsprekendheid van Plautus niet kennen? Gaat het niet juist om de eenvoud die Jezus voor zichzelf verkoos toen Hij Jeruzalem op een ezel wilde binnenrijden? Van hem is toch ook de aansporing: “Leert van mij want ik ben zachtmoedig en nederig van hart.”[4] Hij zei niet: Leert op geleerde wijze te spreken,
[1] Cyprianus, kerkvader, bisschop van Carthago, 3e eeuw
[2] Jupiter staat voor het (nood)lot en Venus voor de liefde.
[3] 1 Thessalonicenzen 5: 19
[4] Mattheüs 11: 29
9v
Metiri celum / nectere sillogismos[1] Sed humilitatem discite Multa nobis preterea / de agno et columba / quorum appellatione rudis animi tractabilem simplicitatem significatam velint[2] Verum ego iamdudum memorem moneo[3] //
Battus Papae tu me mediam in theologiam vocas . Battus inquit. Medicus poetam / Sed quod asinum se isti imitari dicunt iam hoc primum mihi satis quadrare videtur / nisi quod[4] ignavia et tarditate . asinum facile representant . ceterum et leonis et tygridis et scorpij non exiguam partem isti asino admiscuisse videntur Et tamquam Chymera[5] ex varijs monstrorum figuris compositi. Quod si vacaret in presentia istius asini / istius columbe / istius agni / misteria persequi / facile appareret / isti hominum generi in hoc ordine nullum esse locum. Hoc ad refellendum satis[6] Istas misticas appellationes non ad scientiam sed ad mores esse referendas / Hoc est (ut magis Theologice dicam) non ad intellectum sed ad affectum / Quid enim potest esse / istiusmodi mente magis (ut ita dicam) asininum? Quae istorum hominum importunas nugas possit et similare[7] et perpeti? quid eque[8] columbinum . quid agninum magis? Istis vero quid cum asino preter stoliditatem commune est / qui neque duci a sanioribus sese patiuntur et omne laborum genus tamquam pestem fugitant? Quid simile habent ad columbam / qui tanta amaritudine fraterne invident virtuti? Quid illis cum agno qui nichil habent cum quod alijs possent possit esse usui / Hieronimus qui tantum laborum in adaugenda relligione nostra[9] exhausit / Asinus fuit. Augustinus qui perpetuam operam Christianis prestitit . asinus fuit Hos asinos imitemur Quid[10] homines ignavi et numero tantum nati / sue inertie hijs commentationibus blandiuntur?[11] Verum ut dolorem[12] illorum placemus qui sese ob imperitiam extrudi putant. recipimus / adiungimus / amplectimur At ita si aures mihi paulisper commodarint dum paucis rem absolvo Haud temere multis auctoribus video placuisse nobilem illam Hesiodi sententiam. tria hominum genera constituentis Primum quidem eorum / quicquid rectum sit ipsi per se intelligunt / idemque sequuntur. Alterum eorum / qui per se quidem parum sapiunt. at sapientum monitis obsequuntur Tercium ad nichil utile appellat[13] horum qui neque ipsi sapiunt neque credunt recta monenti Primi boni sunt . ijdemque docti Alteri boni quidem illi / verum indocti postremi neutra re . neque doctrina neque probitate prediti primum hoc genus ut multo prestantissimum/ ita precipue extendendum[14] / Secundum ferendum quidem at ita solum / si doctioribus acquiescat Quod si intractabiles (ut fere solent) esse pergunt iam tercij generis esse incipient . doctrinam itaque edico necessariam . sed quo mittis indoctos inquies? In malam crucem (ut comici dicunt) si doceri contemnunt recusent. Si dociles sint admitto Verum penes aliquos erudicio perseveret necesse est. Quod si omnes erimus illiterati . quis castigabit errores imperitorum? Sunt in pictorum officinis qui artis ignari / tantum quod iussi sunt faciunt Terunt / miscent / purgant / est quoque[15] nonnulla ex parte utilis horum opera / at ita demum / si monstrator assit . alioquin ociosa. Nec audiendos puto qui dicunt non passim discendas esse litteras Neque enim opus esse tanta turba eruditorum . a paucis plurimos duci posse. Cur enim quod in paucis pulchrum est / non multo erit in multis pulchrius/ prestantius? Cur quisquam vetet[16]/ ad id (quod omnes prestantissimum fatentur) eniti? Sapiens imperator tametsi gregariorum militum utitur opera . et ignavos strennuis misceri patitur.[17] Nec lixas quidem et calones eijcit. Multo tamen malit omnes Scevolas[18]/ omnes Sicinos[19]/ omnes Decios[20] Intollerabile vero nephas / si gregarius miles / egregij commilitonis fortibus[21] factis inviderit[22]. dicat quid? si omnes insignes erimus / quo mittimus gregarios? Si omnes litterati . quo illiteratos eijcimus? Quasi non[23] illiteratis usquam sit opus Si quibus aut non licet / aut non contigit erudicio / quiescant potius ac desinant alios pulchrius aliquid conantes impedire Illum sinito precurrere . tu ducem sequere . eodem tamen perventurus / vulgi quidem imperitia non laudatur / sed si tractabilis sit non contemnitur. Quod autem fertur . id placet . collatum quidem deteriori / placiturum tamen amplius / si ipsum in melius quippiam mutetur Si rudes sumus[24] et doctis auscultemus / bene[25] est. At meliores erimus si ipsi eciam indoctos docere potuerimus Quare rem paucis sic habeant Qui et indoctus et indocilis est . si quidem ignavia sit in causa / aut in eo vite genere versetur / quod eruditum hominem postulat . iam hoc ipso malus est quod ignarus Tu in publico ludo secularem eruditionem[26] predicas? Tu libros audes scribere in quibus nos a litteris dehorteris. Tu populo prefectus[27]/ et quod doceas non vis discere? Quod si privatus sit . et erudicio non neglecta quidem . verum non contigit . ijs sibi unus satisfaciat . sibi uni natus / sibi uni vivit /non fastidiendus a doctoribus[28] modo suam agnoscit[29] impericiam. Qui vero probitati erudicionem adiunxit is tanto erit prestantior / utilior / ornatior / quanto id fecerit cumulatius[30]
Medicus Tum medicus[31] quandoquidem simplicium istorum causam semel suscepi . non patiar me prevaricatorem videri. Nam tu Batte que pro te faciunt diligenter exponis . at que ledunt dissimulas. Quid si litteratus sis et idem malus / quo nam in genere te ponemus?
Battus Immo si neque doctus sim inquit Battus et malus . quo in genere numerabor? Sed istic[32] ibam . Age . et quartum istud tribus Hesiodi generibus addamus si placet. Fieri enim potest ut recta quis intelligat / nolit tamen intellecta sequi / ut optima sciat / pessima faciat / Sed inane[33] iam quid dicere paraveris[34]
[1] bovengeschreven: (sillogism)um
[2] bovengeschreven: volunt
[3] bovengeschreven: qui haec cottidie audias ab ipsis deblaterari apud indoctam plebeculam
[4] bovengeschreven: ijdem
[5] bovengeschreven: (Chym)ae(ra)
[6] bovengeschreven: arbitror
[7] bovengeschreven: dissimilare
[8] bovengeschreven: ae(que)
[9] bovengeschreven: Christiana
[10] bovengeschreven: Cur
[11] in marge: [Ap]pelant se simplices fratres cum possint cum quovis [vete]ratore certare . si quid agatur quod ad ventris [et] gloriae negocium pertineat non recuso meum [no]men quo minus inter mendacissimos scribatur [nisi] quod dico fatebuntur omnes quibus cum istis [sim]plicibus fuerit propior conflictatio Verum etc
[12] bovengeschreven: quoque
[13] in marge: videlicet
[14] bovengeschreven: expetendum
[15] bovengeschreven: quidem
[16] bovengeschreven: vetat
[17] bovengeschreven: ac
[18] bovengeschreven: (Sc)ae(volas)
[19] bovengeschreven: Sicinios
[20] bovengeschreven: si dentur
[21] bovengeschreven: (forti)ter
[22] bovengeschreven: (invide)ns
[23] bovengeschreven: vero
[24] bovengeschreven: simus
[25] bovengeschreven: quidem
[26] bovengeschreven: bonas litteras profiteris et harum inscitiam
[27] bovengeschreven: es
[28] bovengeschreven: (doct)i(oribus)
[29] bovengeschreven: (agnosc)a(t)
[30] in marge: [Nunc] nulli magis exercent tyrannidem quam isti apostolicae [simp]licitatis hystriones Abbates indocti non patiuntur [ut m]onachorum quisquam attingit bonas litteras [quo] magis illis quicquid collubitum fuerit imperent [mal]unt enim in baeluas quam in homines habere imperium [prot]hotyranni cupiunt populum esse stultissimum quo [facili]us imponant et quidvis persuadeant. quoque magis [superst]icione territent . Nam erudicio fere liberat hominem [superst]icione Tum Medicus etc
[31] bovengeschreven: vera sunt que narras sed
[32] bovengeschreven: istuc
[33] bovengeschreven: mane
[34] bovengeschreven: colligere
de hemel te meten, syllogismen in elkaar te vlechten, nee, hij zei leert nederigheid. En daarnaast zullen zij regelmatig gaan beginnen over het lam en over de duif waarmee zij de volgzame eenvoud van de onontwikkelde geest willen aanduiden. Maar ik vertel dit nu aan iemand die dit allang weet.’
‘Verdraaid’, zei Battus, ‘jij, een dokter sleept mij, een dichter echt de theologie in. Als deze lieden zeggen een ezel na te doen, lijkt mij dat wel juist want met hun lafhartigheid en traagheid scheppen ze gemakkelijk het beeld van een ezel, en het lijkt wel alsof zij nog een flink deel leeuw, tijger en schorpioen aan de ezel hebben toegevoegd. Zo lijken ze net als de chimaera[1] samengesteld uit de gestalten van verschillende monsterlijke wezens. En als we nu gelegenheid zouden hebben om dat mysterie van de ezel, de duif en het lam uit te zoeken, zou al gauw blijken dat er voor dat soort mensen in dit rijtje geen plaats is.[2] Dit argument is voldoende om te weerleggen dat die mystieke aanduidingen geen betrekking hebben op wetenschap maar op morele waarden, ofwel, om het meer theologisch uit te drukken, zij zijn niet bedoeld voor het verstand maar voor het gevoel. Wat kan er immers, om het zo uit te drukken ezelachtiger zijn dan een geestelijke houding die de beuzelarijen van die lui laat passeren of dat kan verdragen? En in dezelfde trant gezegd: waarmee komt het meer overeen, met een duif of met een lam? Wat hebben zij in feite met een ezel gemeen behalve zijn domheid, zij die zich niet laten leiden door mensen die verstandiger zijn, zij die elk werk mijden als de pest? Wat hebben zij voor overeenkomst met een duif, als zij, door zo een grote bitterheid, hun broeder niet zijn kwaliteiten gunnen? Wat hebben zij met een lam gemeen, zij die niets hebben waarmee zij een ander tot nut kunnen zijn? Hieronymus, die zich zoveel moeite heeft getroost voor de verbreiding van ons geloof, dat was pas een ‘ezel’, en Augustinus die zich onophoudelijk heeft ingezet voor de christenen, ook. Laten we deze ezels navolgen. Waarom koesteren zij, de slapjanussen en lieden die voor niets anders dan voor een nummer geboren zijn hun vadsigheid met dit soort omschrijvingen?’
‘Maar om de pijn te verzachten van diegenen die denken buitengesloten te worden vanwege hun gebrek aan kennis, accepteren wij deze lieden, gaan wij vriendelijk met ze om en sluiten hen in onze armen. En wel op de volgende wijze, als jullie nog even naar mij willen luisteren, ik zal dit onderwerp in een paar zinnen afronden.
Ik zag, niet geheel toevallig, dat de beroemde uitspraak van Hesiodus, over de drie categorieën mensen, bij veel schrijvers in de smaak viel. De eerste categorie bestaat, zo stelt hij, uit degenen die uit zichzelf begrijpen wat juist is en dat ook navolgen, de tweede uit degenen die van zichzelf niet voldoende verstand hebben maar de adviezen opvolgen van verstandige mensen. De derde categorie noemt hij nietsnutten, mensen die zelf geen verstand hebben en ook niet luisteren naar degenen die het juiste adviseren. De mensen die tot de eerste categorie behoren, zijn goed, en ook geleerd. Mensen uit de tweede categorie zijn in zijn ogen wel goed, maar niet geleerd. Mensen uit de derde categorie zijn geen van beide: ze beschikken niet over wijsheid noch over een goed karakter. De eerste groep mensen zijn veruit de beste en naar hen moeten wij bij voorkeur onze armen uitstrekken. De tweede groep moeten we tolereren, maar alleen dan als zij zich willen schikken naar mensen die verstandiger zijn dan zij. Blijven ze echter onhandelbaar, zoals meestal het geval is, dan horen ze al bijna bij de derde groep. En daarmee verklaar ik, Battus, dat kennis dus noodzakelijk is.
Maar wat doe je dan met degenen die niet over kennis beschikken? Als ze onderricht weigeren, dan ‘aan de galg ermee’ zoals komedieschrijvers dat uitdrukken, maar als ze er welwillend tegenover staan dan mogen ze blijven. Maar geleerden zullen altijd wel nodig blijven, want als we allemaal ongeletterd zijn, wie corrigeert dan de fouten van mensen zonder kennis? In een schildersatelier werken diverse mensen die niets afweten van kunst, die slechts uitvoeren wat hen wordt opgedragen. Zij malen, mengen en maken schoon en hun werk blijkt in de praktijk in menig opzicht nuttig te zijn, maar alleen dan als er een instructeur aanwezig is, anders heb je er niets aan. En ik denk dat we niet moeten luisteren naar mensen die zeggen: ‘Het is niet nodig de schone letteren overal te leren want er is geen behoefte aan zo’n massa geleerde mensen, een paar geleerden kunnen zeer velen leiden.’ Want waarom zal iets wat voor enkelen goed is, niet nog veel voortreffelijker kunnen zijn voor meerdere mensen? Waarom iemand verbieden iets na te jagen dat iedereen als buitengewoon voortreffelijk bestempelt? Een verstandig aanvoerder zal gebruik maken van de inzet van gewone soldaten, hij heeft zowel slappelingen als mannetjesputters in zijn gelederen en zal marketenders en loopjongens niet wegsturen. Hij had natuurlijk veel liever mannen als Scaevola, Sicinus en Decus[3] gehad. Maar het zou een ongehoorde gotspe zijn als een gewone soldaat uit afgunst op de dappere daden van een van zijn excellente medesoldaten zou zeggen: ‘Hoezo? Stel nu dat we allemaal van die uitblinkers zouden zijn, waar sturen we de gewone soldaten dan heen?’ Ja, als we allemaal geletterd zouden zijn, waar sturen we de ongeletterden dan heen, alsof er nooit behoefte zou zijn aan ongeletterden. Wanneer mensen geen toestemming of gelegenheid hebben gekregen voor een opleiding dan is het beter dat zij zich rustig houden, en anderen niet gaan hinderen wanneer die een hoger doel nastreven. Laat hem zijn gang gaan, volg jij de leider, je zult namelijk toch op hetzelfde punt uitkomen. Er is geen lof voor de onkunde van het gewone volk, maar wanneer het volk volgzaam is, wordt die onkunde niet veroordeeld. Iets dat je kunt verdragen is plezierig wanneer je het met iets wat slechter is kunt vergelijken, maar het zou nog plezieriger zijn als je het zelf in iets beters veranderde. Als wij niet opgeleid zijn maar wel luisteren naar geleerde mensen dan is dat goed, maar wij zijn betere mensen als wij mensen zonder opleiding kunnen gaan onderwijzen.
Daarom vat ik het nu voor hen in een paar woorden als volgt samen: wie niets heeft geleerd en niets wil leren, zeker als er laksheid in het spel is, of als die persoon in een positie verkeert die een zekere eruditie vereist, dan is hij alleen hierdoor al slecht omdat hij onwetend is. ‘Jij doceert wereldse kennis op een openbare school?’ ‘Jij waagt het boeken te schrijven waarin je ons probeert af te houden van de schone letteren?’ ‘Jij bent burgemeester, en jij wil niet leren wat jij anderen duidelijk moet maken?’ Als dit een gewoon burger betreft die wel onderwijs heeft genoten maar bij wie dit niet beklijfd is, laat hem daarmee voor zichzelf tevreden zijn. Hij is alleen voor zichzelf geboren, leeft voor zichzelf alleen, hij hoeft niet door geleerde mensen op de vingers getikt te worden, hij erkent zijn gebrek aan kennis. Maar wie een goede opleiding heeft weten te combineren met een goede levenshouding verwerft aanzien, hij zal eerder tot nut zijn en een sieraad worden voor de stad naarmate hij zich verder ontwikkelt.’
Toen zei de dokter: ‘Omdat ik nu eenmaal de verdediging op me heb genomen van die simpele zielen zal ik het niet laten gebeuren dat het lijkt alsof ik me aansluit bij de tegenpartij. Want jij Battus zet keurig de zaken uiteen die in jouw kraam te pas komen maar wat je niet kunt gebruiken laat je weg. Hoe zit het nu wanneer je geletterd bent en tevens slecht, in welke categorie moeten we je dan plaatsen?’
‘Tja’, zei Battus, ‘als ik niet geleerd zou zijn en ik was een slecht mens, tot welke categorie zou ik dan gerekend worden? Daar wilde ik juist over beginnen. Kom, laten we deze vierde groep aan de categorieën van Hesiodus toevoegen, als jullie het daarmee eens zijn. Het kan inderdaad gebeuren, dat iemand wel de juiste dingen weet maar die niet in praktijk wil brengen, dat hij zeer goed weet wat juist is maar zeer slecht handelt. Maar wacht ik
[1] De chimaera is een dier uit de mythologie dat van voren een leeuw is, in het midden een geit en van achteren een slang. Homerus, Ilias VI, 179
[2] Bedoeld wordt: geen reden is om zich met deze dieren te vergelijken.
[3] Militaire helden uit de Romeinse geschiedenis.
10r
video Non[1] igitur non bona est eruditio quod[2] malis contingat. Sed probe consequitur[3]. si malos facit / mala est. Aliud est eruditio / aliud virtus / ut qui bonus[4]/ non continuo doctus[5]/ ita qui doctus / non continuo bonus. Sed latius explicande rei gratia / quattuor hominum genera statuamus Loquor[6] iam tibi Medice tamquam imperitorum patrono / tu causam tuorum clientum / ita ut cepisti tuere Statuamus inquam utrimque[7] binos / hinc duos / alterum doctum et malum / alterum indoctum et item malum / uter alteri preferendus videtur? Ac medicus Nempe is prior multo erit nequior (inquit). atque istuc ipsum sat est signi non bonam esse litteraturam que reddat nequiorem . tuo te iugulo gladio.
Battus Equidem uter altero sit nequior inquit Battus vix ausim diffinire Certe uterque accusandus mihi videtur Alter quod optimis rebus abutatur / alter multo fortassis amplius quod nec scire quidem curaverit Priorem tangit prophete criminatio / f Sapientes sunt ut faciant malum bene autem facere nesciunt. Alterum eque[8] davitica[9] illa Noluit intelligere ut bene ageret Nam ex illitterata nequicia[10]/ nihil potest expectari commodi Litterata nequicia[11] et si sibi perniciosa est / alijs tamen aliquid commodi afferre potest. Impericie si mala mens accesserit / peccatur confidentius / pudetur minus Imperitus quicquid magnopere cupit / id recte fieri putat. At eruditio tametsi pravas cupiditates omnino non prohibet / temperet tamen necesse est. Fieri enim non potest ut qui honesti et inhonesti discrimen scite intelligit . non aliquando et turpitudinem exhorrescat et virtutis speciem admiretur. Preterea qui doctus est / vel simulat honestatem quod est virtuti proximum Indoctus e vicijs suis eciam sibi laudem pollicetur Ille morbum suum probe intelligit quo sanabilior est / hic pene desperandus[12] quod sibi sanus videatur Illi ad virtutem arma sunt instructa / hic nihil habet ad virtutem adiumenti Verum hoc ad nostram disputationem nichil interest. Demus[13] minus esse perniciosam rusticam nequiciam / docta malicia. Num igitur male littere? Immo vel hoc uno argumento sunt optime ut primum enim non adferunt telum quo[14] iugulare parabas in te retorqueam Primum[15] non adferunt nequiciam[16] littere. Verum addite[17] tamquam fax prelata[18] reddunt conspectiorem Ut exempli causa / duos video adulteros / alterum celibem / coniugatum alterum. Cum non dispar sit admissum / non par tamen culpa erit. Nempe in coniugato turpior. Cur ita . an quia malum est coniugium? minime quidem Verum quo res sanctior est coniugium . eo gravior est noxa / illud adulterio temerare Qui rem sacram inuncarit[19] gravioris piaculi tenetur quam furti . nempe sacrilegij. Ergo ne prophanum sacro anteponendum? In sacerdote gravioris est culpe stuprum quam in layco Ergo ne malum sacerdocium? Quid ni? fecit nequiorem Imo nisi melius esset sacerdocium / non faceret hoc pacto nequiorem Quo namque res queque erit sanctior / eo abutens erit turpior Sed iam alteros duos componamus. Pone duos utrosque probos / at[20] alterum rudem[21] alterum litteratum uteri utri anteponendus? Tergiversantur . hesitant modo inquiunt inveniatur doctus / et idem probus / Fateor quidem huius generis summam esse inopiam Nam indoctorum et improborum magna ubique est copia Verum quid hesitant ubi nichil hesitavit Hieronimus? Qui libere et plenis (ut aiunt buccis) / sancte rusticitati / sanctam eruditionem anteposuit Daniel inquit in fine sacratissime visionis ait iustos fulgere quasi stellas / et intelligentes id est doctos quasi firmamentum Vides quantum inter se distant iusta rusticitas et docta iusticia? alij stellis alij celo comparantur Idem paulo ante . Sancta rusticitas solum sibi prodest . et quantum edificat ex vite merito ecclesiam / tantum nocet si destruentibus non resistat. Vere profecto Hieronymus hec . ut omnia. Nam quo quodque bonum latius patet eo prestantius sit necesse est. Qui vivit integre magnam hic quidem[22] rem agit / aut[23] sibi uni confert . aut certe paucis quibuscum victitat Quod si huius integritati doctrina accesserit . quanto iam pulchrius ac latius: quasi face adhibita virtus pollebat?[24] Si vero eiusmodi erit . qui possit pulcherrimas animi cogitationes mandare litteris: hoc est si preter quam quod doctus eciam disertus fuerit: huius demum hominis utilitas fuerit latissime manet necesse est. Nempe non ad convictores modo / non tantum ad equales[25] ad finitimos / verum[26] ad peregrinos ad posteros ad ultimos orbis incolas Indocta probitas nisi scriptis posteritati commendetur cum suo auctore demoritur Docte eruditioni non terrae / non maria/ non seculorum longa series obstat quo minus ad universos mortales pervolet. Nolo hic invidiosam suscitare comparationem . plus ne contulerit nostre religioni martyrum sanguis / an eruditorum hominum stilus. Non elevo martyrum gloriam quam ne copiosissima quidem oratione quis[27] assequi queat At quantum ad nostrum attinet commodum / nonnullis eciam etiam hereticis plus prope debemus quam[28] martyribus ipsis Et martyrum quidem summa fuit copia . doctores perpauci Martyres moriendo christianorum imminuerunt . docti persuadendo auxerunt[29] In summa / frustra illi[30] sanguinem fortiter fudissent . nisi hij ab hereticis[31] suis litteris vindicassent Quare non tam integ[32] erit Cristiana religio ut seculares[33] litteras quas in rebus afflictis tam salutares experta est: nunc in pace et rebus florentibus . in exilium extrudat . per quas et pacem et felicitatem sit assequuta
Quo magis nonnullos demirari compellor / qui prudentes eciam eruditionem se fugere fateantur. Nam quod ab ethnicorum inventis abstinere se dicunt id quidem plus quam insanum esse . iam demonstravimus An vero est aliquid / quod insolentiam aiunt[34] sese velle effugere? At vide ne tam ista sit[35] infirmi animi trepidatio quam inercie[36] vicium[37] culpam fingere ubi culpa non est Istos ego[38] demum sic simpliciter errasse intelligam . si moniti
[1] bovengeschreven: est
[2] bovengeschreven: quae
[3] bovengeschreven: (conse)queretur
[4] bovengeschreven: est
[5] bovengeschreven: est
[6] bovengeschreven: enim
[7] verbeterd: utrinque
[8] bovengeschreven: ae(que)
[9] bovengeschreven: (davi)d(ica)
[10] bovengeschreven: malicia
[11] bovengeschreven: malicia
[12] bovengeschreven: est
[13] bovengeschreven: Donemus
[14] ingevoegd: me
[15] bovengeschreven: enim
[16] bovengeschreven: maliciam
[17] verbeterd naar: (addit)ae
[18] bovengeschreven: (pr)ae(lata)
[19] in marge: inuncare id est furari
[20] bovengeschreven: et
[21] bovengeschreven: et
[22] bovengeschreven: ille
[23] bovengeschreven: at
[24] verbeterd naar: (polleb)i(t)
[25] bovengeschreven: non tantum
[26] bovengeschreven: etiam
[27] tussengevoegd: quam
[28] bovengeschreven: quibusdam
[29] aangevuld: ad(auxerunt)
[30] bovengeschreven: pro christi doctrina
[31] bovengeschreven: eam
[32] bovengeschreven: ingrata
[33] bovengeschreven: bonas
[34] bovengeschreven: insolentiam
[35] bovengeschreven: non tam
[36] verbeterd naar: (inerci)ae
[37] bovengeschreven: fucus
[38] bovengeschreven: ita
zie al waar je naartoe wil. Het is dus niet zo dat geleerdheid niet goed is omdat zij bij slechte mensen terechtkomt. Maar de juiste conclusie is: als zij mensen slecht maakt is zij slecht.
Geleerdheid en een goed karakter zijn twee verschillende dingen zodat wie goed is, niet vanzelf ook geleerd is en evenzo is wie geleerd is niet vanzelf goed. Maar laten we de zaak nog wat verder uitwerken en aannemen dat er vier categorieën mensen zijn. ‘Dokter, jou ga ik nu als advocaat van de dommen aanspreken, blijf jij de zaak van jouw klanten verdedigen zoals je eerder deed.’ Ik zei dus, laten we tweemaal twee personen tegenover elkaar zetten, we beginnen met de eerste twee, de een is geleerd en slecht, de ander dom en ook slecht, welke van de twee geniet de voorkeur boven de ander?’
De dokter: ‘Natuurlijk is die eerste veel slechter. En dat op zich is al een duidelijk signaal dat literatuur niet goed is omdat ze iemand slecht maakt. Ik laat je in je eigen zwaard lopen.’
‘Wat mij betreft, ik zou eigenlijk niet durven bepalen wie van beiden slechter is dan de ander’ zei Battus. ‘In elk geval denk ik dat ze beiden laakbaar zijn. De een omdat hij misbruik maakt van de beste dingen en de ander, misschien wel in veel ruimer zin, omdat hij er niet voor gezorgd heeft dat hij die beste dingen kent. Op de eerste is de beschuldiging van de profeet[1] van toepassing: “Wijs zijn zij om kwaad te doen, maar goed te doen weten zij niet.” Op de ander is eveneens een bijbelse uitspraak van toepassing, in dit geval van David[2]: “Hij wilde niet begrijpen hoe hij goed moest doen.” Want, uit een ongeletterde slechtheid kan men geen enkel voordeel verwachten, maar een geletterde slechtheid, ook al is het slecht voor de persoon zelf, kan anderen toch nog enig nut bezorgen. Als een slechte inborst samengaat met gebrek aan kennis dan zondigt men brutaler en schaamt men zich minder. Iemand zonder kennis kan immers heftig naar iets verlangen en denken dat dat met recht gebeurt. Geestelijke vorming is dus geen afdoende remedie tegen lage begeerten, maar het zou wel een remmende werking moeten hebben. Het is immers onmogelijk dat iemand met gedegen kennis van het onderscheid tussen eerzaam en schandelijk geen afkeer zou hebben van schandelijk gedrag, en dat hij geen bewondering zou voelen voor de glans van deugdzaamheid. Bovendien zal een geschoold persoon doen alsof hij fatsoenlijk is, wat het dichtst komt bij deugdzaam leven, terwijl een ongeschoold persoon verwacht dat hij goede sier zal maken met zijn ondeugden. De eerste kent zijn ziekte precies waardoor hij gemakkelijker te genezen is, de tweede is bijna een hopeloos geval omdat hij zelf denkt dat hij gezond is. De een beschikt over alle gereedschap voor een deugdzaam leven, de ander heeft daarvoor geen enkel hulpmiddel beschikbaar. Maar voor onze discussie doet dit niet ter zake. Laten we toegeven dat boerse liederlijkheid minder gevaarlijk is dan geleerde slechtheid. Zijn de letteren daarom slecht? Geenszins. Juist door dit ene argument zijn ze zeer goed, om daarmee meteen het zwaard waarmee jij mij dacht te kunnen uitschakelen naar jou om te draaien. Ten eerste zorgen de letteren niet voor slecht gedrag maar als iemand geletterd is en slecht gedrag vertoont, werkt deze combinatie als een opgeheven fakkel en wordt zulk gedrag nog duidelijker zichtbaar. Neem bijvoorbeeld twee overspelplegers, de een is ongehuwd, de ander is een getrouwd man en hoewel het vergrijp hetzelfde is, zal de schuld toch niet gelijk zijn, die is immers zwaarder bij de getrouwde man. Waarom dan, soms omdat het huwelijk slecht is? Beslist niet, maar naarmate het huwelijk een heiliger zaak is, is het een ernstiger vergrijp dit te schenden door een echtbreuk. Wie zich vergrijpt aan een gewijde zaak laadt een grote schuld op zich, groter dan wegens een vergrijp als diefstal, het betreft immers heiligschennis. Moeten we het profane dan verkiezen boven het gewijde? In het geval van een priester is ontucht iemand ernstiger aan te rekenen dan in het geval van een leek. Is het priesterschap daarom slecht? Natuurlijk niet. Het maakte hém slechter. Als het priesterschap niet iets was met een bijzonder karakter zou het hem niet op grond hiervan slechter maken. Immers naarmate ieder ding heiliger is, zal het misbruikt ervan ook schandelijker zijn.
Maar laten we nu de twee anderen met elkaar vergelijken. Zet twee mannen naast elkaar, allebei brave burgers, de een ongevormd, de ander geschoold, aan wie van de twee moeten we de voorkeur geven? Ha, nu zoeken ze uitvluchten, ze aarzelen. Vind maar eens een man die zowel geleerd als fatsoenlijk is zeggen ze dan. Ik geef toe er is een enorm gebrek aan dit soort mensen, van ongeschoolde en onfatsoenlijke mensen lopen er overal massa’s rond. Maar waarom aarzelen ze, terwijl Hieronymus op dit punt helemaal niet aarzelde? Hij plaatste regelrecht en volmondig, zoals dat heet, heilige geleerdheid boven heilige boersheid[3]. Hij zei namelijk dat Daniël aan het einde van een heilig visioen gezegd heeft dat “de rechtvaardigen schitteren als sterren en de wijzen”, dat wil zeggen de geleerden, “als de sterrenhemel”. Zien jullie hoever de rechtvaardige boersheid en de geleerde rechtvaardigheid van elkaar verwijderd zijn? De eersten worden met de sterren vergeleken, de anderen met de hemel. Eerder liet hij al weten dat heilige boersheid alleen zichzelf tot voordeel is, ook al levert iemand door een deugdzaam leven een bijdrage aan de kerk, toch zal hij haar schade toebrengen als hij geen weerstand biedt aan degenen die haar afbreken. En zoals altijd spreekt Hieronymus hier ware woorden. Want in hoe bredere kring een goede zaak bekend is des te belangrijker moet deze wel zijn. Wie een deugdzaam leven leidt, levert wel een grote prestatie maar heeft daarvan alleen zelf profijt, en eventueel nog een paar mensen in zijn omgeving. Maar als aan zijn voortreffelijke levenswijze ook nog een zekere geleerdheid is toegevoegd, hoeveel fraaier en breder zal het effect van de deugd dan zijn, alsof er een fakkel bij aangestoken is. Als het echter nog een stap verder gaat en hij de mooiste geestelijke bespiegelingen aan de letteren kan toevertrouwen, dus als hij niet alleen geleerd is maar ook goed formuleren kan, dan moet de waarde van zo’n soort man wel blijvend van zeer grote invloed zijn. En zo iemand zal zeker niet alleen invloed hebben op zijn vrienden, zijn gelijken of zijn buren, maar ook op vreemdelingen, op het nageslacht en op mensen die wonen aan de randen van de wereld. Een braaf bestaan zonder geleerdheid zal als het niet op schrift wordt doorgegeven aan het nageslacht, met zijn eigenaar sterven. In het geval van geleerde wijsheid kunnen landen noch zeeën, noch het verloop van talloze eeuwen verhinderen dat deze zijn weg vindt naar alle stervelingen. Ik heb er geen behoefte aan hier de nare vergelijking te trekken wat meer heeft bijgedragen aan onze religie, het bloed van de martelaren of de pen van geleerde schrijvers. Ik wil namelijk geen afbreuk doen aan de glorie van de martelaren, die iemand zelfs met de meest fantastische redevoering niet onder woorden kan brengen.
Maar wat ons persoonlijk voordeel betreft: we zijn sommige ketters misschien nog wel meer verschuldigd dan de martelaren zelf. En we hadden een grote hoeveelheid martelaren, maar slechts weinig geleerden. De martelaren brachten door te sterven het aantal christenen omlaag, de geleerden hebben het met hun overtuigingskracht omhoog gebracht. Kortom zij zouden dapper maar tevergeefs hun bloed hebben vergoten als die anderen hen niet met hun geschriften tegen de heidenen hadden verdedigd. Daarom zal de christelijke kerk toch niet zo ondankbaar zijn dat zij de profane letteren die zij in moeilijke tijden als zo heilzaam ervaren heeft, nu in tijden van rust en voorspoed in ballingschap stuurt terwijl zij die rust en voorspoed juist verkregen heeft door de letteren.
Des te meer verbaas ik me over sommige mensen die weloverwogen beweren dat zij zich verre houden van iedere vorm van studie. Immers, we hebben al duidelijk gemaakt dat zij zich niet inlaten met de uitvindingen van de heidenen en dat dit meer dan dwaas is. Maar nu de vraag of zij een punt hebben, met hun bewering dat zij arrogantie willen vermijden. Bepaal maar eens, of het gaat om de angst van een zwakke geest, of om de ondeugd van geestelijke luiheid als zij een zonde bedenken waar geen zonde is. Ik ben bereid te begrijpen dat zij zich vergisten wanneer zij,
[1] Jeremia 4: 22
[2] Psalm 3: 3
[3] Hieronymus, Epistulae, 53, 3
10v
ac correpti / corrigantur Alioquin que nam[1] erit ista religio . minimi mali metu . in maximam incidere perniciem? Ita inepti dum muliebriter trepidantes / curiositatis vicium student defugere . in diversum sed multo perniciosius decidunt Frustra vicium vitaveris illud si te alio pravum detorseris . ait Horatius . Male Scyllam effugeris . si in Charibdim incidas Male procellam declinaveris si ad littoris scopulos navim fregeris Hy sunt quorum puerilem ne dicam perversam trepidationem sanctissimus ille et regum et prophetarum David notavit Illic inquiens trepidaverunt timore ubi non erat timor Nam qui superstitiose ventum observat . is numquam se mari credat[2]. et qui nubes anxie considerat . is metet numquam Quid autem perversius[3] quam illic metum fingere ubi honestissimi sunt[4] capiendi labores? Hic ubi summum et certum est periculum . supinum stertere? Illi inepta stoliditate[5] nostris ex oculis curiositatis festucam volunt educere . ipsi in suis / ignavie trabem non sentientes. Nos[6] criminantur quod plus quam sat est scientes[7] Iam fac nos modum oblitos utrum honestius est . in rebus honestis . ultra limites esse an citra? Utrum prestabilius excedere an deficere? Verentur necubi in libris ethnicis aliquid forte minus severum . tetricis auribus insonet . nec verentur terrificam illam domini vocem Serve nequam quare non dedisti ad mensasam pecuniam meam / et ego utique veniens cum usura exegissem illam? Adeo nihil eque aversatur deus ut ignaviam. Filium perditum qui universam substantiam in scorta et lenones[8] dissipaverat . in gratiam letus recipit Servum eciam qui talentum integrum eciam restituit tam minaciter obiurgat Semina quedam bonarum artium indidit nobis parens deus . intellectum . ingenium . memoriam . ceterasque animi dotes que talenta sunt ad usuram credita . qui si exercitatione et studio . quasi duplicaverimus ut impigros servos dominus reversus laudabit / peculium esse sinet sin acceptum talentum in terram defoderimus . quo tandem animo / domini redeuntis oculos / ora / vocem / feremus? Ubi ceteris pro accepta sorte lucrum annumerantibus . nos inutile talentum referemus ignavi? Hic erit cur trepidare merito potuissent . st isti meticulosi homines . non illic ubi commodi plurimum / periculi perparum.
Confutat auctoritates auctoritatibus
Hic qum Battus collectis oculis aliquamdiu intersilluisset Deum immortalem inquit / quantum hoc disputationis campum aperiri video[9] Dextrum igitur cornu (ut arbitror) vel profligavimus vel inclinavimus[10]. Urgent tamen hostes et sinistram alam infensis armis[11] admovent sacrarum litterarum armis nos eminus et comminus[12] territant Primum igitur erit hostibus sua tela eripere Deinde suomet ipsos ut (inquit comicus) gladio iugulare Rationibus cedere coacti . ad ecclesiasticas litteras confugiunt . et nobis occinunt quod ipsi non intelligunt. Hic mihi Catho nescio quis / reducto mento / labijs provectis[13]/ oculis stupidis / supercilio sublato[14]/ dextera prelata[15]/ leva cingulo iniecta . facessant inquit huic humane cavillationes / audiamus quod divina scriptura iubeat Non altum sapere inquit sapiens[16] sed humilibus consentientes Item alibi / Non altum sapere sed[17] sapere[18] ad sobrietatem[19]. et . Noli altum sapere . sed time Rursum alibi. Qui se existimat aliquid scire / nondum scit quemadmodum oporteat eum scire Et qui sibi videtur sapiens . stultus fiat ut sit sapiens Ad eundem modum Esayas inquit Perdam inquit sapientiam sapientum et prudentiam prudentium reprobabo Item divus Jacobus Non est enim ista sapientia de sursum descendens . sed terrena animalis dyabolica que autem de sursum est sapientia . primum quidem pudica est . deinde pacifica . modesta suadibilis bonis consentiens plena misericordia et fructibus bonis . non iudicans . sine simulatione Huiusmodi aliquot sententiolas homines ineptissimi in nos iaciunt / quas omnes recensere tum ociosum sit . tum[20] nichil utile . presertim quod et eodem spectent et eadem ratione dissolvi possint Universa quidem ista et vere et recte scripta . verum nos alio torquemus . depravamus[21] que recte dicta sunt Siquidem ad nostram palliandam[22] ignaviam deflectimus . qum tam evidens sit ut (quod inquiunt) sentiri possit manibus . hijs sententijs non vituperari eruditionem[23] sed eos qui aut efferunt sese quod paulo sint eruditiores . aut eis in studijs vel immodici vel intempestivi inveniantur . aut sue sententie tenaciores / audeant ab ecclesiasticis opinionibus desciscere / aut certe alioqui bonis litteris abutantur Invisa est superis impia superba impudica litteratura . scimus istud . adde / et mortalibus odiosa Merito in hanc fulminat scriptura Horreant et corrigantur qui noxam[24] agnoscant . gaudeant immunes. Quid hec ad imperitos qui prope nichil didicere? Scilicet hoc credo triumphant . quod egregie caverint . nec quicquam horum in se dici possit. Neque enim reprehendi potest quod male rem[25] ministret . cui nihil unquam rei fuit Ridicule profecto perinde . quasi iste sententie peritos litterarum magis quam imperitos feriant Ita ne in solos eruditos cadit / altum sapere . at non multo maxime in stolidissimum quemque? Quid tandem est altum sapere . alte doctum esse an potius sibi placere? eis ista canantur . non qui bene docti sunt Sed hijs potius qui qum nichil didicerint / doctoribus[26] imperare contendunt. Non studiosis sed divitibus inquit Paulus Non altum sapere Eruditis ista non apte canuntur stolidis ista cantentur qui alienam eruditionem fastidiunt . suam rusticitatem mirantur Et que tandem est illa scientia animalis dyabolica? utique que zelum amarum habet . que contentiones et simultates parit . que adversus veritatem dimicat Hoc apostoli sentiebat animus . hoc ipsa sermonis series ostendit. Quid simplicem scripturam torquemus? Quid invitam et reluctantem trahimus? Non hic de litteris secularibus[27] sed de theologicis questiunculis agitur quas nichil ad rem pertinentes nonnumquam inter se pertinacissimis contentionibus agitant[28]
Atque hoc[29] quidem e scripturis quas
[1] bovengeschreven: quaenam
[2] bovengeschreven: (cred)e(t)
[3] bovengeschreven: perniciosius
[4] bovengeschreven: sint
[5] bovengeschreven: sedulitate
[6] bovengeschreven: n(os)
[7] in marge: [semper] plura discere cupiamus ipsi nec illa scire curant sine quibus nec homines sumus nec vivimus Iam fac etc
[8] gewijzigd en aangevuld: (lenones)que et popinas
[9] in marge: Sed sit modus
[10] bovengeschreven: certe
[11] bovengeschreven: animis
[12] tussengeschreven: (comminus)que
[13] bovengeschreven: porrectis
[14] bovengeschreven: adducto
[15] bovengeschreven: prolata
[16] bovengeschreven: (sapien)tes
[17] bovengeschreven: Idem
[18] bovengeschreven: iubet
[19] bovengeschreven: iterum alibi
[20] bovengeschreven: ad
[21] tussengeschreven: (depravamus)que
[22] bovengeschreven: tergendam
[23] in marge: [sed ad]moneri nos ne mundi successibus sublatis [animis p]arum meminerimus Christianae modestiae. [Ope]s addunt cristas. hic metuendum quod monet Paulus [imo] ad eos haec pertinent qui profecerunt in vir[tutibus]. Neque tamen inficiabor haec ad eruditos quoque [pertine]re. verum non omnes sed eos dumtaxat qui aut etc
[24] bovengeschreven: noxiam
[25] tussengeschreven: ad(ministret)
[26] bovengeschreven: (doct)i(oribus)
[27] bovengeschreven: liberalibus
[28] in marge: [quo st]ulto popello sublimiter eruditi videantur [cum er]uditio christiana nesciat supercilium Quid [autem] istis contentiosius? qui coelum terrae misce[ant c]itius quam usquam cedant. protinus hereticum [vocife]rantes si quis ab illis dissentiat.
[29] bovengeschreven: haec
nadat ze erop gewezen of bekritiseerd zijn, zich laten corrigeren. Want anders, wat is dat voor een geloof, als iemand uit angst voor een geringe zonde zich in de grootste ellende stort? Op die manier proberen dwaze lieden, bibberend als vrouwen, de zonde van nieuwsgierigheid te vermijden en komen zo in een ander maar veel verderfelijker kwaad terecht. “Je hebt die fout tevergeefs vermeden, als je daardoor elders in moeilijkheden komt”, zei Horatius al. Je doet het dus verkeerd wanneer je aan Scylla ontsnapt en vervolgens bij Charybdis terechtkomt.[1] Je doet het verkeerd als je de storm ontwijkt, maar daarna je schip op de klippen van de kust laat lopen. Op deze mensen, met hun kinderlijke of eerder hun perverse, aarzelende houding gaf David, de heiligste van de koningen en profeten, commentaar toen hij zei: “Zij beefden van angst waar geen angst nodig was.”[2] Want wie vol bijgeloof naar de wind blijft kijken, zal zich nooit op zee begeven, en wie vol angst de wolken bestudeert, zal nooit oogsten. Wat is er immers kwalijker dan daar angst te veinzen waar zeer belangrijk werk moet worden gedaan, maar waar het gevaar duidelijk en reëel is, snurkend achterover te liggen? Zij domme dwazen, willen de splinter van nieuwsgierigheid uit onze ogen verwijderen terwijl ze de balk van lamlendigheid in hun eigen oog niet zien. Zij verwijten ons dat we meer willen weten dan genoeg is. En stel dat we vergeten zijn waar de grens van nieuwsgierigheid ligt, wat is dan bij eerzame aangelegenheden betamelijk, mogen we over die grens gaan of moeten we er eerder binnen blijven? Is het verdienstelijker om er overheen te gaan, of om tekort te schieten? Ze zijn bang dat er misschien in de heidense boeken iets staat dat niet streng genoeg is voor hun steile oren. Maar ze zijn niet bang voor die angstwekkende woorden van de Heer: “Jij slechte dienaar, waarom heb je mijn geld niet op de bank gezet? Dan zou ik het bij mijn terugkomst met rente hebben opgeëist”[3]. Van niets heeft God zo’n afkeer als van een gebrek aan doortastendheid. De verloren zoon die zijn hele kapitaal had verbrast bij de hoeren en de koppelaarsters, nam hij vol vreugde in zijn huis weer op[4]. De dienaar die het hele talent had terugbracht, werd door hem met dreigende woorden terecht gewezen. God onze Vader heeft in ons de zaden van de schone kunsten geplant, zoals het verstand, het begrip, het geheugen en andere gaven van de geest, en die zijn ons geschonken om rente op te leveren. Als wij die door oefening en studie weten te verdubbelen, zal de Heer ons bij zijn terugkeer prijzen als ijverige dienaren en ons dat als een erfdeel schenken. Maar als wij het talent in de grond begraven, hoe zullen wij dan de blik, het gelaat en de woorden van de Heer verdragen als hij terugkomt? Terwijl anderen de rente bijtellen voor het ontvangen kapitaal, brengen wij luiaards het talent terug dat niets heeft opgeleverd. Die kleingeestige lieden zouden beter en terecht hiervoor kunnen vrezen, en niet voor hetgeen groot voordeel oplevert en nauwelijks gevaar in zich draagt.’
Gezagsdragers laat hij gezagsdragers de mond snoeren
Battus sloot zijn ogen en was even stil. Vervolgens zei hij: ‘Mijn hemel, wat een slagveld aan discussies doemt er voor mijn ogen op[5]. We hebben denk ik de rechtervleugel van de vijanden wel verslagen of opzij gedrongen, maar ze blijven aandringen. Ze komen met dreigende wapens aanzetten op de linkerflank en proberen ons bang te maken met geduchte ‘wapens’ uit de Heilige Schrift, van dichtbij en van veraf. De eerste opdracht is dus om de vijanden hun wapens te ontnemen en hen vervolgens, in de woorden van de komediedichter, met hun eigen zwaard de keel af te snijden[6]. En als zij dan door onze argumenten gedwongen worden om te wijken, zullen zij hun toevlucht nemen bij de kerkelijke geschriften, en dreigend in onze oren dingen opdreunen die ze zelf niet begrijpen. Daarbij zie ik een soort Cato voor me, met een terugwijkende kin en getuite lippen, starre ogen, opgetrokken wenkbrauwen, de rechterhand uitgestoken, de linker in de gordel, die zegt: ‘Weg met deze menselijke spitsvondigheden, laten wij luisteren naar wat de Heilige Schrift ons opdraagt, Paulus zei: “Zin niet op het hogere, maar sluit je aan bij de nederigen”[7] en elders zei dezelfde Paulus: “Zin niet op het hogere maar wees bedachtzaam[8]”, en: “Koester geen verheven gedachten, maar vrees”. “Wie denkt iets te weten, weet nog niet hoe hij moet weten.”[9] En tenslotte: “Wie van zichzelf denkt dat hij wijs is, laat hij een dwaas worden om wijs te zijn.’’[10] In dezelfde trant zei Jesaja: “Ik zal de wijsheid van de wijzen vernietigen en het verstand van de verstandigen zal ik verdoen.”[11] En de heilige Jacobus: “De kennis is immers geen kennis die van boven komt, maar een aardse, dierlijke, duivelse kennis. De kennis die van boven komt is in de eerste plaats zuiver, maar ook vreedzaam, bescheiden, meegaand, ze stemt overeen met het goede en is vol van medeleven en goede vruchten, oordeelt niet, veinst niet.”[12]’
‘Die uiterst domme lieden slaan ons met tal van dit soort losse citaten om de oren. Het zou veel tijd kosten om ze allemaal de revue te laten passeren en bovendien is het nutteloos, vooral omdat ze dezelfde strekking hebben en op dezelfde manier te weerleggen zijn. De uitspraken zijn echter allemaal waar en zijn juist opgeschreven, maar wij zouden deze verdraaien en een karikatuur maken van woorden die juist gezegd zijn. Ja, wij zijn degenen die de zaak verdraaien om ons gebrek aan doorzettingsvermogen te verhullen, terwijl het zo duidelijk is, zogezegd op tien vingers na te tellen, dat deze uitspraken niet tegen erudiete mensen zijn gericht maar tegen hen die zich op de borst kloppen omdat ze menen wijzer te zijn. Ze zijn gericht tegen mensen die bij studies geen maat weten te houden of daarbij de tijd veronachtzamen, te strak vasthouden aan hun eigen mening, of die het wagen om af te wijken van de opvattingen van de kerk, of tegen hen die op een andere manier duidelijk misbruik maken van de schone letteren. De hemel heeft een afkeer van goddeloze, verwaande, onzuivere literatuur, dat weten we, voeg daar maar aan toe dat ook stervelingen ervan walgen. Terecht gaat de Heilige Schrift hiertegen tekeer. Laten degenen die menen dat zij zich hieraan schuldig hebben gemaakt huiveren en op hun schreden terugkeren, degenen die op dit punt geen fouten gemaakt hebben, mogen zich verheugen.’
‘En hoe zit het op dit punt dan met de categorie mensen zonder enige kennis, die zo goed als niets geleerd hebben?’
‘Ik denk dat zij natuurlijk zullen juichen, omdat zij er uitstekend voor gezorgd hebben dat hen wat het misbruiken van de letteren betreft, niets te verwijten valt. Je kunt iemand niet verwijten dat hij op een slechte manier met iets omgaat als hij zich dat nooit heeft eigen gemaakt. Maar het is volkomen lachwekkend, om te doen alsof deze bijbelteksten eerder slaan op mensen met kennis van de letteren dan op hen die daar niets van afweten. Slaat het verwijt ‘zin niet op hogere zaken’ alleen op geleerden en niet juist het allermeest op de aller domste lieden? Wat is dat eigenlijk ‘zinnen op hogere zaken’? Is dat hooggeleerd zijn, of eerder zelfingenomen zijn? Die teksten moeten niet gebruikt worden tegen hen die goed onderlegd zijn, maar tegen hen die hoewel ze niets geleerd hebben, proberen verstandiger mensen de les te lezen. Paulus richtte zich niet tegen de ijverige studenten maar tegen de rijken toen hij de woorden ’bezig zijn met hogere zaken’ gebruikte. Die woorden zijn niet van toepassing op geleerden, ze moeten worden opgedreund tegen stomkoppen die andermans geleerdheid afwijzen en hun eigen boersheid verheerlijken. En tenslotte, wat is die “dierlijke, duivelse kennis”? In ieder geval kennis die bittere jaloezie koestert, die twist en vijandschap veroorzaakt, kennis die strijdt tegen de waarheid. Dit is wat de apostel in essentie bedoelde, dit is wat deze reeks aan uitspraken laat zien. Waarom verdraaien zij eenvoudige bijbelteksten? Waarom slepen zij die er steeds met de haren bij? Het gaat niet om wereldse literatuur maar om theologische haarkloverijen die niets met de zaak te maken hebben, die regelmatig aanleiding waren voor verbeten onderlinge ruzies. En deze punten halen zij steeds weer uit geschriften
[1] Erasmus, Adagia 1, 5, 4
[2] Psalm 13: 5; Psalm 53: 6
[3] Lucas 19: 23
[4] Lucas 15: 1-32
[5] In de marge: Maar laten we stap voor stap te werk gaan.
[6] Terentius, Adelphi 958
[7] Romeinen 12: 16
[8] Romeinen 12: 3
[9] 1 Korinthe 8: 2
[10] 1 Korinthe 3: 18
[11] 1 Korinthe 1: 19; Jesaja 29: 14
[12] Jacobus 3: 15 en 17
11r
appellant Canonicas depromere solent. Nunc pauca proferam . que de ceteris scriptoribus arma soleant mutuari At ne iuxta grecorum proverbium Harenas metiamur . plurimos repetendo . unius g Gratiani meminisse sat fuerit. Qui preter ceteros nos terrere poterat si non auctoritate . certe voluminis immanitate Nuper igitur qum e scola Parrhisiorum in patriam reversus essem . incidit mihi cum quodam sacerdote concertatio . homine capitaliter nostris studijs infenso . alioquin humano / comi / non[1] ineleganti / bello / lepido/ festivo et quod hijs virtutibus convenit amatore strennuo/ potatore invicto/ commessatore assiduo . scortatore / aleatore[2] et multis[3] id genus virtutibus exornato Accreverat mihi cum hoc Sardanapalo iam inde a puero coniunctior familiaritas . cui quidem adhuc[4] tribuo ut nol nomini per causa parcam congerronis vetusti Consuevit mihi comicorum militum more sua iactare facinora . quot eadem in urbe haberet amicas Quotiens et quibus artibus ad alienas uxores penetrasset. quot rivales superasset. Quotiens una nocte marem prestare potuisset Que baratra bibendo . quanta cum gloria vicisset. Hec erant hominis studia . in hijs operam curam voluptatem ocium et negocium. In hijs felicitatem reponebat Huiusmodi nugis cum iam biduum mihi aures calcfecisset. Incidit inter prandendum ut nescio quid amenius e poetarum fabulis proferrem Ibi homo sui repente oblitus . novam quandam religionem cepit assumere exsecrari vero me quod et ethnicos illos et impudicos auctores legerem Iam et serio hortari ut resipiscerem ut illis relictis ecclesiasticos evolverem. Miratus sum subitam hominis methamorphosim ex epycuro mihi factum zenonem Rogabam quid ita censeret et numquid ipse eosdem legisset? Abhominatus est perquam religiose. Nunquam inquit in vita . nec attigi istos . nec attigero . sic mihi superi sint propicij Istud inquam vel citra iusiurandum facile tibi creditur. Sed quid tu illos tantopere fugis? Nam si pudici sunt non habent cur vitentur Sin impudici . quid ita fugitas eos . qui eadem scribunt que tu facis? Qur non amplecteris potius tuarum virtutum precones? Ibi tuorum morum ymaginem expressam agnosces. E ho Sardanapale non te pudet tandem cum istis factis mihi frontem istam ostendere? An me vero iubes tuam religionem imitari . qui gravius flagicium putas ethnicum librum attingere . quam uxorem non tuam permolere . potare amare / constuprare virgines tu ludum et pueriles nugas iudicas . legere poetam pro capitali flagicio ducis? Tibi licebit ethnica flagicia designare . mihi non licebit ethnicas litteras perdiscere? Dissimulavit homo bilem dicens huiusmodi cavillaciunculis / lautum prandium non esse corrumpendum Post spacium pomeridianum duxit me tamquam officiosus in bibliothecam publicam . ubi qum me videret homo Ciceronianis quibusdam dyalogis (qui mihi forte in manus inciderant) attentius incumbere . tandem irritatior Gratianum quem unum legebat[5] mihi obijcit. Iam inquit te confutabo planissime Commonstrat distinctionem 38am [tricesimam octavam] in qua de liberalibus disciplinis nescio que questio tractatur[6] ut pariter omnes[7] in dubium vocentur. Quod quam sit absurdum quis non videat? Iubeo pronunciet. Vix legebat . tantum aberat ut recte intelligeret Episcopus gentilium libros non legat . ethnicorum autem hereticorum autem perlegat pro necessitate ac tempore Rogabam hominem quid sibi vellet pro necessitate ac tempore Ait . si forte contra hereticum aut disputandum esset aut scribendum Et quid inquam si itidem[8] contra ethnicum usu veniat? Quid si nec theologorum libros intelligere queas? Non iam vides oriri necessitatem? Non placebat ratio. Iussi pergeret legere Nonne videtur in vanitate sensus et obscuritate mentis ingredi / qui diebus ac noctibus in dialectica arte torquetur. Qui phisicus perscrutator oculos trans celum levat . et cetera que sequuntur Item aliud[9] Cicera[10] inebriabantur[11] qui autem abutuntur sapientia seculari et dyalecticorum tendiculis Hic ego . et non vides inquam abutuntur dictum . non autem . habent . ut intelligas sapientie secularis plane usum quendam esse neque vetitum neque ociosum. Post multa congesta . ita suo more doctissime colligit Gratianus Ex quibus omnibus concluditur quod non est ab ecclesiasticis secularium litterarum querenda peritia Iam perinde ac si debellatum esset . ita cepit ineptus sibi[12] triumphum preparare Vix exoravi ut paucis me auscultaret. Et non intelligis inquam hanc ipsam collectionem contra te vehementer facere? Primum non mirandum fuisset si homo secularium litterarum ignarus / eas condemnasset presertim in hac parte . ubi (vestigandi gratia) data opera adversus illas pugnat. Nec tamen ausus est concludere interdictam esse ecclesiasticis ethnicam litteraturam . verum non esse querendam . frustra enim ibi queras ubi minime sit. Sed extra iocum querendam id est exigendam Non hic[13] igitur in questionem vocatur . sit ne ecclesiasticis concessa erudicio secularis sed an sit exigenda Non an habere . sed an carere liceat Adiecit ecclesiasticis . ne quid dubites hanc a scolasticis prorsus exigendam Vobis ignoscitur si careatis . nos si careamus damnamur Vides igitur quod tua ista conclusiuncula pro nobis facit Sed mane paulisper / etiam iam nunc accusationem audivimus / defensionem audiamus. Nondum satis pernosti Gracianicam eloquentiam De una quaque re non in utramvis sed in utramque partem disputat . equidem[14] pari copia . pari facundia quod idem[15] Gorgyam et Larneadem[16]. fecisse legimus Nunc huius palinodiam audi Iussi paginam evolvi Consequuntur enim illa Sed contra legitur . quod moyses et Daniel omni scientia Egypciorum et Chaldeorum eruditi fuerint Et post pauca Turbat acumen legentium et deficere cogit qui eos a legendis secularibus libris omnibus modis estimat prohibendos / in quibus si qua inventa sunt utilia / quasi sua sumere licet Alioquin Moses et Daniel sapientia Egypciorum et Caldeorum non paterentur erudiri Et alia que sequuntur[17] paulo inferius Ex Ambrosio Si quis artem noverit grammaticam vel Dialecticam / ut recte loquendi rationem habeat et inter falsa et vera dijudicet non improbamus Item[18] ex eodem Qui de vino et mensa regis nolunt[19] comedere ne polluantur . utique si scientiam babiloniorum scirent esse peccatum . numquam acquiescerent discere quod non licebat Et iterum aliquanto inferius Ex synodo Eugenij pontificis De quibusdam locis ad
[1] bovengeschreven: nec
[2] bovengeschreven: fortissimo
[3] toegevoegd: (multis)que
[4] bovengeschreven: adhuc
[5] bovengeschreven: (lege)rat
[6] bovengeschreven: at ita tractatur
[7] bovengeschreven: omnia
[8] bovengeschreven: idem
[9] bovengeschreven: illud
[10] verbeterd: s(icera)
[11] bovengeschreven: (inebria)ntur
[12] bovengeschreven: se ad
[13] bovengeschreven: hoc
[14] bovengeschreven: (e)t (quidem)
[15] bovengeschreven: olim
[16] bovengeschreven: C(arneadem)
[17] bovengeschreven: rursum
[18] bovengeschreven: mox
[19] bovengeschreven: vo(lunt)
die zij “de Canonieke boeken” noemen.
Nu zal ik hier een paar van die punten opvoeren die zij aan andere schrijvers plegen te ontlenen, en die hen tot wapens dienen. Maar om nu niet, zoals het Griekse spreekwoord zegt zandkorrels te gaan tellen[1] door een groot aantal citaten naar voren te halen, is het waarschijnlijk voldoende om alleen Gratianus te citeren die ons meer dan alle anderen ontzag kan inboezemen, al is dat niet door zijn gezag dan toch wel door de omvang van zijn werk[2].
Toen ik onlangs net terug was van de universiteit van Parijs raakte ik in discussie met iemand die zeer gekant is tegen onze studies, maar verder een beschaafd, vriendelijk, charmant, knap, geestig en joviaal man is, en, wat wel past bij deze eigenschappen: een Don Juan, iemand die iedereen onder tafel drinkt, die je bij elk diner tegenkomt, een hoerenloper, een gokker en in het trotse bezit van meer van dit soort eigenschappen. Er was al sinds mijn jeugd een vrij hechte vriendschap gegroeid met deze Sardanapalus[3], en dat is de reden dat ik de echte naam van deze oude kameraad niet noem. Net als de soldaten uit de komedie, begon hij tegenover mij op te scheppen over zijn streken: hoeveel vriendinnetjes hij had in een en dezelfde stad, hoe vaak en met welke listen hij in contact kwam met andermans vrouwen, hoeveel rivalen hij overwonnen had, hoe vaak hij in een nacht zijn mannelijkheid bewijzen kon en welke zuipschuiten hij er bij het drinken met glans onder gekregen had. Dit waren de hobby’s van de man, hieraan besteedde hij alle moeite, zorg, lust, vrije tijd en werktijd, hierin vond hij zijn geluk. Toen hij met dit soort onzin mij al twee dagen lang de oren had doof gepraat, gebeurde het tijdens het eten dat ik iets aardigs uit de verhalen van de dichters citeerde. Op dat moment werd deze man plotseling een ander wezen, hij begon vanuit een voor hem nieuw soort religiositeit te spreken en mij te verwensen omdat ik die heidense en smerige schrijvers las. Hij spoorde mij oprecht aan om bij zinnen te komen, die geschriften te verwerpen en me voortaan bezig te houden met de kerkelijke geschriften. Ik was stomverbaasd over de plotselinge gedaanteverandering van de man die van een Epicurus een Zeno was geworden. Ik vroeg hem waarom hij die mening was toegedaan, en of hij die schrijvers zelf wel gelezen had. Hij ontkende het met heilige verontwaardiging: ‘Nooit van mijn leven, ik heb ze nooit aangeraakt en dat ga ik ook niet doen. De hemel beware me!’ Ik zei: ‘Dat geloven we ook wel van je zonder dat je daarbij God aanroept maar waarom heb je daar zo’n afkeer van? Want als het fatsoenlijke schrijvers zijn, is er geen reden om ze uit de weg te gaan, en als ze onfatsoenlijk zijn, waarom ontloop je hen dan die over dezelfde dingen schrijven die jij uithaalt? Waarom druk je hen die jouw kwaliteiten uitbazuinen niet aan je borst? Je zult zien dat ze jouw gedrag in beeld brengen. Kom op, Sardanapalus, schaam je je niet om met jouw staat van dienst tegenover mij zo’n gezicht te trekken? Of draag je mij op om jouw ‘religie’ te volgen? Jij die meent dat het een ernstiger misdaad is een heidens boek aan te raken dan een vrouw die niet de jouwe is in je bed te lokken? Zuipen, seks, jonge meisjes onteren, dat vind jij een spelletje, grappen die jongens uithalen, maar een dichter lezen beschouw je als een doodzonde? Jij mag wel heidense vergrijpen beramen maar ik zou me niet mogen verdiepen in heidense literatuur?’ ‘De man wist zijn woede te verbergen, en zei: ‘Laten we een lekkere maaltijd niet met dit soort onbenullige kwesties bederven.’
Na het middaguur nam hij me mee naar de openbare bibliotheek als om me een dienst te bewijzen. Toen de man zag dat ik mij vol belangstelling verdiepte in een paar dialogen van Cicero die ik toevallig te pakken had gekregen, raakte hij nogal geïrriteerd en duwde mij Gratianus onder de neus, de enige die hij las. ‘Nu zal ik je eens duchtig de mond snoeren!’ zei hij. Hij toonde mij paragraaf 38, waarin een vraagstuk over de vrije kunsten wordt behandeld en wel op een dusdanig manier dat ongeveer alles in twijfel getrokken kan worden. Iedereen begrijpt natuurlijk direct hoe absurd dat is. Ik vroeg hem mij wat voor te lezen. Hij las met grote moeite, zo lastig was het voor hem om de tekst goed te begrijpen: “Een bisschop”, zo las hij, “moet geen boeken van heidenen lezen, alleen wanneer tijd en noodzaak daarom vragen, pas dan mag hij de boeken van ketters lezen.” Ik vroeg de man wat naar zijn idee ‘tijd en noodzaak’ betekende. Hij zei: ‘Als er tegen een ketter een betoog of geschrift moet worden opgesteld.’ ‘En wat’, zei ik, ‘als diezelfde behoefte zich voordoet tegen een heiden? Wat als iemand de boeken van de theologen niet kan begrijpen? Zie je de noodzaak daartoe niet ontstaan?’ Deze aanpak beviel hem niet. Ik vroeg hem om verder te lezen. “Denkt u niet dat degene die zich dagen en nachten verbeten met dialectiek bezighoudt, of de wetenschapper die zijn ogen omhoog wendt en langs de hemel laat gaan, met bedrieglijke gevoelens te maken krijgt, en een getroebleerde geest wordt?” En hij las wat er nog achteraankwam, en daarna nog een soortgelijke passage: “Zij die misbruik maakten van de wereldse kennis en de strikken van de dialectici, raakten bedwelmd door sterke drank.“
Op dat moment zei ik: ‘En zie je daar het woord ‘misbruiken’ niet staan? Daar staat dus niet ‘bezitten’. Dan begrijp je eenvoudigweg dat het gebruik van wereldse kennis ten enenmale niet verboden is, en ook niet nutteloos.’ ‘Na een hele serie argumenten had Gratianus op zijn manier de discussie zeer deskundig samengevat: “Uit dit alles volgt als slotsom dat bij geestelijken geen deskundigheid op het gebied van de wereldse literatuur gezocht moet worden.” En alsof het pleit hiermee was beslecht, begon de dwaze man zich al op zijn overwinning voor te bereiden. Met moeite kreeg ik hem zover dat hij nog even naar mij wilde luisteren.
‘Begrijp je niet’, zei ik, ‘dat deze hele samenvatting specifiek tegen jou gericht is? Is het om te beginnen niet verbazingwekkend als een man die niets weet van heidense literatuur, deze veroordeelt, juist op een punt waar hij in het kader van zijn onderzoek zijn best doet om deze te bestrijden? Hij heeft het namelijk niet gewaagd te concluderen dat de wereldse literatuur verboden is voor geestelijken maar dat deze daar niet gezocht moet worden. Je zoekt immers tevergeefs waar hij allerminst aanwezig is. Maar zonder gekheid, ‘gezocht’ betekent hier ‘geëist’. Hier wordt dus niet ter discussie gesteld of wereldse geleerdheid aan geestelijken toegestaan is maar of die van hen verwacht moet worden, niet of zij die mogen hebben maar of zij die mogen ontberen. Hij heeft ‘geestelijken’ toegevoegd, opdat je er niet aan zult twijfelen dat deze kennis van de scholastici zondermeer geëist mag worden, en dat het je vergeven wordt als je die kennis ontbeert, maar als wij het missen wordt ons dat aangerekend. Je ziet dus hoe die snelle conclusie van je in ons voordeel werkt.
Maar wacht nog even, we hebben nu de beschuldiging al gehoord, laten we naar de verdediging ervan luisteren want je hebt de welsprekendheid van Gratianus nog niet helemaal door: bij een bepaald onderwerp gaat zijn betoog niet de ene kant op, of de andere maar naar beide kanten, en dat met evenveel argumenten en even briljant, net zoals wij dat zagen bij Gorgias[4] en Carneades. Luister nu naar de andere kant van zijn betoog.’ Ik vroeg hem de pagina óm te slaan, daar volgden immers de bekende woorden: “Maar aan de andere kant lezen wij dat Mozes en Daniël een grondige kennis hadden van alle wetenschap van de Egyptenaren en van de Chaldeeën.” En een paar regels verderop: “Iemand die meent dat hij lezers met alle middelen moet afhouden van het lezen van wereldse boeken die verstoort hun scherpe blik en dwingt hen ermee te stoppen, terwijl je je de nuttige dingen die je daarin vindt, gewoon eigen mag maken. Anders hadden Mozes en Daniël zich er niet voor geleend om geschoold te worden in de wijsheid van de Egyptenaren en Chaldeeën.” En een paar regels lager stond een citaat van Ambrosius: “Als iemand kennis heeft van grammatica of dialectica waardoor hij de kunst beheerst om zich juist te kunnen uitdrukken en onderscheid weet te maken tussen waar en niet waar, dan keuren wij dat niet af”. En nog een citaat van hem: “Zij willen de wijn en de tafel van de koning niet delen uit angst dat zij onrein worden, evenzo zouden zij, als zij zouden weten dat de wetenschap van de Babyloniërs zondig was, er nooit vrede mee hebben om te leren wat niet was toegestaan.” En nog een uitspraak, een paar regels lager, uit de synode van paus Eugenius: “Over een paar plaatsen
[1] Erasmus, Adagia, 1, 4, 44
[2] Gratianus, 12e eeuwse jurist uit Bologna, ‘vader’ van het canonieke recht.
[3] Sardanapalus: andere naam voor de Assyrische koning Assurbanipal (ca. 668-626 v.Chr.) een voorbeeld van decadentie.
[4] Gorgias van Leontini en Carneades gingen er prat op dat zij van een vraagstuk zowel het voor als het tegen even sterk konden verdedigen.
11v
nos refertur . neque magistros neque curam inveniri pro studio litterarum / Iccirco ab universis[1] ipsis subiectis plebibus et alijs locis in quibus necessitas occurret[2]. omnino cura et diligentia habeatur ut magistri et doctores constituantur . qui studia litterarum . liberalium[3] artium dogmata doceant . quia in hijs divina maxime manifestantur[4] mandata Hec ubi ostendissem / rogabam numquid peniteret Gratianum obiecisse rhetori[5] Numquam inquit ista ante animadverti Nec mirror inquam si non capis venatu que minime pro te faciunt[6] Ea[7] demum excerpis / que pro tua causa facere videntur[8] nec perlegis . nec intelligis ea que legis. Quod non ita tibi eveniret . nisi tam in fugiendis litteris ethnicorum esses religiosus Audisti modo a sanctissimo consilio[9] cautum esse ut omnibus in locis parentur[10] qui liberales disciplinas doceant . et quidem assidue Nulla autem ex liberalibus discplinis Christiana es t. que quia neque de christo agunt / neque a christianis invente ad Christum autem omnes referuntur Nec est cur[11] tergiverseris. Nullam artem excepit Nonque rhetoricen nonque poesim omnes in genere / edicti forma complectitur. Nisi cavillaberis poesim liberalem non esse ut que in ludis trivialibus inter eas non numeretur Ego vero contempta ista prescriptione / non liberalem modo . verum eciam liberalissimam iudico / quippe que libris[12] olim non inter ceteras[13] tradi consuevit Obmutuit meus iureperitus Iubeo reliquos suos auctores ostendat . recusat ipse. De[14] decretis ad decretales[15] duco Locum[16] de magistris ostendo[17] Hinc itur ad Anthoninam[18] summam ad Pisanam / ad Astexanam[19]/ ad Angelicam / ceterosque non auctores[20]. sed congestores . omnes fere eandem cantilenam canunt . et Cuculus[21] Cuculo[22] succinit Est enim huic scriptorum generi moris . nichil suum ponere sed diversorum dicta hinc inde[23] decerpta congerere . non modo diversa . verum etiam aliquotiens inter se pugnantia. Sat habent coacervasse. Ceterum iudicij onus lectori relinquentes Cui ubi iam longa lectione cerebrum vertigine rotari et caligare acies ceperit . non multo certior surgit quam Demopho[24] ille Therentianus / ut[25] ex tribus advocatis consultis . qum unus suasisset . alter negasset . tercius deliberandum censuisset. Fecistis inquit probe . incertior sum multo quam dudum Horum igitur odiosas disputationes . qum iam complures legissemus . huc evadebant omnes . ethnicarum litterarum usum nemini vicio verti . imo laudi potius ducendum . verum abusum perniciosum esse . eoque vetitum . id quod nemo puerorum nesciebat.
Iam mitis erat / sed libebat hominem paulisper illudere[26] Rogabam nunc ubi[27] in suo Graciano legisset . licere viris ecclesiasticis . amare . potare . scortari . mechari? Negabat At ista iam vulgo faciunt et dormiunt decreta Nobis qui oratores aut historicos ethnicos legimus obijciuntur Sed obsecro te . quandoquidem tibi morem gessi . michi iam mutuam operam redde . et meos theologos paulisper consulamus Hieronimum aperio. Locum forte obvium ostendo . ubi de muliere captiva disputat . quam sapientiam[28] secularem[29]/ vir doctissimus et apte et festive interpretatur Quid ergo inquiens mirum . si[30] ego sapientiam secularem / propter eloquij venustatem et membrorum pulchritudinem . de ancilla atque captiva Israhelitem[31] facere cupio / et si quid in ea mortuum est . ydolatrie[32]/ voluptatis / erroris libidinum / vel precido vel rado et nixos[33] purissimo corde vernaculos ex ea genero domino Sabaoth? Labor meus in familiam christi proficit: stuprum in alienam . numerum auget conservorum Neque orationis methaphoram nec vocabula quidem intelligebat Ancillam ministram domesticam putabat Vernaculos quo sane vocabulo Hieronimus elegantissime usus est / quid sibi vellet nichil potuit suspicari Hic iam inquam ulciscuntur contumeliam suam [34] littere seculares Erat autem locus in ea epistola in primis nobili quam ad magnum oratorem inscripsit[35] In qua vir sanctissimus sicubi[36] sententiam invidie placande gratia vafre dissimulavit . hic certe non p perplexe proloquitur. Repetamus inquam a capite (non enim perlonga est Epistola) Quod autem queris in calce epistole tue / qur in opusculis nostris secularium litterarum interdum ponamus exa exempla / et candorem ecclesie ethnicorum sordibus polluamus . breviter responsum habeto Numquam hoc quereres nisi te totum Tullius possideret . si scripturas sanctas legeres si interpretes earum omisso vulcacio evolveres. Quis enim nesciat et in Mosse[37] in et in prophetarum voluminibus quedam assumpta de gentilium libris? et Salomonem[38] philosophis tyri et nonnulla proposuisse et aliqua respondisse Unde in exordio proverbiorum commonet ut intelligamus sermones prudentie / versutiasque verborum / parabolas et obsurum sermonem / dicta sapientum et enigmata que proprie dialectorum et philosophorum sunt Pauloque inferius paulum collaudans Ac ne parum hoc esset inquit . doctor[39] christiani exercitus et orator invictus / pro christo causam agens / inscriptionem fortuitam arte torquet in argumentum fidei . didicerat enim a vero david de manibus hostium extorquere gladium et Golie superbissimum caput proprio mucrone truncare Legerat in Deuteronomio domini voce preceptum . mulieris captive radendum caput / supercilia omnes pilos et ungues corporis amputandos et sic eam habendam coniugio Deinde post ea verba que paulo superius recitavimus Oseae inquit accepit uxorem fornicariam Gomer filiam de belaim[40] sc[41] dulcedinum et nascitur de meretrice filius israel . qui vocatur semen dei Esayas novacula acuta barbam et crura radit peccantium Et ezechiel in typo fornicantis iherusalem tondet cesariem suam ut[42] quicquid in ro[43] absque sensu et vita est / auferatur[44] Horum (me legente) qum nihil ille intelligeret Rogabat et quorsum ista omnia spectarent? eo inquam ut nullas ethnicas litteras fugiamus sed repurgatas ad Christianorum eruditionem transferamus. Quod si tu fecisses . non hic marmoreus
[1] bovengeschreven: Episcopis
[2] bovengeschreven: (ocurre)ret
[3] bovengeschreven: que
[4] bovengeschreven: atque declarantur
[5] bovengeschreven: rhetorculo
[6] bovengeschreven: venaris
[7] bovengeschreven: quae pro te faciunt ea
[8] bovengeschreven: legis
[9] bovengeschreven: (con)c(ilio)
[10] voorgevoegd: com(parentur)
[11] bovengeschreven: quod
[12] bovengeschreven: liberis
[13] bovengeschreven: sed ante ceteras
[14] bovengeschreven: Ipse a
[15] bovengeschreven: epistolas
[16] bovengeschreven: titulum
[17] in marge: [ubi] diligenter cavetur de parandis linguarum [doc]toribus cum isti christianum non putent nisi [sit] elinguis. hinc etc
[18] bovengeschreven: (Anthonin)i(am)
[19] bovengeschreven: (Ast)a(xanam)
[20] bovengeschreven: modo
[21] bovengeschreven: coccyx
[22] bovengeschreven: coccyci
[23] bovengeschreven: atque hinc
[24] verbeterd: (Dem)i(pho)
[25] bovengeschreven: qui
[26] verbeterd: eludere
[27] bovengeschreven: num ubi
[28] bovengeschreven: eruditionem
[29] bovengeschreven: prophanam
[30] bovengeschreven: et
[31] bovengeschreven: Israelitidem
[32] bovengeschreven: (ydo)lo(latrie)
[33] bovengeschreven: mixtus
[34] bovengeschreven: in se admissam
[35] bovengeschreven: an scripserit nescio
[36] bovengeschreven: alias
[37] bovengeschreven: Mose
[38] bovengeschreven: (S)o(lomonem)
[39] bovengeschreven: (d)u(ctor)
[40] bovengeschreven: balam
[41] bovengeschreven: id est
[42] bovengeschreven: et
[43] moet zijn: ea
[44] bovengeschreven: (aufer)tur
bericht men ons dat er geen leraren te vinden zijn en geen aandacht is voor de studie van de letteren. Daarom dienen alle aan hun gezag onderworpen gemeenten en andere plaatsen waar de noodzaak zich voordoet, alle mogelijke zorg en inzet te betrachten om onderwijzers en leraren aan te stellen die de literatuur en de grondbeginselen van de vrije kunsten kunnen onderwijzen want daarin komen de goddelijke bedoelingen het meest tot uiting.”
Toen ik hem deze passages getoond had, vroeg ik of hij er niet een beetje spijt van had Gratianus aan mij, een redenaar, te hebben voorgelegd.’ ‘Die dingen heb ik hiervoor nooit gezien.’ zei hij. ‘En dat verbaast mij niets’, zei ik, ‘als die dingen die allerminst in jouw voordeel werken, je bij het jagen niet zijn opgevallen en jij er die dingen uitpikt die jouw zaak lijken te ondersteunen, en als je deze vervolgens niet aandachtig doorleest, of niet begrijpt. En dat zou je niet zijn overkomen als je er niet zo heilig van overtuigd was dat de heidense literatuur vermeden moet worden. Je hebt zojuist van een allerheiligst pauselijk decreet gehoord, dat men ervoor moest zorgen dat er op alle plaatsen mensen werden aangesteld die de vrije kunsten konden onderwijzen met volle overtuiging. Geen van de vrije kunsten is echter een christelijke kunst: ze gaan niet over Christus en zijn niet door christenen ontwikkeld. Ze hebben wel allemaal met Christus te maken. En je hoeft geen uitvluchten te zoeken, paus Eugenius heeft geen enkele kunst uitgesloten, de retorica niet en de dichtkunst niet, de tekst van het edict heeft betrekking op alle vrije kunsten. Tenzij je het flauwe argument naar voren brengt dat de dichtkunst geen vrije kunst is omdat deze in het primair onderwijs daar niet toe gerekend wordt. Maar ik heb met die indeling niets te maken, ik vind het niet alleen een vrije kunst, maar zelfs de vrije kunst bij uitstek omdat de dichtkunst vroeger in boeken[1] gewoonlijk niet samen met de andere vrije kunsten werd aangeboden.’
Mijn rechtskundige hield daarop zijn mond. Ik verzocht hem om zijn andere auteurs naar voren te brengen. Dat weigerde hij. Na de Decreten van Gratianus nam ik hem mee naar de pauselijke brieven[2], en liet hem een tekst zien over schoolmeesters. Vandaar gingen we naar de Summa van Antoninus, naar het werk van Pisanus, van Astesanus en van Angelus[3] en van nog een paar anderen, geen schrijvers maar verzamelaars. Zij allen zingen ongeveer hetzelfde wijsje, het is altijd koekoek-één-zang’[4]. Bij dit soort schrijvers is het gebruikelijk om ook geen eigen standpunten naar voren te brengen maar om uitspraken van allerlei lieden van her en der, naast elkaar te zetten. Die uitspraken verschillen regelmatig van elkaar en zijn onderling tegenstrijdig. Voor deze schrijvers is het genoeg om alles maar op een hoop te gooien en de last van een oordeel verder aan de lezer over te laten. Bij het lezen van zo’n ellenlange tekst begint het de lezer te duizelen en wordt het hem zwart voor de ogen, hij staat net zo wankelend op als de bekende Demipho[5] van Terentius. Deze Demipho had drie raadslieden om advies gevraagd. Eén van hen had hem aangeraden om te doen wat hij van plan was, de tweede raadde hem dat af en de derde meende dat hij erover na moest denken. “Dat hebben jullie knap gedaan”, zei hij, “ik weet nu nog minder wat ik moet doen dan daarvoor”.
Toen wij een aantal van hun vervelende betogen doorgelezen hadden, was de uitkomst, bij alle auteurs, dat het gebruik van wereldse literatuur niemand als fout moet worden aangerekend, integendeel, eerder als een verdienste, maar dat misbruik gevaarlijk is, en daarom verboden, iets wat elk kind wel weet.
Ik had hem al plat, maar ik kreeg zin om nog wat met de man te dollen. Ik vroeg hem nu, of hij in zijn Gratianus ook gelezen had of het aan geestelijken toegestaan was om te vrijen, en te drinken, om naar de hoeren te gaan en echtbreuk te plegen. Hij zei dat hij dat daar niet gelezen had. ‘Maar zij doen dat openlijk, de decreten zeggen daar niets over’. ‘Maar wij die de heidense redenaars en historici lezen, worden met dat verwijt om de oren geslagen. Ik verzoek je, omdat ik jouw zin heb gedaan, mij nu een plezier te doen, laten we eens even mijn theologen raadplegen’. ‘Ik sloeg Hieronymus open, en wees hem op een passage waar ik toevallig op stuitte, de passage over de krijgsgevangen vrouw, het toepasselijke en fraaie beeld waarmee deze grote geleerde de wereldse kennis aanduidt: “Waarom zou het verbazing wekken als ik de wereldse kennis, -vanwege de fraaie stijl en de schoonheid van de onderdelen- van slavin en een krijgsgevangene tot een Israëlitische vrouw wil maken, en als ik alles wat dood is in haar, de afgodendienst, genotzucht, dwaling en begeerte, wegsnijdt of uitruk en bij haar met de zuiverste bedoelingen slaven verwek voor de Heer der heerscharen? Mijn werk versterkt het slavenbestand van Christus, mijn ontucht met een vreemde vrouw vergroot het aantal medeslaven.”[6]
Hij begreep de beeldspraak van dit betoog niet, laat staan de afzonderlijke termen. Hij dacht dat met ‘dienares’ gewoon een dienstbode werd bedoeld. En van het woord slavenbestand, een woord dat Hieronymus zeer zorgvuldig had uitgekozen, wat deze daarmee bedoelde, daarvan had hij niet het flauwste vermoeden. ‘Hier nemen de wereldse letteren wraak voor de minachting die haar ten deel valt', zei ik. Er was echter in die bij uitstek bijzondere brief, die hij had opgedragen aan de redenaar Magnus, juist een passage waarin deze grote heilige, die elders zijn mening listig verborgen houdt voor de lieve vrede, helder voor zijn mening uitkomt. Ik zei: ‘Laten we teruggaan naar het begin’, de brief van Hieronymus is immers niet zo lang: “Aan het eind van jouw brief vraag je waarom wij soms in onze schrijfseltjes voorbeelden uit de wereldse literatuur opnemen, en de glans van de kerk bezoedelen met vuiligheid van de heidenen. Hier heb je een kort antwoord. Je zou dit nooit vragen als je niet helemaal in de ban van Tullius Cicero was, als je de Heilige Schrift zou lezen, als je Vulcatius[7] even terzijde had geschoven en je verdiept had in de commentaren op de bijbel[8]. Wie weet immers niet dat er in de boeken van Mozes en bij de profeten bepaalde dingen staan die ontleend zijn aan de boeken van de heidenen? Of dat Salomo aan de filosofen van Tyrus discussiepunten voorgelegd heeft en vragen van hen heeft beantwoord? Daarom wijst hij er ons aan het begin van het boek Spreuken[9] op dat wij diepzinnige uitspraken, listig taalgebruik, parabels, verhullende uitdrukkingen, uitspraken van wijzen en raadsels die dialectici en filosofen graag gebruiken, moeten proberen te begrijpen”. Iets verderop in de brief prijst hij Paulus en zegt: “En om te voorkomen dat dit niet genoeg zou zijn, draait de aanvoerder van het christenleger en de onovertroffen redenaar in een pleidooi voor Christus, een inscriptie die hij toevallig zag óm in een geloofsargument.[10] Hij had namelijk van de ware David geleerd hoe het zwaard uit de handen van vijanden te wringen en de brutale kop van Goliath met diens eigen wapen af te hakken.”[11] In Deuteronomium had Hieronymus een aanwijzing gelezen uit de mond van God, dat van een “krijgsgevangen vrouw men haar het hoofdhaar mocht afscheren, haar wenkbrauwen en al haar lichaamshaar, haar nagels kort knippen, en haar tot vrouw nemen.”[12] Na de woorden die we een aantal regels hiervoor citeerden, schrijft Hieronymus vervolgens: “Hosea nam de prostituee Gomer tot vrouw, de dochter van Diblaïm wat zoetigheid betekent, en uit deze prostituee wordt hem een zoon, Israël, geboren die zaad van God genoemd werd.”[13] En: “Jesaja schoor met een scherp scheermes de baard en de benen van de zondaars.[14] En als symbool voor Jeruzalem dat in ontucht leefde, schoor Ezechiël zijn haar en zijn baard af opdat alles wat er in haar zonder leven was en zonder gevoel, werd weggenomen.”[15] Omdat hij van de passages die ik hem voorlas absoluut niets begreep, vroeg hij wat de bedoeling was van al die woorden. Ik antwoordde: ‘Zij willen hiermee duidelijk maken dat wij niet hoeven te vluchten voor de heidense literatuur, maar dat we deze moeten ontdoen van vuil, en moeten gebruiken voor de scholing van de christenen. En als jij dat had gedaan, zou je er nu niet
[1] In het handschrift staat “libris“ (boeken) i.p.v. liberis (kinderen; maar ook vrijen, vrijgeborenen) waardoor de woordspeling liberales en liberi hier verloren gaat.
[2] Waarschijnlijk een verzameling pauselijke brieven van Paus Gregorius IX.
[3] Boeken van middeleeuwse theologen uit de 14e en 15e eeuw. Antoninus, bisschop van Florence, de dominicaan Bartolomeo Pisano, de franciscanen Astesanus en Angelus Carletus.
[4] Erasmus, Adagia II 5 76: Je zingt steeds hetzelfde wijsje.
[5] Domipho komt voor in Phormio, een komedie van Terentius.
[6] Hieronymus, Epistulae, 70, 2
[7] Vulcatius, eerste helft vierde eeuw AD, schreef een commentaar op Cicero.
[8] Bedoeld zijn de vroegchristelijke schrijvers.
[9] Spreuken 1: 5-6
[10] Handelingen 17: 23 Paulus zegt tegen de Atheners; “Rondlopend door uw stad zag ik een altaar met de inscriptie “Aan een onbekende god’. Welnu de god die u niet kent kom ik u verkondigen.”
[11] 1 Samuel 17: 55
[12] Deuteronomium 21: 10-13
[13] Hosea 1: 2-4
[14] Jesaja 7: 20
[15] Ezechiël 5: 1
12r
astares Quod autem repurgatas dixi . non ad scientiam sed ad opinionem referri volo. Non enim gentilium[1] philosophorum errores legere perniciosum est . sed eos ecclesiasticis disputationibus inmiscere (non confutandi sed approbandi gratia) id vero nequaquam licuerit. Deinde illustrium scriptorum cathalogum texit . tum grecorum tum Latinorum . et grecorum quidem hoc elogio claudit. Qui omnes in tantum philosophorum doctrinis atque sententijs[2]. suos refarciunt libros ut nescias quid in illis primum admirari debeas . eruditionem seculi . an scientiam scripturarum. Latinorum ita concludit De ceteris vel viventibus vel mortuis taceo . quorum in scriptis et vires manifeste sunt et voluntas[3] Et[4] callidam imperitorum calumniam excludens addit Nec statim prava opinione fallaris . contra gentiles hoc esse licitum / in alijs disputationibus dissimulandum. Quia omnes pene omnium libri (exceptis[5] qui cum Epicuro[6] litteras non didicerunt) eruditionis doctrineque plenissimi sunt Mordax quidem illud quo epistolam claudit . sed plane barbarorum stulticia dignissimum Cui queso inquit ut suadeas . ne vescentium dentibus . edentulus invideat et oculos caprearum . talpa contemnat. Ostendi et eam prefationem quam exodo proposuit . in qua adeo non dissimulat / ut eciam ut nominatim predicet artes liberales Taceo inquiens de Grammaticis Rhetoribus Philosophis Geometris Dialeticis[7] Musicis Astronomicis[8] Astrologis Medicis[9]/ quid hic expectas dicturum Hieronimum? pestifera est vel utilissima est inquit. Rogabam ecquid hec placerent? Qum tantum ac talem habemus[10] auctorem . exorire[11] tu nobis . et nescio quod Glosema[12] e tuis barbaris auctoribus contra liberalem eruditionem obijcies? Astrologiam vestram decreta damnant . at Hieronimus affert[13] disciplinam et prope curiosam et ad pauca utilem Quid igitur de Rhetorica et Poetica sensisse credis? Commonstravi homini eiusdem de viris illustribus opus . ubi in permultis scriptoribus . miratur eloqentiam / predicat poetarum philosophorumque cognitionem . effert litteraturam secularem. Que si pestifera esset non tam diligenter eam[14] vir pijssimus commemoraret In eiusdem opusculi prefatione tantum abest ut improbet . ut etiam adversus[15] et ethnicos et hereticos magnifice iactare sit ausus . christianorum in ethnicis litteris prestantiam. Discant ergo inquit Celsus Porphirius Julianus . rabidi adversum Christum canes / discant sectatores eorum / qui putant ecclesiam nullos philosophos et eloquentes nullos habuisse doctores / quanti[16] eam et quales viri / eam fundaverint . instruxerint adornaverint et desinant fidem nostram rustice tantum simplicitatis arguere / suamque imperitiam potius agnoscant Non pudet inquam te Christianum obijcere Christiano / et quidem layco . quod hieronimus non dubitavit apud posteros[17] gloriari . vir ecclesiasticus / iam sanctitatis opinione celebris? Postremo monachus . heremicola[18]. presertim ea tempestate / qum Christiana adhuc religio cum ethnicis conflictaretur? Si mala est erudicio secularis . nichil hieronimo stultius qui hoc apud adversarios iactat . quod illi pro summo crimine poterant torquere Verum de compotore meo iam nimium.
Ad cetera properabimus si prius alterum testem citaverimus Nam[19] decrevi contentus esse duobus gravissimis[20] Tamen / Aurelius Augustinus vir sanctimonia iuxta ac eruditione singularis . tum arcte adeo ne dicam meticulose conscientie . ut sepe numero michi (bona venia tanti viri dixerim) ab re[21] trepidare videatur . id quod tum ex eius vita tum ex confessionum retractationumque libris conij connijcere proclive est Is inquam talis vir utique litteraturam secularem[22] dissuasisset si eam aut noxiam aut ociosam aut suspectam habuisset Hic in hijs libris quos de doctrina christiana inscribit . proponit duo genera doctrinarum que in gentilibus etiam inquit moribus execrentur[23] id est ethnicarum[24] vel ut isti dicunt secularium Unum earum quas instituerunt homines . alterum earum quas animadverterunt . aut iam peractas aut divinitus institutas Illud inquit quod est secundum institutiones hominum . partim supersticiosum est . partim supersticiosum non est. Sed ne omnem disputationem que verbosissima est . repetam : verbis illius omissis rei summam paucis complectar Sub hoc ultimo genere quod supersticiosum apellat . maleficia, incantationes . excantationes sortilegia Haruspicia auspicia auguria Nicromantiam[25] Alphitomantiam Hydromantiam Geomantiam Chiromantiam et id genus alia comprehendit. Hec[26] phitonum sunt et maleficorum nec sine commercio scelestorum spirituum exercentur . iure Christiano fugienda censuit Illas quoque observationes qum et[27] plurimum habeant et anxietatis et vanitatis . huic generi adnumeravit[28]. Qualia sunt visorum et inso insomniorum interpretatio . extorum inspectio . volatus avium cantusque . monstrorum / tonitruum / fulgurum / syderum / sortium / sternutamentorum / mustelarum/ murium occurrentium aut stridentium aut aliquid arrodentium Aurium tinnientium / oculorum salientium / foliorum crepitantium / nominum et ymaginum et eius modi[29] nugarum observatio Sub altero genere id est ab hominibus quidem instituto . minime tamen supersticioso . hec fere collocat Caracteres / vocabula rerum / consuetudinem loquendi / leges plebiscita et si qua id genus sunt alia Hec enim non modo non reprehendit . verum etiam Christiani hominis interesse putat . ut hec quam maxime scire curet In primo genere id est annotatis . omnes fere liberales disciplinas collocat Logicen Rhetoricen Phisicen Arithmeticen Geometriam Astronomiam Musicam Historias denique[30]
At ne de singulis quidem pigebit divi Aurelij sententiam pronunciare modo ne vos audire pigeat De grammatica quidem dilucidius est quam ut in eo debeat disputari Porro quod ad dialecticen[31] libro de doctrina Christiana secundo / capite (si bene memini[32]) vigesimo / de dialecticis rationibus / de veritate de falsitate connexionum de consequenti et inconsequenti . de repugnanti / de diffiniendo[33] verbose et curiosiuscule / suo more disputat Petitis etiam e divo Paulo connexionis[34] formis (sic enim appellat) ut nos si dialecticen ignoremus docere voluisse videatur Hanc disciplinam in ipso disputationis capite hijs verbis commendat (nam puto me ea ut nuper relecta posse reddere) Sed disciplina inquit disputationis / ad omnia genera dij questionum que in litteris sanctis sunt penetranda et dissolvenda plurimum valet . tantum cavenda est ibi libido rixandi. Pauloque inferius Sunt etiam connexiones ratiocinationis inquit / falsas habentes sententias / que consequuntur errorem illius cum quo agitur Que tamen ad hoc inferuntur a bono et docto homine ut in hijs erubescens ille cuius errorem consequuntur . eundem
[1] bovengeschreven: ethnicorum
[2] bovengeschreven: scientijs
[3] bovengeschreven: (volunta)tes
[4] bovengeschreven: mox
[5] bovengeschreven: ijs
[6] bovengeschreven: (Epicur)e(o)
[7] bovengeschreven: (Diale)c(ticis)
[8] verbeterd: (astro)logis, maar verbetering weer doorgestreept
[9] bovengeschreven: quorum scientia mortalibus
[10] bovengeschreven: (habe)a(mus)
[11] bovengeschreven: (exori)e(re)
[12] bovengeschreven: glossema
[13] bovengeschreven: approbat
[14] bovengeschreven: in autoribus ecclesiasticis
[15] verbeterd: eerst stond er adversijs
[16] tussengeschreven: (quanti)que
[17] bovengeschreven: hostes
[18] bovengeschreven: et eremi cultor
[19] bovengeschreven: nunc
[20] bovengeschreven: tamen
[21] bovengeschreven: abs re
[22] bovengeschreven: ut vocant
[23] bovengeschreven: exercentur
[24] bovengeschreven: (ethnic)o(rum)
[25] bovengeschreven: necyomantiam
[26] bovengeschreven: quia
[27] bovengeschreven: quod
[28] verbeterd: (adnumera)t
[29] bovengeschreven: hijs similium
[30] bovengeschreven: et antiquitatis cognitionem
[31] bovengeschreven: attinet
[32] tussengevoegd: com(memini)
[33] bovengeschreven: de partiendo
[34] bovengeschreven: (connexion)um
als een zoutzak bijstaan. Waar ik zojuist ‘ontdoen van vuil’ zei, doelde ik niet op de kennis die daarin staat, maar op de mening die erin verkondigd wordt want het is niet gevaarlijk om foutieve denkbeelden van de heidense filosofen te lezen maar wel om die fouten in discussies over godsdienstige zaken te gebruiken, niet om ze te weerleggen maar om er mee in te stemmen, dat is op geen enkele manier toegestaan.’
Daarna heeft Hieronymus nog een lijst samengesteld met de namen van beroemde, christelijke schrijvers, zowel Griekse als Latijnse. Die van de Griekse schrijvers sluit hij met de volgende lofzang af: “Zij allen laden hun boeken zo vol met theorieën en met uitspraken van filosofen, je weet niet wat je meer moet bewonderen, de geleerdheid van die tijd of hun kennis van de Schrift.” De lijst van de Latijnse schrijvers sluit hij zo af: “Over de andere schrijvers, levende of dode, wier boeken een krachtige stijl en duidelijke opzet bevatten, zwijg ik”. Hij voegt daar nog aan toe, om valse redeneringen van de niet-ingewijden te voorkomen: “Laat je niet misleiden door de verkeerde opvatting dat het gebruik van heidense wetenschap tegen heidenen toegestaan is, maar dat het in andere discussies niet gebruikt mag worden.[1] Want bijna alle boeken van de genoemde schrijvers, behalve dan van degenen die in de school van Epicurus hun kennis van de literatuur hebben opgedaan, staan vol met geleerdheid en wetenschap.” Bijtend is overigens de opmerking waarmee hij deze brief heeft afgesloten, bijtend, maar in het licht van de stupiditeit van de barbaren, zeer toepasselijk: “Ik vraag je, probeer hem ervan te overtuigen dat hij, een tandeloze, niet jaloers moet zijn op de tanden van hen die eten, of dat hij, mol die hij is, zijn neus optrekt voor de ogen van de reeën.” Ik liet hem verder de inleiding van Hieronymus op het boek Exodus zien, waarin hij zich zo duidelijk uitspreekt over de vrije kunsten dat hij de beoefenaren alle bij name noemt: “Ik zwijg,” zegt hij, “over de grammatici, de retorici, de filosofen, de meetkundigen, de dialectici, de musici, de astronomen, de astrologen, de medici en …” ‘Wat denk je Sardanapalus, dat Hieronymus hier gaat zeggen? Dat deze wetenschappen gevaarlijk zijn? Nee hij zegt dat ze zeer nuttig zijn.’
Ik vroeg hem wat hij hiervan dacht? Ik zei: ‘We hebben hier van doen met een schrijver van formaat, een met vele kwaliteiten. En jij komt doodgemoedereerd aanzetten met barbaarse schrijvers, met daaruit een of ander onbegrijpelijk argument tegen de wereldse kennis? Die decreten van jullie veroordelen de astrologie, maar Hieronymus niet. Hij brengt hun wetenschap ter sprake, vindt dat min of meer interessant en in beperkte zin, nuttig. Wat denk je dan, dat zijn mening was over de welsprekendheid en de dichtkunst?’ Ik liet de man het boek Beroemde Mannen van deze schrijver zien waarin hij vol bewondering spreekt over de welsprekendheid bij tal van schrijvers, waar hij een lans breekt voor de kennis van dichters en filosofen en de loftrompet steekt over de wereldse literatuur. Als dit verderfelijk zou zijn, zou deze zeer vrome man daar niet zo naarstig aandacht aan hebben besteed. In het voorwoord van genoemd werkje denkt hij er in de verste verte niet aan om ze af te keuren. Integendeel zelfs, tegenover heidenen en ketters durft hij volmondig op te scheppen over de bij christenen aanwezige, superieure kennis van de wereldse literatuur. Hij zegt namelijk: ”Laten Celsus, Porphirius en Julianus die als dolle honden tekeer zijn gegaan tegen Christus, laten hun volgelingen die dachten dat de kerk volstrekt geen filosofen en welsprekende leraren heeft gehad, eens leren hoeveel vooraanstaande lieden haar hebben gegrondvest, onderwezen, voor haar taak hebben toegerust en laten zij ophouden ons geloof alleen maar te vereenzelvigen met boerse eenvoud, laten deze tegenstanders liever hun eigen onbekwaamheid erkennen.”
‘Schaam jij je nu niet’, zei ik, ‘om als christen beschuldigingen te uiten tegen mij, een andere christen en een leek nog wel, over iets waar Hieronymus op kon bogen bij het nageslacht? Hieronymus, een man van de kerk en bij leven al beroemd vanwege zijn reputatie van heiligheid, kortom, een monnik, een kluizenaar, en dat in een tijd waarin het christelijk geloof het aan de stok had met de heidenen? Als die wereldse kennis slecht zou zijn, dan is er geen grotere sukkel dan Hieronymus die bij zijn tegenstanders over datgene pochte wat zij hem als de hoogste misdaad konden aanwrijven.’
‘Maar genoeg nu over mijn drinkgezel, laten we snel aan de overige argumenten beginnen maar pas nadat we nog een andere getuige hebben geciteerd. Ik heb me namelijk voorgenomen het bij twee getuigen te laten, beiden zijn van groot gewicht. De tweede is Aurelius Augustinus, een uitzonderlijk heilig en geleerd man, daarnaast ook streng, om niet te zeggen pijnlijk gewetensvol zodat ik vond dat hij vaak zonder reden bang was, neem mij niet kwalijk als ik dit van zo’n groot man zeg. Dit kan men gemakkelijk opmaken uit zijn biografie Bekentenissen en uit zijn Nalezingen[2]. Een man van dit kaliber zou in ieder geval de wereldse literatuur hebben afgeraden wanneer hij die als schadelijk, nutteloos of verdacht had beschouwd.
In de boeken die hij aan de christelijke leer[3] heeft gewijd, stelt hij dat er twee soorten kennis zijn die ook in de heidense gebruiken werden toegepast, heidense kennis dus of, zoals zij het noemen, wereldse kennis. De ene gaat over dingen die mensen hebben ontwikkeld, de andere over dingen die door mensen zijn ópgemerkt: dingen die al bestonden of die van godswege zijn ingesteld. Dat wat hoort bij de door de mensen ontwikkelde kennis is deels gebaseerd op bijgeloof maar deels ook niet. Maar, om niet de hele discussie die zeer uitgebreid is te hoeven herhalen, zal ik zijn woorden achterwege laten en alleen de kern ervan in een paar woorden samenvatten. Bij de laatste categorie, die hij “gebaseerd op bijgeloof” noemt, horen zaken als tovermiddelen, bezweringen, vervloekingen, orakelstenen, leverkijken, vogeltekens, uitspraken van auguren[4], contact met de doden, het aanwijzen van schuldigen door middel van gerstemeel, voorspellingen doen met behulp van water, waarzeggen met behulp van steentjes en zandkorrels, handlezen en nog een aantal andere zaken. Dit alles zijn dingen van waarzeggers en tovenaars en werden uitgeoefend door contact met boze geesten. Hij vond terecht dat een christen deze moest mijden. Ook de volgende waarnemingen rekende hij tot deze soort omdat ze ook in hoge mate angst en bijgelovigheid veroorzaken, bijvoorbeeld de uitleg van visioenen en dromen, het bestuderen van ingewanden, de vlucht en de zang van vogels, de observatie van monsters, de donder, de bliksem, de sterren, de orakelstenen, het niezen, de wezels of muizen die op je pad verschijnen en piepen of ergens aan zitten te knagen, suizende oren, uitpuilende ogen, ritselende bladeren, het verklaren van namen en beelden, en meer van dat soort onzin.
Tot de andere soort die weliswaar is ingesteld door mensen maar beslist niet gebaseerd is op bijgeloof, rekent hij de volgende dingen: letters, namen van dingen, manier van spreken, wetten, stemmingen en andere soortgelijke zaken. Deze wijst hij niet alleen niet af, maar hij meent dat ze zeer belangrijk zijn voor een christen en dat deze zijn uiterste best moet doen om ze te kennen. Bij de eerste soort[5], dus bij de afzonderlijk genoteerde zaken, rekent hij bijna alle vrije kunsten, de logica, de retorica, de natuurwetenschap, de wiskunde, de aardrijkskunde, de sterrenkunde, de muziek, en tenslotte alle geschiedenis. En ik wil liefst de mening van de heilige Augustinus nog verwoorden over de afzonderlijke kunsten, als jullie er tenminste geen bezwaar tegen hebben om ernaar te luisteren.
Wat de grammatica betreft is zijn standpunt meer dan zonneklaar, daar hoeven we niet over te discussiëren. Dan de redeneerkunst. In deel twee van zijn boek over de christelijke leer, in hoofdstuk twintig als ik me goed herinner[6], staat een uitgebreid en vrij nauwkeurig betoog over de methoden van de redeneerkunst, geschreven op een wijze die we van hem kennen: over ware en valse verbindingen, het consequente en het inconsequente, tegenstrijdigheid en definitie. Hij haalt er ook de ‘vormen van verbinding’ bij zoals hij die noemt, uit de brieven van de heilige Paulus waardoor het lijkt of hij ons, als we de redeneerkunst niet mochten kennen, deze leer heeft willen onderwijzen. In datzelfde hoofdstuk beveelt hij de redeneerkunst aan, dat heb ik onlangs nog opnieuw gelezen dus ik denk zijn woorden nog goed te kunnen weergeven. Hij zegt: “Maar de kennis van een juiste wijze van discussiëren is van het grootste belang om in alle soorten vraagstukken van de Heilige Schrift door te kunnen dringen, en om deze te kunnen oplossen. Je moet daarbij alleen wel oppassen voor de neiging om te gaan redetwisten.” En een stukje verder: “Er zijn ook stappen in een redenering die onware uitspraken opleveren, die voortborduren op een fout in de redenering van de man met wie je discussieert. Een goed en geleerd man kan deze onware uitspraken in zijn repliek gebruiken zodat degene op wiens fout ze voortborduren, zich ervoor zal schamen en afstand neemt van zijn foute redenering.
[1] Bedoeld wordt: het gebruik van voorbeelden uit de wereldse literatuur. Vroegchristelijke schrijvers gebruikten die in hun verhandelingen ‘Tegen de heidenen’, maar ook hun andere boeken staan er vol mee.
[2] Augustinus, Confessiones en Retractationes
[3] Augustinus, De Doctrina Christiana bestaat uit vier boeken).
[4] Auguren: priesters die aan de hand van de vlucht van vogels of het uiterlijk van de lever van offerdieren uitspraken deden.
[5] D.w.z.: kennis die niet op bijgeloof is gebaseerd.
[6] De redeneerkunst heeft Augustinus behandeld in De Doctrina Christiana boek 2, 31-35
12v
relinquat errorem quia si in eodem manere voluerit . necesse est ut eciam illa que damnat tenere cogatur Hec de dialecticis Pro poetis et Rhetoribus que multa dixit . hic consulto pretereo suis ea locis redditurus Ceteras autem artes minutiores quidem illas attamen acutas ut Quintus Fabius oratori ita Aurelius noster Theologo putat non mediocriter conducere Et quidem de Musica hec fere sunt que tenemus Et numerum inquit et musicam plerisque in locis in scripturis honorabiliter positam invenimus Non enim audiendi sunt errores gentilium superstitionum / qui novem Musas Iovis et memorie filias esse finxerunt Deinde auctore Varrone unde[1] sit fabula[2] aperit subijciens. Sed sive se ita habeat quod Varro retulit . sive non ita . nos tamen propter superstitionem prophanorum non debemus Musicam fugere . si quid inde utile ad intelligendas scripturas rapere poterimus[3].
De Arithmetica hoc[4] disputationis injcium.
Ast[5] numerorum eciam inquit imperitia . multa facit non intellegi . translate ac mistice posita in scripturis Omnes harum disputationum ambages que de Geometria et Astronomia in eundem fere modum disputat parvi refert meminisse
Porro Phisicen in primis ad sacrarum litterarum cognitionem . necessariam arbitratur . quod passim scateat vocabulis tum animantium tum herbarum tum lapidum . quorum omnium ([6]monstratrice phisica) vim naturamque teneas. Temerarius videberis si ea coneris interpretari . et huius quidem loci hoc est caput Rerum autem ignorantia facit obscuras figuratas locutiones / qum ignoramus vel animantium vel lapidum vel herbarum naturas aliarumve rerum que plerumque in scripturis similitudinis alicuius gratia ponuntur Cetera item[7] et apte et erudite prosequitur.
Historiarum vero cognitionem adeo sacre scripture studioso putat esse necessariam ut qui sine illis divinas litteras tractare velit summo cum periculo et errare et falli sit necesse
Porro de philosophis quid tandem . penes quos beate vite professio[8] est? mirum an[9] istos legendos negabit? Qui qum se veri magistros[10] omnium rerum[11] profiteri sint ausi . omnium errorum auctores extiterunt E quorum disciplinis nulla fere non heresis nata est[12]. quorum contortis enthimematibus quasi quibusdam arietibus Christiane fidei menia totiens sunt pulsata Audite quid et de hijs dicat vir equissimus Philosophi autem inquit qui vocantur . si qua forte vera et fidei nostre accommodata dixerunt et maxime platonici . non solum formidanda non sunt sed ab eis tamquam iniustis possessoribus in[13] usum nostrum vindicanda Et quod sequitur non injucundum de Egipcia suppellectile Utinam vobis verba ipsa possem annumerare sed tamen bona cum fide appendam Legimus inquit in exodo Hebreos cum duce Moyse . ab Egypcia servitute furtim fugam molirentur . plurimam omnis generis suppellectilem . immensam vim signorum vestium vasorum a suo quemque vicino commodato accepisse . itaque spoliatis egiptijs demigrasse clanoculum. Quam fugam . quod furtum . quia deo auctore patratum novimus aliquid portendere creditur scilicet iam tum divina providentia quorundam trepidationi consulebat . qui fortassis Egyptum spoliare hoc est ethnicorum sapientiam usurpare timuissent . nisi huius rei tantum imperatorem tantum ducem tantum exemplum habuissent Migrant ex egypto qui relictis supersticionibus prophanis ad Christianam sese religionem convertunt[14] Egypcias opes tollunt[15] qui gentilium[16] litteras ad nostre fidei decus et numen[17] transferunt[18] Si ridebunt barbari interpretem . iure id facerent nisi divi Augustini non meum interpretamentum protulissem Ut enim inquit olim Hebrei ea que sibi usui fore iudicassent rapuerunt . relictis ijs . que aut molesta aut inutilia aut prophana existimassent Ita nobis[19] sua quidem ethnicis vicia relinquenda[20]. supersticiones . libidines / ambitionem[21] cupiditatem Hec[22] apud dominos sunt relinquenda At si quod sapientie aurum . si quod eloquentie argentum . si qua bonarum litterarum suppellex penes illos erit . eam omnem corradere[23] et in nostros usus accommodare debemus Nichil furti calumniam veriti Quin potius pulcherrimi etiam facinoris et laudem et premium sperare ausi.
Hic rursum[24] ne nodum in scirpo querentes cavillari inciperemus que sint ethnicis pro perniciosis relinquenda d Augustinus de sua partitione nichil excipit . preter ea que supersticiosa nominat Ceterum a sua[25] divisione ille non recedens / et hoc suo more / auro et[26] argento eas disciplinas sibi videri significatas[27] scripsit que essent ab ingenijs humanis animadverse . sicut Dyalecticen Rhetoricen Phisicen Historiam et id genus plura / quod hec homines non ipsi quidem produxissent sed tamquam aurum et argentum de quibusdam[28] metallis divine providencie que ubique infusa est . eruissent Vestes autem egytiorum interpretatur disciplinas “quidem a mortalibus” institutas . sed vestium in morem accommodatas humane societati . puta leges loquendi leges vivendi . plebescita / decreta pontificum / que quidem omnia quoniam plurimum habent usus / ab ethnicis quoquo pacto rapienda censet. Postremo festivo exemplo rem et comfirmat et locupletat. Quod inquens fecerunt multi boni nostri fideles? Nonne aspicimus quanto argento et veste suffarcinatus exierit de egypto Cyprianus doctor suavissimus et martyr beatissimus? quanto Lactantius? quanto Victorinus? optatus? Hylarius? (ut de vivis taceam) quanto innumerabiles greci? quod prior ipse fidelissimus dei famulus Moyses fecerat . de quo scriptum est . quod eruditus fuerat in omni sapientia Egypciorum Quibus omnibus viris supersticiosa gentium consuetudo et maxime illis temporibus . qum christi excutiens[29] iugum . persequebatur christianos . disciplinas quas utiles habebat numquam commodaret . si eas in usum colendi unius dei . quo vanus ydolorum cultus excinderetur conversum iri suspicaretur Hec quidem e pluribus pauca (ut potui) brevissime perstrinxisse satis putavi.
Ceterum sexcentos citare testes possem nisi et vestris parcerem auribus et horum duorum auctorum ea esset auctoritas . ut tam sacris tam eruditis viris nolle accedere summa sit impietas Sed ita ab ethnicis abstinent barbari . ut nec[30] hos quidem attingant aut si tangunt contaminent Immo quod indignius . iam Hieronimum non in theologorum numero sed oratorum ponunt
[1] bovengeschreven: ea
[2] bovengeschreven: nata
[3] bovengeschreven: (pot)u(erimus)
[4] bovengeschreven: est
[5] bovengeschreven: et
[6] bovengeschreven: ni
[7] verbeterd naar: idem
[8] bovengeschreven: potissimum
[9] bovengeschreven: ni
[10] bovengeschreven: ut
[11] bovengeschreven: peritos
[12] bovengeschreven: nobis
[13] bovengeschreven: ad
[14] bovengeschreven: (conver)tit
[15] bovengeschreven: tollit
[16] bovengeschreven: ethnicorum
[17] bovengeschreven: usum
[18] bovengeschreven: (transfer)t
[19] bovengeschreven: nos oportet
[20] bovengeschreven: (relinque)re
[21] bovengeschreven: cupiditates
[22] bovengeschreven: inquam
[23] bovengeschreven: convasare
[24] bovengeschreven: (rursu)s
[25] bovengeschreven: illa
[26] bovengeschreven: atque
[27] bovengeschreven: (sign)atas
[28] bovengeschreven: quasi
[29] bovengeschreven: re(cutiens)
[30] bovengeschreven: sacros
Want als hij daaraan wil vasthouden, wordt hij onherroepelijk gedwongen ook vast te houden aan die dingen die hij afkeurt.” Tot zover wat de redeneerkunst betreft.
Wat hij allemaal zegt over dichters en redenaars, daaraan ga ik op dit punt van mijn betoog even voorbij, maar ik kom er op een daartoe geëigende plaats op terug.[1] De overige vrije kunsten zijn weliswaar van minder belang, maar zijn goed bruikbaar. Zoals Quintus Fabius Quintilianus vond dat ze voor de redenaar van bijzonder belang waren, zo vindt onze Augustinus dat ze groot voordeel opleveren voor de theoloog. Over muziek bijvoorbeeld, zegt hij ongeveer dit: “We vinden op meerdere plaatsen dat getal en muziek een eervolle positie krijgen toebedeeld, we moeten immers niet luisteren naar de fouten van het heidense bijgeloof, met verzinsels als ‘de negen muzen zijn dochters van Jupiter en Memoria’[2]”. Vervolgens haalt hij Varro aan om uit te leggen waar dit verzinsel vandaan komt en voegt toe: “Maar of het nu wel of niet zo in elkaar steekt als Varro vertelt, wij moeten niet vanwege het bijgeloof van niet-ingewijden de muziek mijden als wij daar iets uit kunnen halen dat nuttig is voor het begrijpen van de Heilige Schrift.”
Een discussie over aritmetica
“Echter, een slecht begrip van getallen zorgt ervoor dat veel dingen die overdrachtelijk en op mystieke wijze in de Heilige Schrift verwoord zijn, niet worden begrepen.” Het heeft niet veel zin om alle kronkels van dergelijke discussies op te halen die met betrekking tot de geometrie en astronomie zijn gevoerd, Augustinus bespreekt ze in eenzelfde trant.
Verder meent hij dat vooral ook de kennis van de natuur noodzakelijk is voor een goed begrip van de Heilige Schrift omdat het daarin wemelt van de namen van dieren, planten en gesteenten. En als je, terwijl kennis van natuur als leidraad nodig is, de aard en betekenis van al deze dingen niet beseft, maak je al snel een onnozele indruk als je die probeert uit te leggen. Zijn belangrijkste uitspraak bij deze passage was: “Gebrek aan kennis van dergelijke zaken maakt figuurlijke uitdrukkingen onbegrijpelijk wanneer wij niet de aard kennen van dieren, stenen, planten of andere zaken die vanwege de een of andere gelijkenis regelmatig in de bijbel voorkomen.” De rest behandelt hij even knap als kernachtig. Hij acht kennis van de geschiedenis voor iemand die de bijbel bestudeert zo noodzakelijk, dat iemand die zonder deze kennis de goddelijke teksten wil behandelen onherroepelijk het grootste gevaar loopt om fouten te maken en zich te vergissen.
En dan de filosofen, die vanuit hun beroep uitspraken doen over ‘gelukkig leven’, wat zegt hij over hen? Zou het een wonder zijn, als hij zou zeggen dat je hun geschriften niet moet lezen? Zij durfden immers te verkondigen dat zij als leraren van de waarheid op alle gebieden bekwaam waren en zijn daardoor de bron geworden van alle dwalingen. Er is bijna geen ketterij die niet uit hun theorieën voortkomt. Hun kromme hersenspinsels werden gebruikt als stormrammen waarmee herhaaldelijk tegen de muren van het christelijk geloof gebeukt is. Maar luister eens naar wat deze zeer rechtvaardige man over hen zegt. “Mensen, zegt hij, die men filosofen noemt, als zij uitspraken gedaan hebben die waar zijn, en die stroken met ons geloof, en dan bedoel ik vooral de Platonici, dan moeten we daar niet alleen niet bang voor zijn maar dan moeten we die uitspraken bij hen, als bij onrechtmatige eigenaren, voor ons eigen gebruik opeisen.”
En wat dan volgt is niet onaardig, over het huisraad van de Egyptenaren. Kon ik jullie maar de letterlijke tekst van hem voordragen, maar ik zal jullie een getrouwe weergave ervan geven. Hij zegt: “In Exodus lezen we dat de Hebreeërs onder leiding van Mozes hun ontsnapping aan de slavernij van Egypte heimelijk hadden voorbereid, en dat ze allerlei soorten huisraad, heel veel meubels en een enorme hoeveelheid sieraden, kleding en vaatwerk van hun buurman hadden geleend en dat ze, na de Egyptenaren beroofd te hebben, er stiekem vandoor waren gegaan. Omdat we weten dat zij in opdracht van handelden, geloven we dat met deze vlucht, deze diefstal, een signaal werd afgegeven, dat de goddelijke Voorzienigheid ook toen al de aarzeling van sommigen wegnam, die wellicht bang waren geweest om Egypte te beroven ofwel zich de wijsheid van de heidenen toe te eigenen, als zij hiervoor niet zo’n bevelhebber, zo’n aanvoerder, zo’n voorbeeld hadden gehad.”
De vluchtelingen uit Egypte hebben de heidense dwalingen achter zich gelaten, bekeerden zich tot de christelijke godsdienst, namen de bezittingen en rijkdom van de Egyptenaren mee en zetten de literatuur van de heidenen om in een sieraad en kracht voor ons geloof. Als de barbaren om deze uitleg van mij zullen lachen, dan zouden zij dat terecht doen als ik mijn interpretatie niet aan de heilige Augustinus had ontleend. “Want”, zegt hij, “zoals de Joden ooit de dingen waarvan zij meenden dat zij die goed zouden kunnen gebruiken, hebben gestolen en de dingen die ze hinderlijk, nutteloos of niet koosjer vonden hebben achtergelaten, zo moeten wij de heidenen hun ondeugden laten houden, hun bijgeloof, hun lust, ambitie en begeerte, dat moeten we allemaal bij hun eigenaren achterlaten. Maar als er goud te ontdekken is in hun wijsheid, zilver in hun welsprekendheid, als er huisraad schuilt in hun schone letteren, dan moeten we dat allemaal meenemen en aanpassen aan ons eigen gebruik. Wij hoeven geen angst te hebben voor een veroordeling wegens diefstal, integendeel wij mogen zelfs rekenen op complimenten en een beloning voor een schitterende prestatie.”
En om te voorkomen dat wij nu spijkers gaan zoeken op laag water, op zoek naar een bobbel in een bies, en aarzelen welke dingen we als schadelijk bij de heidenen moeten achterlaten, heeft Augustinus uit de indeling die hij maakte behalve de zaken die hij ‘berustend op bijgeloof’ noemt, niets uitgezonderd, hij blijft bij zijn indeling.
Op zijn karakteristieke manier schrijft hij dat naar zijn mening met goud en zilver die dingen werden aangeduid die door menselijk vernuft waren ontdekt, zoals de redeneerkunst, de retorica, de kennis van de natuur, geschiedenis enzovoort. Want de mensen hebben deze dingen niet zelf geproduceerd maar dit net als goud en zilver gewonnen uit wat hij noemt “de goud- en zilvermijnen van de goddelijke Voorzienigheid die alles doordringt”. De kleding van de Egyptenaren: dat zijn volgens hem theorieën die weliswaar door stervelingen opgesteld zijn maar die net als kleding, nog aan de menselijke samenleving aangepast moeten worden. We moeten dan denken aan de regels van welsprekendheid, morele regels, verordeningen van parlementen en pauselijke decreten. Hij is van mening dat we dat alles hoe dan ook bij de heidenen moeten weghalen omdat ze in hoge mate nuttig zijn. Tenslotte bevestigt hij zijn bewering, en verrijkt die met een goed gekozen voorbeeld, als hij zegt: “Dat hebben veel van onze goede gelovigen gedaan! Wij weten toch met welke vracht aan zilver en kleding Cyprianus, een bijzonder innemende leraar en allerheiligste martelaar, Egypte heeft verlaten, en geldt dat ook niet voor Lactantius, Victorinus, Optatus, Hylarius[3], en, om van de levenden maar te zwijgen, de talloze Grieken. Hetzelfde wat eerder Mozes, de zeer trouwe dienaar Gods zelf al had gedaan, Mozes, van wie geschreven staat dat hij ingewijd was in alle kennis van de Egyptenaren. Bijgelovig als ze waren hadden de heidenen al deze mannen beslist niet de gelegenheid geboden de kennis die zij nuttig vonden mee te nemen, zeker niet ten tijde van de christenververvolgingen toen zij poogden het juk van Christus af te werpen, als zij ook maar enig vermoeden hadden gehad dat die zou worden aangewend voor de verering van die ene God, om zo de valse verering van afgoden uit te roeien.”
Met deze paar voorbeelden, die ik heb gekozen uit talloze andere, heb ik, denk ik, de kwestie over het gebruik van de wijsheid van de heidenen zo kort mogelijk en in voldoende mate aangestipt. Overigens zou ik zeshonderd getuigen kunnen aanhalen als het niet mijn bedoeling was jullie oren te sparen, en als het gezag van deze twee autoriteiten niet zo groot was dat het van een vergaand gebrek aan eerbied zou getuigen als jullie niet ingestemd hadden met deze zo heilige en geleerde lieden. Maar onze barbaren blijven ver uit de buurt van de heidense schrijvers zodat ze aan de twee mannen niet eens toekomen, of, als dat wel zo is dan behandelen ze hen oneerbiedig, beledigen hen zelfs door Hieronymus niet te rekenen tot de theologen maar tot de redenaars
[1] Dat zou gebeuren in Liber Apologeticus deel II, het boek dat nooit gepubliceerd is.
[2] De Doctrina Christiana, boek 2, 16 en 17
[3] Dit zijn vroegchristelijke schrijvers, heiligen en bisschoppen/pausen die deels ook een verbinding met N-Afrika hebben. Zij leefden in de derde en vierde eeuw n. Chr. in tijden van christenvervolgingen zoals onder keizer Diocletianus.
13r
non ob aliud nisi quia non intelligunt Scoticis commentis et Acursianis glosematis insenescunt In quibus preter barbariem nichil mirantur[1] Nos[2] qum tantos duces utcumque sequamur . veniant : et apostolicum nobis illud cantitent Non altum sapientes. Scientia inflat Si theologi videri volunt cupiunt . quin illud potius proferunt Estote prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbe . non[3] asini tardi . inertes . ignavi? Cur non illud. Malicia parvuli estote sensibus autem perfecti?[4] Cur non illud daviticum (dissilant)[5] Bonitatem et disciplinam et scientiam doce me domine? Cur non illud quidem ecclesiastici sapientis Sapientiam omnium antiquorum exquiret sapiens et in prophetis vacabit. Narrationem virorum nominatorum conservabit[6]. In versutias parabolarum introibit Occulta proverbiorum exquiret et in absconditis parabolarum conversabitur In medio magnatorum ministrabit . et in conspectu presidis apparebit In terram alienigenarum pertransibit . bona et mala in omnibus tentabit In eo libro qui dubio auctore Sapientia inscribitur . quanta laus eruditionis ut quod gravissime a Platone scriptum est Sapientiam incredibili esse specie . que si oculis videri queat . admirabiles sit excitura sui amores. Hic quisquas quisquis fuit scriptor non infacundus sapientie quandam effigiem expressisse videatur . quo nos ad illius amorem accenderet At denegaverit quispiam hic laudari sapientiam secularem . verum aliam quandam celestem ac divinam . imo certe eam que sit nostri temporis philosophia[7] difficillima que omnium rerum / tum divinarum tum humanarum cognitionem copularit Mentior nisi id ipsa sonant verba Deus enim inquit dedit mihi horum que sunt scientiam veram ut sciam dispositionem orbis terrarum et virtutes[8] elementorum . inicium et consummationem . et medietatem temporum[9] anni cursus et stellarum dispositiones naturas animalium . et iras bestiarum . vim . ventorum / et cogitationes hominum . differentias virgultorum et virtutes radicum . et quecumque sunt absconsa et improvisa didici Hijs sane verbis describi mihi videtur . non perturbata[10] et ieiuna erudicio quedam . sed polita et copiosa et que preter omnium disciplinarum scientiam . plurima sit antiquitate condita Capite insequenti multo significantius exprimit Virtutem cum eruditione liberali coniunctam vocari sapientiam / et iusticiam inquit qui plus diligit labores huius magnas habet[11] virtutes. Sobrietatem enim et sapientiam docet et iusticiam et virtutem quibus utilius nichil est in vita hominibus Et si multitudinem scientie desiderat quis . scit preterea . et de futuris estimat . scit versucias sermonum et dissolutiones argumentorum. Signa et monstra scit antequam fiant et eventus temporum et seculorum Battus Sed nos ne[12] in re tam clara pro ipsa quidem nimio plus satis . pro istorum pertinacia parum Quamquam quid frustra rem infinitam prosequar[13] . qum ex unoquoque auctore . permulta loca depromi possent[14]? Nec inficias ivero tamen eosdem ipsos nullis[15] in locis perinde disserere . ac si a seculari doctrina nos conentur dehortari et ita rhetorica contentione incandescant . contra curiosam / superbam / ventosam / obsinatam eruditionem ut non in abutentium vicium sed in rem ipsam invehi invideantur At non venit in mentem istis / ea ipsa que contra doctrinam disputata videntur . non a doctissimis modo viris / verum etiam doctissime disputata[16] Quo nam igitur ore a litteris secularibus dehortentur . qum ipsi in ea dehortatione secularem litteraturam exhibeant.[17] Sed vicijs nostris libenter blandimur. Dic mihi tu marmorea statua / et fruges consumere nate? Ita ne credis summis illis viris / et ino omni litterarum genere consumatissimis cordi fuisse . ut tuam illam supinam oscitationem atque ignaviam predicarent? Dictum est recte Nempe ad deterrendos curiosos . ab nimio ab inani studio[18] dictum est ad compescendam arrogantiam . dictum est fortassis ad consolandam simplicitatatem columbinam . non ad fovendam stoliditatem asininam. Quid tu gestis? Quid triumphas inepte? Quid alio torques ac dicitur? Audisti notari peritiam impiam . quid tu tibi plaudis . quasi pietas sit imperitia? Si deus reprobat ac perdit prudentiam huius seculi . stulticiam seculi amabit scilicet? Nichil profecto minus . imo potius[19] oderit. Damnatur is qui doctus ignarum fastidit. Ita[20] tibi tibi places quod doctos ignarus contemnas ac iudices Ille reprobus habetur . quod virtutis negligentior . abutatur scientia . te ysdem vicijs ornatum . et fortasse pluribus una absolvet inscitia? Hic accusatur quod omissis evangelijs plurimus sit in evolvendo Aristotile Tu culpa vacas . qui nec evangelia quidem intelligis nec legis? Ille sciens voluntatem domini . plagis vapulabit multis . tu neque faciens neque scire curans . num paucis vapulabis? Ille sedulitate quadam modum officij egressus castigatur . tu tua non contentus inertia .[21] aliorum industriam impediens laudaberis? Sed ut aliquando mee loquacitatis modum faciam . et stomachum effervescentem cohibeam . nusquam nobis[22] ista nobis obijcerent imperiti . si relicta oscitatione sua sacris litteris legendis invigilarent
Hic qum Battus brevi interiecto silentio nos familiarius esset intuitus Bone deus inquit . iam prope exciderat . apud quos dicerem Ita nescio quo furore correptus in presentes hostes mihi visus sum debachari . equidem tam disertarum aurium patientiam admiror / que me puerili more tot verba fundentem tam diu ferre queat
Guielmus Et nos inquit Guielmus nescio quo tua disputatio impetu abripuerat suo Itaque propera queso ac periculum facito . an tu nos prius dicendo . an nos te audiendo superemus Herasmus At ego iamdudum inquam mecum admiror . quamquam orationem currentem interpellare nolui . qui tot versus e tot ecclesiasticis auctoribus . tam apte tam ad verbum reddere valueris. Quod a quidem a summo theologo . tam scite fieri posse vix crediderim Desino enim iam mirari . quod medicus se mirari dudum aiebat . te hominem musis penitus devotum . theologorum libros evoluisse et tantum memoria complecti potuisse mirandum videtur
Battus Tum Battus[23] arridens. Non frustra inquit tuum calamum metui Iam enim mihi subolet quid animo destines. Nugas nostras vis prodere . et de verisimili laboras. Vereris enim ne ubi hunc nostrum sermonem litteris mandaris (sentio enim te id velle) existat aliquis qui te dialogum Platonico
[1] bovengeschreven: atque e suo sacrosancto senatu depulsum grammaticis annumerant ipsi nescio quorum confusissimis collectaneis ac summulis insenescunt nihil eruditum existimante[s] nisi quod idem sit barbarum
[2] bovengeschreven: et
[3] bovengeschreven: sicut
[4] in marge: Cur non illud sapientia vincit m[a]liciam et sapientiam stulti despiciu[nt]
[5] bovengeschreven: afferunt
[6] bovengeschreven: et
[7] bovengeschreven: (philosophia)e pars
[8] bovengeschreven: (virtute)m
[9] bovengeschreven: et eorum mutaciones, divisiones temporum
[10] in marge: quedam
[11] bovengeschreven: (habe)nt
[12] bovengeschreven: hac
[13] verbeterd: persequar
[14] verbeterd: (poss)i(nt)
[15] verbeterd: non(nullis)
[16] aangevuld: esse
[17] in marge: ut interim nobis ius fiat hoc verbo [utendi]
[18] bovengeschreven: ab intempestivo
[19] bovengeschreven: peius
[20] bovengeschreven: tu
[21] bovengeschreven: et
[22] bovengeschreven: nunquam
[23] bovengeschreven: mihi
om reden dat ze hem niet begrijpen. Zij worden oud met de verzinsels van Scotus en de Verklaringen van Accursius[1] waarin zij alleen maar dingen van barbaarse aard bewonderen. En waarschijnlijk, omdat wij hoe dan ook deze twee grote leiders volgen, komen ze op ons af. Ze herhalen steeds maar weer die boodschap van de apostelen: “Houd je als wijze niet met verheven dingen bezig, kennis maakt verwaand.”[2] Als zij graag echte theologen willen lijken, waarom verkondigen zij dan niet deze uitspraak: “Wees behoedzaam als slangen en eenvoudig als duiven,[3] en wees niet traag, sloom en lui als ezels”. Of waarom niet de volgende: “Wees in het kwaad als kleine kinderen maar volwassen wat het verstand betreft.”[4] Of waarom niet deze uitspraak, van David: “Heer, leer mij goedheid, tucht en wijsheid.”[5] Waarom niet de woorden van de geleerde Ecclesiasticus[6]: “Een wijs man zal de wijsheid van alle oude wijzen opzoeken en zich verdiepen in de profeten, hij zal het verhaal van vermaarde mensen in zich opnemen, doordringen in de subtiele formuleringen van de parabels, hij zal de verborgen waarheden van spreuken onderzoeken en zich bezighouden met de duistere woorden van de parabels, hij zal dienen in de hoogste kringen en verschijnen voor het aanschijn van vorsten, hij zal landen van vreemden bezoeken en in al die landen goed en kwaad onderzoeken.” In dat boek, met de titel Boek der Wijsheid, de schrijver ervan is niet duidelijk, wordt eruditie de hemel in geprezen op eenzelfde manier als Plato over Wijsheid schreef: dat zij van een ongelooflijke schoonheid is, kon men haar met mensenogen zien, dan zou zij voor zichzelf verbazingwekkende gevoelens van liefde opwekken.[7] Op een vergelijkbare wijze lijkt hier de schrijver, wie het ook moge zijn, met een zekere welsprekendheid een beeld te hebben geschetst van de wijsheid, om ons voor die wijsheid in liefde te doen ontbranden.
Maar iemand zou daartegen in kunnen brengen dat hier niet de wereldse wijsheid wordt geprezen, maar een hemelse en goddelijke wijsheid, een wijsheid die beslist de moeilijkste filosofie is van onze tijd, die de kennis van alle goddelijke zaken en van alle menselijke zaken met elkaar verbindt. Ik mag een leugenaar heten als juist deze woorden van hem dit niet verkondigen: “God, zegt hij, heeft mij ware kennis gegeven van de dingen die bestaan. Hierdoor weet ik de opbouw van de wereld en de eigenschappen van de elementen, het begin, de voltooiing en het midden van de tijden, de loop der jaren, de stand der sterren, het karakter van de dieren, de woeste aard van wilde dieren, de kracht van de winden en de gedachten van de mensen, de verschillen tussen struiken en de eigenschappen van wortels en alles wat verborgen en onvoorzien is, heb ik geleerd.”[8] Ik denk dat er in deze woorden beslist geen verwarde en onverwerkte geleerdheid steekt maar dat ze op een gepolijste en rijke kennis duiden, kennis die meer nog dan de kennis van alle wetenschappen, in de oudheid verankerd is. In het volgende hoofdstuk drukt hij het nog explicieter uit. Hij zegt dat deugd in combinatie met geleerdheid wijsheid wordt genoemd en dat voor degene die meer gesteld is op rechtvaardigheid, de inspanningen van de wijsheid grote resultaten opleveren. Zij leert immers soberheid en bedachtzaamheid, rechtvaardigheid en deugd, voor mensen is er niets nuttiger in het leven. En mocht iemand meer kennis verlangen: “Wijsheid kent het verleden, heeft tevens begrip van de toekomst, kent de ingewikkelde zinswendingen en de verborgen betekenis van redeneringen, kent de tekenen en aanduidingen voordat zij gebeuren en het verloop van tijden en eeuwen.”[9]
Maar, terwijl de zaak op zichzelf al duidelijk is, ja zelfs meer dan duidelijk, al is dat gezien de koppigheid van de barbaren nog lang niet voldoende, waarom zou ik dan nog langer doorgaan als dat tevergeefs is en als er bij elke schrijver die je maar kiest, een veelheid aan argumenten te vinden is? En ik ontken niet dat deze zelfde schrijvers in heel veel passages evenzeer de discussie hebben aangezwengeld, alsof zij ons van de wereldse wetenschap wilden weghouden, en dat zij daarbij in hun retorische betoog tegen nieuwsgierige, verwaande, opgeblazen en koppige geleerden zo verhit raakten dat het net lijkt alsof ze niet tekeergingen tegen het vergrijp van degenen die er misbruik van maakten, maar tegen de geleerdheid zelf. Maar het dringt niet eens tot hun botte hersenen door, dat de argumenten waarvan zij dachten dat die in de discussie tegen de wetenschap werden ingebracht, niet alleen ingebracht zijn door zeergeleerde heren maar ook op een zeer geleerde wijze aan de orde komen. Want hoe kunnen die schrijvers ons afraden om wereldse literatuur te bestuderen terwijl ze daarmee tegelijkertijd een demonstratie geven van hun kennis van de wereldse literatuur? Maar wij liefkozen onze eigen gebreken graag.’
‘Zeg mij eens, jij houten Klaas, jij die geboren bent om graan te eten[10], geloof je echt dat die vooraanstaande heren die geheel ingewijd waren in ieder literair genre, de bedoeling hadden om woorden aan jouw slappe houding en loomheid te wijden? Dat werd gedaan, inderdaad, maar dat was juist om pietlutten af te schrikken van een te uitgebreide en zinloze inzet, het werd gedaan om arrogantie de kop in te drukken en misschien wel om mensen die de eenvoud van duiven bezitten, een hart onder de riem te steken, maar zeker niet om mensen die het koppige karakter van ezels hebben naar de mond te praten. Wat doe je nu uitgelaten, waarom zo dom triomfantelijk, waarom verdraai je wat er gezegd wordt? Heb je soms gehoord dat bekwaamheid verkeerd is? Wat sta je nu voor jezelf te klappen alsof vroomheid hetzelfde is als gebrek aan bekwaamheid? Als God de wijsheid van deze tijd afwijst en verwerpt, dan houdt hij zeker van de domheid van deze tijd? Niets is natuurlijk minder waar, hij haat die domheid. Een geleerde die zijn neus ophaalt voor de domme wordt veroordeeld! En dan ben jij tevreden met jezelf, jij die als dom persoon de geleerden minacht en veroordeelt? Een geleerde verdient afkeuring wanneer hij zich minder bekommert om deugdzaamheid en zijn kennis verkeerd gebruikt. En jij, behept met dezelfde ondeugden en misschien nog wel meer, zou vergeving verdiend hebben, door alleen je gebrek aan kennis? Hieronymus is aangeklaagd omdat hij de evangeliën liet voor wat ze zijn en helemaal opging in de studie van Aristoteles en jij, die de evangeliën zelfs niet begrijpt of leest, jou treft geen blaam? Hij die de wil van de Heer kent, krijgt een flink pak slaag, en jij die de wil van God niet doet en er niet voor zorgt dat je die kent, zal nauwelijks klappen krijgen? Hij wordt gestraft omdat hij door zijn ijver de grenzen van zijn taak heeft overschreden, maar jij die niet tevreden bent over je eigen gebrek aan werklust, zou geprezen worden omdat je de ijver van anderen inperkt?’
‘Maar het wordt nu intussen wel tijd om mijn praatzucht in te dammen en mijn overkokend gemoed onder controle te brengen, want zij, onkundig als zij zijn, zouden ons nooit dat soort dingen voor de voeten werpen als zij hun luiheid eens achter zich zouden laten en zich energiek zouden storten op het lezen van de Heilige Schrift.’ Hier zweeg Battus even, hij wierp ons een wat vriendelijker blik toe, en zei: ‘Goede God, ik was bijna vergeten bij wie ik dit verhaal hield. Daardoor meende ik in een soort woedeaanval dat ik tekeerging tegen mijn vijanden, alsof ze hier voor me stonden. In ieder geval, mijn grote bewondering voor het geduld van jullie geschoolde oren die het zolang met mij uitgehouden hebben, terwijl ik als een kind zoveel woorden over ze uitstortte.’
‘En jouw betoog’, zei Willem, ‘heeft ons in die stroomversnelling meegesleurd. Haast je dus alsjeblieft, neem de proef op de som en kijk of jij met spreken eerder ons de baas bent, of wij jou met luisteren’.
‘Ik wilde de stroom van jouw woorden niet onderbreken’ zei Herasmus, ‘maar ik verbaas me al geruime tijd over het feit dat je zoveel regels uit zoveel kerkelijke schrijvers, zo kernachtig en zo letterlijk weet te citeren. Een zeer geschoold theoloog zou dat nauwelijks zo voortreffelijk kunnen, zo had ik het idee. Ik verwonder me niet langer over datgene waarvan de dokter al eerder zei dat hij zich daarover verbaasde. Het lijkt een wonder dat jij die zo innig de muzen bent toegewijd, de boeken van de theologen doorgespit hebt en dat je daarvan zoveel in je geheugen hebt kunnen opslaan.’
Battus glimlachte en zei: ‘Niet voor niets had ik vrees voor jouw pen, want ik voel op mijn klompen aan wat je van plan bent. Je wilt ons gekeuvel publiceren en je worstelt met je geloofwaardigheid. Je bent kennelijk bang dat wanneer je dit gesprek van ons aan de letteren hebt toevertrouwd, ik vermoed namelijk dat jij dat wilt, dat er dan iemand opstaat die denkt dat jij een dialoog in de trant van Plato
[1] Francesco Accorso (1182-1260), schreef Glossa Ordinaria, annotaties bij het Romeins recht.
[2] Romeinen 12: 16 en 1 Korinthe 8: 1
[3] Mattheüs 10: 16
[4] I Korinthe 14: 20
[5] Psalm 119 (118): 66
[6] Ecclesiasticus: ook wel Het Boek der Wijsheid, is een niet-canoniek bijbelboek. Citaat 39: 1-5
[7] Phaedrus, 250d
[8] Het Boek der Wijsheid 7: 17-21
[9] Het Boek der Wijsheid 8: 7-8
[10] Horatius 1. 2. 27
13v
aut Ciceroniano more finxisse putans . neque decorum neque probabile satis observasse calumnietur . qui me et adolescentiorem et poetam tantum ecclesiasticarum litterarum memoriter reddentem feceris Sed nichil est quod mireris . si homo non prodigiosa quidem sed tamen haud maligna preditus memoria . que legi tanto intentius . quanto irritatior . que decerpsi . que totiens contra barbaros deprompsi . pauca potuerim memoria complecti Age iam / ad certamen ad quod me provocavit Guielmus accingamur
Battus Quoniam adversarios primum rationibus . deinde testibus revicimus Unicum illis perfugium[1] superest Exempla quorundam probatioris vite . quos aut citra eruditionem doctos habitos . aut virtutis studio litteras contempsisse obijciunt A quo illos presidio si eiecerimus . reliquum est ut aut in deditionem veniant . aut certe fuga turpissima . victos se profiteantur Age / accingamur certaminis huius reliquias profligare Videtis inquiunt fidem x Christianam non a physicis non a dyalectis non a poetis . non rhetoricis auctoribus ortam sed a rusticis hominibus[2]. rudibus / deinde[3] piscatoribus Non e Platonica academia non portibus[4] Stoycorum non e scolis peripateticorum Apostolos vocatos novimus sed a navi et rethe Neque Christus ludos rhetoricos[5] aut dyalecticos[6] aperuit . sed[7] vivendi precepta tradidit O sacrilegam impudentiam audent rusticos dicere apostolos / quo suam rusticitatem tueantur Digni vero quos ut pie sibi deditos ament apostoli Adeo nichil istorum refert unde inertie sue patrocinium sint nacti[8] cum sacri ordinis iniuria Dic mihi os pestilens et ferro inurendum . rusticos ais fuisse apostolos? aio inquit Alioquin in quo tandem ludo didicerunt . qui repente sunt a piscatione ad apostolatum missi? Num a gubernaculo scalmi ad gubernacula mundi evecti sunt? Quorsum igitur pertinuit . non platonem aut Chrisippum aut[9] philosophum aliquem sed ipsum philosophie parentem tantum temporis sectari preceptorem . audire disputantem videre monstra gerentem . convivere assidue . assidue colloqui? Eam philosophie vim esse scripsit Seneca ut non sibi studentes modo . verum etiam conversantes iuvet. Ut qui vult inquit in solem venit . licet non[10] hoc venit[11] colorabitur. Qui in unguentaria taberna resederint[12] . et paulo diutius sunt commorati . odorem loci secum ferunt At apostoli cum ipso scientie fonte tam diu commorati . inscij inscij eque ac rustici permansere? Neque tam sedula tanti preceptoris opera quicquam confactum[13] est? Lusit operam qui bovem duxit ad Ceroma .[14] ut resurrexerat . quadraginta dies in terris moratus Subinde discipulis suis apparuit . monuit. docuit. Parum erat hoc quoque . ipse in celum relatus . paracletum demittit . qui nichil illos iam nescire pateretur. Et audent post hec omnia . homuntiones . rusticitatem obijcere apostolis / obijcere quod piscando questum fecerint? Cur non eadem opera hamiotas illos et conchitas et fures maritimos appellant . quandoquidem apostolos[15] conviciari libet? Rusticus[16] Paulus? Unus est inquiunt qui liberalem litteraturam . apostolatui intulerit At hic unus inter ceteros preminet[17]. Qua re? nisi doctrina. Nam pietate pares arbitror fuisse Unus hic vas electionis est appellatus. Cur ita preter ceteros? Nempe quod hic in primis ut homo tum doctus . tum disertus visus est ydoneus qui contra litteratas Athenarum scolas ferret arma . qui philosophorum supercilium ferret . qui rhomanam eloquentiam sub christi ditionem redigeret Rusticus est Johannes? et unde illa vox sublimis In principio erat verbum et verbum erat apud deum et deus erat verbum? An rusticus est Petrus? Illius certe epistole et si imperite sermone non tamen scientia. Jacobus rusticus fuit . falso igitur huic illa tribuitur epistola . que videtur non modo sapientis verum eciam diserti
Sed fingamus rusticos fuisse apostolos . ita ne nichil in apostolorum moribus imitatione dignum isti videre potuerunt . preter unam rusticitatem? Non enim me tam[18] contineo . quin id quod sentio proferam Ita risus mihi ingens oboritur quociens horum qui nobis apostolicam impoliciem obijciunt . perditissima vita in mentem venit Quis enim ferat Esopum epycureum sibi de frugalitate precipientem? Sardanapalum de severitate disputantem? Quod si stomachus paulo mordacius erumpet . existimate me non in homines . sed in rem maledicere. Quamquam auctore Plauto Quod dignis maledicitur . bene dicitur. Qui nobis apostolorum rusticitatem obgannire non desinunt . si virtutes tenerent apostolicas . ferri utcunque poterant . at nunc pudet me quorundam corruptissimam vitam cogitatione intueri. Qui qum ecclesiasticis sacris sint iniciati . ecclesiasticis stipibus alantur . adde . senes . cani . rugosi[19] cum Sardanapalo ipso certamen sumpsisse videntur Me hominem adolescentem . prophanum . civilibus addictum negocijs . et litteras ipsas seculares[20] profitentem . in ius vocant . nephandi criminis reum[21] “agunt” rerum . quod antiquos philosophos quod priscas historias quod poetarum et oratorum scripta libenter lectitem Ipsi qum iussi sint in lege domini . in sanctis litteris die noctuque versari . ab omni prorsus studio se cohibent . religioso quodam opinor metu adducti . ne si libros tractare ceperint . in ethnicum aliquem auctorem imprudentes incidant At ita demum apostolos imitari se credunt . si usque adeo sint litterarum ignari . ut nec ipsas quidem preces quas quotidie remurmurant intelligere possint Dic mihi stolidissime[22] imitator / servum pecus . sic nobis apostolos refers? Ais rusticos et imperitos fuisse apostolos? Esto sane . donemus istud[23]. Tibi habes quod glorieris vicisti rusticitate piscatores Non invidemus tibi gloriam istam cum farcinatoribus[24] communem verum ubi simplicitas apostolica . ubi mores? Num quando venatos legisti apostolos? Num isto ornatu usos accepisti? Num pellicarum[25] gregem domi aluerunt apostoli? Num tantum opum in unum baratrum demergebant apostoli? Tu si superis placet apostolos imitandi studio sumptibus ecclesiasticis edes regales in celum erigis[26] Ministris militaribus omnia perstrepunt Cene Persico instruuntur apparatu videas illic agi Sibaritica convivia et quidem assidue Vincitur audacia perdende rei Cleopatra vincitur Esopus cum filio haud quaquam degenere . fastidiuntur illic acipenseres . non sapiunt murene . nauseam movent attagines[27] Noctes diesque estur bibitur . luditur . saltatur subatur Et qum vino immodico balbutire ceperint videntur (opinor) sibi incultum sermonem apostolorum imitari Cum hijs factis (quorum vel Neronem pudeat) audent nobis apostolos imitandos proponere?
[1] verbeterd: pro(fugium)
[2] bovengeschreven: indoctis
[3] bovengeschreven: denique
[4] verbeterd: (porti)cibus
[5] verbeterd: (rhetori)ces
[6] verbeterd: (dyalectic)es
[7] bovengeschreven: tantum
[8] bovengeschreven: vel
[9] bovengeschreven: alium
[10] bovengeschreven: in
[11] bovengeschreven: venerit
[12] verbeterd: (reseder)unt
[13] verbeterd: (conf)ec(tum)
[14] in marge: adagium
[15] bovengeschreven: apostolis
[16] bovengeschreven: est
[17] verbeterd: prae(minet)
[18] bovengeschreven: iam
[19] bovengeschreven: quidam etiam cucullati
[20] bovengeschreven: prophanas
[21] bovengeschreven: rerum
[22] bovengeschreven: stultissime
[23] bovengeschreven: tibi
[24] bovengeschreven: agricolis
[25] bovengeschreven: pellacarum
[26] in marge: Nitet aplissima in domo suppellex attalica
[27] bovengeschreven: (attag)e(nes)
of Cicero in elkaar hebt gezet en je zal verwijten dat je daarbij niet voldoende hebt gelet op wat passend en waarschijnlijk is omdat je mij, een vrij jonge man en een dichter, zoveel van de kerkelijke geschriften uit het hoofd liet citeren. Maar je hebt geen reden om verbaasd te zijn, ik ben weliswaar geen bolleboos maar beschik wel over een redelijk geheugen. De dingen die ik des te aandachtiger lees naar mate ik meer geïrriteerd raak, die ik bij elkaar heb gezocht en zo vaak tegen de barbaren in stelling heb gebracht, die dingen kan ik goed onthouden.’
‘Maar kom, laten we ons aangorden voor de strijd waartoe Willem mij heeft uitgedaagd. Nu we onze tegenstanders hebben overwonnen, eerst met harde bewijzen en vervolgens met getuigen, rest de barbaren nog maar een enkel toevluchtsoord. Zij moeten nu met voorbeelden komen van bepaalde personen die zij als deugdzaam naar voren schuiven en die óf zonder opleiding als wijs worden beschouwd, of in hun streven naar deugd de letteren links lieten liggen. Als we hen dat steunpunt ontnemen, blijft er voor hen niets anders over dan dat zij zich komen overgeven of anders na een uiterst schandelijke aftocht toegeven dat zij verloren hebben. Vooruit, laten we ons opmaken om de laatste fase van de strijd te voltooien.’
Zij zeggen: ‘Jullie zien dat de basis voor de christelijke religie niet gelegd is door natuurwetenschappers, door dialectici, dichters of redenaars maar door eenvoudige boerse lieden, door ongeletterde vissers. We weten dat de apostelen niet uit de Academie van Plato kwamen, noch uit de instituten of zuilengangen van de Stoïcijnen of uit de scholen van de Peripatetici maar bij hun schip en netten vandaan geroepen zijn. En Christus heeft geen school voor redenaars of dialectici geopend maar regels gegeven om deugdzaam te leven.’ ‘Oh wat een brutale heiligschennis! Zij durven de apostelen eenvoudige boerse lieden te noemen om zo hun eigen boerse karakter te verbloemen. Zij verdienen niet dat de apostelen van hen houden als ze hen op die manier toegewijd zijn. Dat toont maar dat het ze niets uitmaakt waar ze de verdediging van hun laksheid vandaan halen, desnoods met belediging van een heilig gezelschap.’ ‘Vertel mij teringlijder die het verdient om gebrandmerkt te worden, zeg je dat de apostelen eenvoudige boeren waren?’ ‘Ja dat zeg ik, in welke school hebben zij anders hun opleiding gehad, mensen die van het ene op het andere moment van de vissersschuit het apostolaat in zijn gestuurd?’ ‘Ze zijn toch niet van het roer van een roeiboot zomaar gepromoveerd naar het roer van de wereld? Wat was de betekenis dan van het feit dat zij geen volgelingen waren van Plato, Chrysippus of een willekeurig andere filosoof, maar van de Vader van de filosofie, die zólang hun leermeester was, die zij hoorden discussiëren, wonderen zagen verrichtten, in wiens gezelschap zij voortdurend verkeerden, voortdurend mee in gesprek waren? Seneca schreef dat de kracht van de filosofie zo groot is dat zij niet alleen degenen helpt die zich erin verdiepen, maar ook degenen die er toevallig mee in aanraking komen, net zoals iemand die in de zon komt een kleur krijgt, ook al kwam hij daar niet voor, zoals mensen die in een parfumwinkel zijn geweest en daar wat langer gebleven zijn, de geur van die winkel mee naar buiten nemen.[1] Maar de apostelen, die ongeschoold zolang bij de bron van de wijsheid zelf hebben verkeerd, zijn die onwetend en boerse lieden gebleven? Is er door de ijverige inzet van een zo grote Leraar dan niets tot stand gebracht?’ ‘Wie een koe naar de boksring brengt, doet vergeefse moeite ...[2] Hij verbleef na zijn verrijzenis nog veertig dagen op aarde en verscheen regelmatig aan zijn leerlingen, Hij inspireerde hen, en onderwees hen. Stelde dit dan ook niets voor? Na zijn hemelvaart, zond hij de Heilige Geest, de Raadsman,[3] die niet toestond dat zij iets niet wisten. En na dit alles durven deze onderkruipsels de apostelen nog boersheid aan te smeren, omdat zij met vissen de kost hebben verdiend? Voor hetzelfde geld noemen ze hen hengelaars of mosselmannen, of zeerovers, aangezien je de apostelen mag beledigen. Was Paulus een boer? Hij is de enige, zo zegt men, die de wereldse literatuur in het apostolaat heeft binnengebracht. Hij steekt als enige boven de andere apostelen uit. Maar waardoor dan? Door geen andere reden dan zijn kennis, want ik denk dat zij in vroomheid wel elkaars gelijken waren. Hij is als enige door Christus een uitverkoren instrument genoemd.[4] Waarom hij eerder dan de anderen? Natuurlijk omdat hij als geleerde en welbespraakt man bij uitstek de juiste persoon leek om tegen de geleerde scholen van Athene de wapens op te nemen, die het kon opnemen tegen de trots van de filosofen, die de Romeinse welsprekendheid onder het gezag van Christus kon brengen. Is Johannes een boer? Hoe komt hij dan aan deze verheven uitspraak: “In het begin was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God.”?[5] Is Petrus een boer? De brieven zijn in ieder geval van hem en al zijn ze ongekunsteld wat taal betreft, ze zijn dat zeker niet wat betreft wijsheid.[6] Jacobus was een boer? Dan wordt die brief kennelijk ten onrechte aan hem toegeschreven, die niet alleen het werk van een wijs man maar ook van een welbespraakt man lijkt.
Maar laten we er eens van uitgaan dat de apostelen boeren waren, hebben die lieden in het gedrag van de apostelen dan niets gezien dat navolging verdiende anders dan hun boerse karakter? Ik moet me inhouden om wat ik voel niet uit te spreken, zozeer sta ik op het punt in lachen uit te barsten telkens als ik denk aan het zeer verdorven leven van hen die ons confronteren met het gebrek aan beschaving bij de apostelen. Wie zou het verdragen immers als de Epicureeër Aesopus[7] hem een lesje over soberheid zou geven, of Sardanapalus een discussie over matigheid zou beginnen? Maar als mijn oprispingen van woede wat al te scherp worden, bedenk dan dat ik niet tegen de mensen maar tegen hun gedrag tekeer ga. Alhoewel, om met Plautus te spreken: “Kwaad, gesproken tegen hen die het verdienen, is goed gesproken.” Degenen die ons onophoudelijk lastig blijven vallen over het boerse karakter van de apostelen, als zijzelf over de deugden van de apostelen beschikten dan kon men hen nog verdragen, maar nu schaam ik me alleen al bij de gedachte aan het verdorven leven van enkelen van hen. Hoewel zij een kerkelijke wijding ontvangen hebben, en leven van kerkelijke bijdragen, en tel daarbij op dat het oude, kale, rimpelige mannen zijn, dan lijkt het immers alsof zij met Sardanapalus zelf de strijd zijn aangegaan. En ik, een jonge man, een leek, die zich bezighoudt met burgerlijke zaken en belangstelling heeft voor wereldse letteren, mij roepen ze ter verantwoording, verklaren mij schuldig aan een vreselijke misdaad omdat ik de oude filosofen, de oude geschiedenis, en de geschriften van dichters en redenaars graag bestudeer. Zijzelf, hoewel hen opgedragen is zich dag en nacht bezig te houden met de wet van de Heer en de Heilige Schrift, vermijden zorgvuldig elke vorm van studie, ik denk vanwege een religieuze angst, bang om nietsvermoedend in handen te vallen van een of andere heidense schrijver als ze de boeken alleen maar zouden aanraken. Maar zij geloven dat zij de apostelen pas navolgen als zij totaal niets van literatuur weten zodat zij zelfs geen benul hebben van de gebeden die zij dagelijks prevelen.’
‘Zeg mij, domme na-aper, slaafse volger, is dit het beeld dat je ons van de apostelen wil voorschotelen? Je zegt dat de apostelen boers en niet ontwikkeld waren? Vooruit dat schenken we je, wat mij betreft ga je er prat op dat je de vissers in boersheid overtroffen hebt. Wij misgunnen jou niet de eer die je deelt met kleermakers, maar waar is de eenvoud van de apostelen, waar hun levenswijze? Heb je ooit gelezen dat de apostelen gingen jagen? Heb je vernomen dat zij zich omringden met dergelijke luxe? Hebben de apostelen er thuis een menigte lichte vrouwen op na gehouden? De apostelen gooiden toch niet zoveel rijkdom over de balk? Maar jij bouwt van de gelden van de kerk, alsof je de goden wilt behagen, in je enthousiasme om de apostelen na te volgen torenhoge paleizen. Overal is lawaai van krijgsknechten. De maaltijden die worden opgediend, zijn van een overdaad zoals bij de Perzen, steeds zijn er bacchanalen zoals in Sibaris. Men wint het qua spilzucht met gemak van Cleopatra, ook van Aesopus en zijn zoon[8], het evenbeeld van zijn vader, zij kunnen daar zelfs niet tegenop. Gebakken steur verveelt, murenes smaken niet meer, hazelhoenders maken hen misselijk, dag en nacht wordt er gegeten, gedronken, gespeeld, gedanst en gevreeën. En dan, als ze door overmatig wijngebruik beginnen te lallen, denken ze, meen ik, dat zij de ongecultiveerde taal van de apostelen nabootsen. Dat zijn de feiten, Nero zou zich ervoor schamen, en dan hebben zij nog het lef om ons erop te wijzen dat wij de apostelen moeten navolgen.
[1] Seneca, Brieven aan Lucillius, 108, 4
[2] Erasmus, Adagia 1, 4, 62.
[3] Johannes 14: 16
[4] Handelingen 9: 15
[5] Johannes 1: 1
[6] 2 Korinthe 11: 6
[7] M. Clodius Aesopus, hij erfde van zijn vader een kapitaal dat hem toestond een leven in overvloed te leiden.
[8] M. Clodius Aesopus, de zoon van de populaire acteur Clodius Aesopus, van wie Horatius vertelt dat hij in een vlaag van decadentie een parel oploste in azijn. Satiren 2, 3 , 239
14r
Nuper qum in flandria legationem vestro nomine obirem incidi in huiusmodi portenti convivia[1]. Ibi inter pocula ut fit qum hospitalitatem nobis suam iactaret . ut festiviore fabulatione convivium exhilararem Tantali et Lycaonis . et[2] nonnullas fabellas commemoravi Rogabat me ubi nam illa legerentur? aio in poetis Oravit protinus[3] illos ethnicos ad suam mensam nominarem ne foedis nominibus sanctum convivium prophanaretur Gessi morem convivatori meo Aderat Theologus quidam homo adolescens . sed plane doctus . nec ita ut hodie theologorum est vulgus ut preter[4] Sophismata nichil didicerint[5]. verum ita ut non minus rhetor esset quam theologus Cum hoc mihi (assidebat enim proximus[6]) de scriptorum ecclesiasticorum eloquentia sermo incidit Dicebamus aurelium Augustinum acute quidem sed obscure[7] et suo quodam more dicere[8] Hieronimi vehementem esse dictionem variam . vafram . acrem . locupletem. Lactantium Firmianum Ciceroniana facilitate fluere nec a declamatoria illa palestra / in qua erat[9] multos annos versatus abhorrere Ambrosij stilum plus obscuritatis / minus habere acuminis[10] Bernardi orationem facetam nec incultam / ecclesiasticam tamen Guerrici non perinde[11] copiosam verum cultiorem preterea floridam Bede equalem et somniculosam[12] Recentiores theologos ne loqui quidem[13] Hec et alia quedam qum nugaremur . risit nos homo severus ille et curiosos appellavit / qui res ociosas et ad nichil utiles curaremus Intellecta hominis improbitate putavi malo nodo malum querendum esse cuneum. Ac de industria quidem eum sermonem inieci . in quo illum sciebam vel plurimum valere de vinorum generibus / de arte coquinaria / de venaticis epulis Ibi ille (tamquam in re magna) erectus / magno silentio . magna auctoritate diu disputavit . acute . copiose . polite Platonem ipsum dixisses Sexcenta vinorum genera memoriter reddebat . preterea precia qualitates / differentias patrias naturas . seque ista non e physicorum litteris sed sapiente illo suo palato didicisse gloriabatur. Plinium (illum enim citabat) delirare dicebat . qui tanta in re alienis potius litteris quam suo palato fidem habuisset Iam vero de epulis coquendis condiendis . si disputantem audisses . quem tu non ibi Coquum . quem non Catium[14] quem non Platynam contemneres . hec ne nimirum sunt artes tetrice et gravi sacerdote digne Has didicerunt ipsi nobisque tradiderunt apostoli / non sylogismorum laqueos nectere . non Ciceronem non virgilium evolvere / non aliorum ingenia dictionem ve taxare Hec non in poetarum fabulis sed in sacris litteris discuntur scilicet. Ferendum hoc quoque si non inter epulas senes sola libidine fortes / antiqua sua flagicia[15] iactarent invicem . et quod facere per etatem nequiunt fecisse se turpiter glorientur[16] Hij sunt quorum[17] poetarum fabulas religiose refugiunt aures. Qui nos ad apostolicos mores provocant Horum peritam[18] rusticitatem et simplicitatem fraudulentam / divus hieronimus quodam in loco scite notat Venerationi inquit semper mihi fuit . non verbosa rusticitas sed sancta simplicitas Qui in sermone se imitari dicit apostolos prius imitetur virtutes in vita illorum In loquendo simplicitatem excusabit sanctimonie magnitudo . et Sillogismos Aristotilis / contortaque Chrisippi acumina resurgens mortuus confutabit Ceterum ridiculum . si quis e nobis manens in[19] Cresi opes et Sardanapali delicias / de sola rusticitate se iactet / quasi omnes latrones et diversorum criminum rei diserti sint et cruentos gladios philosophorum voluminibus et non arborum truncis occulant
Hec per digressum tangere volui quo intelligatur . qui apostolorum imperitiam nobis ingerunt . eos non id apostolos emulandi studio facere sed ut sunt superbi . sue rusticitatis patrocinium ab apostolis petere Alioquin si id recte fit . quod multorum fit exemplo . quot et quantos habemus quos imitemur? A moyse repetamus. Quid eo imperatore sanctius? At[20] hic omnem egypciorum disciplinam a puero doctus legitur Non huic fraudi fuit secularis[21] erudicio quo minus e mortalium genere unus in domini familiaritatem ascisci meruerit. Daniele quem quid castius? et[22] Caldeis disciplinis non recusavit institui Docto patre doctiorem Solomonem accepimus. Et Job et omnes prope prophetas non illitteratos fuisse . qum Hieronimi Augustinique testimonio constat . tum ipsa scriptorum monumenta declarant At ne cavillentur . id cum lege Mosayca desijsse fas esse . Paulum apostolum eis proponam Paulum[23] discipulum Dyonisium / quorum uterque quanta doctrina quanta[24] fuerit eloquentia . ipsi[25] sunt testes Quadratus apostolorum auditor . eruditionem in primis admirandam illis preceptoribus non dedidicit . qui cum esset Atheniensis antistes ecclesie Adriano imperatori librum porrexisse creditur[26] tante eruditionis . ut acerrimam in christianos persecutionem . suo ingenio sedaverit Fecit idem huius equalis Aristides philosophus gravissimus et idem summus orator. Iustinus etiam habitu philosophus in disciplinis liberalibus artifex precipuus . ad christi tutandam religionem non modo eruditissimum vertit ingenium . verum eciam animam impendit Clemens preceptor Origenis Alexandrine ecclesie presbiter . vir omnium longe doctissimus idque iudice viro omnium[27] doctissimo hieronimo . ad sacre religionis defensionem . que tum negocium exhibentibus ethnicis in summo discrimine versabatur: non parum adiumenti contulit . tum eloquentia tum libris eruditionis plenis Sed plane harenas metiar . si hic tendam omnem eruditorum cathalogum revolvere Bis mille recensere possem quorum insignis eruditio . nisi fidei laboranti succurrisset . neque tam amplam . neque ita confirmatam . fortasse et nullam haberemus . et postea trepidant isti discere seculares[28] disciplinas. Quasi desint[29] quorum exemplo id faciant. Deflectant paulisper obtutum ab exemplis domesticis. Evolvant veterum chronicas . evolvant eos qui de scriptoribus scripserunt illustribus Invenient Origenem . Gregorium Nazianzenum Didymum . Hylarium . Basilium Johannem Chrisostomum . et ut ad latinos veniam Lactantium
[1] verbeterd: (conviv)ium
[2] bovengeschreven: hijs similes
[3] bovengeschreven: ne
[4] bovengeschreven: quorum plerique praeter
[5] verbeterd: (didice)runt
[6] verbeterd: (proxim)e
[7] bovengeschreven: sub(obscure) ac perplexe
[8] in marge: et huic tamen esse suam gratiam ob schemata quae frequenter affectaret
[9] verbeterd: fu(erat)
[10] bovengeschreven: delectare tamen allusionum aculeis
[11] bovengeschreven: Hilarij vero parum
[12] in marge: doctam tamen ut eo sane seculo. Gregorij modulatam ac numerosam magis quam succulentam quod identidem eadem repetere cogitur ut expleat sermonis periodum. Recentiores
[13] bovengeschreven: adeoque non illustrare veritatem orationis adminiculis ut quae per se praeclara sunt ea infantia sua dehonestent
[14] in marge: quem non Phyloxenum quem non Apit[ium]
[15] bovengeschreven: facinora
[16] verbeterd: (glori)ar(entur)
[17] bovengeschreven: aures
[18] bovengeschreven: perditam
[19] verbeterd: (in)ter
[20] bovengeschreven: Et
[21] bovengeschreven: ut vocant
[22] bovengeschreven: hic
[23] verbeterd: (Paul)i
[24] tussengevoegd: que
[25] bovengeschreven: sibi
[26] bovengeschreven: traditur
[27] bovengeschreven: longe
[28] bovengeschreven: humanas
[29] bovengeschreven: (de)sunt
Onlangs, toen ik in Vlaanderen was en namens jullie daar deelnam aan een gezantschap, raakte ik verzeild bij een diner georganiseerd door zo’n zelfde patjepeeër. Zoals gebruikelijk volgde het ene glas wijn na het andere en toen hij begon op te scheppen over zijn gastvrijheid dacht ik de feestvreugde wat te kunnen verhogen met wat boeiender taal. Ik vertelde het verhaal van Tantalus en Lycaon en nog een paar andere verhalen. Hij vroeg mij waar die verhalen te lezen waren. Ik antwoordde: ‘Bij de dichters.’ Terstond verzocht hij mij om die heidenen niet aan zijn tafel ter sprake te brengen om de ingetogen sfeer niet te bezoedelen met hun verderfelijke namen. Ik heb mij gevoegd naar de wens van mijn gastheer.
Aan tafel zat ook een theoloog, een jonge man nog, maar duidelijk een geleerde. Niet iemand die zoals het gros van de theologen tegenwoordig, slechts wat retorische trucjes had geleerd en verder niets, maar dusdanig geschoold dat hij behalve theoloog ook een goed spreker was. Met hem, hij zat naast me, raakte ik in gesprek over de schrijfstijl van de kerkelijk schrijvers. Wij bespraken die van Aurelius Augustinus, dat hij zich spits maar duister en op een heel eigen wijze uitdrukte, en de woordkeuze van Hieronymus, die krachtig, gevarieerd, listig, scherp en rijk was. Hoe Lactantius Firmianus een vloeiend betoog hanteerde met het gemak van Cicero en zich niet schaamde voor het declamatorische worstelperk waarin hij zich vele jaren had bewogen. Wij vonden dat de stijl van Ambrosius meer gekenmerkt werd door verhullend taalgebruik en minder door scherpzinnigheid, en het taalgebruik van Bernardus smaakvol en beschaafd maar wel kerkelijk gekleurd. Het taalgebruik van Guerricus[1] leek ons niet erg uitvoerig, maar wel behoorlijk verzorgd en bloemrijk, en dat van Beda vlak en slaapverwekkend. Van de latere theologen vonden we zelfs dat ze niets te zeggen hadden.
Terwijl wij over deze en andere dingen in gesprek waren, schoot de strenge gastheer in de lach en noemde ons wijsneuzen die zich bekommerden om onnozele en nutteloze dingen. Ik vond hem een onbeschaamde kerel, en bedacht dat ik voor een lastige knoop een stevig mes moest zoeken.[2] Met opzet bracht ik bij hem een onderwerp ter sprake waarvan ik wist dat hij daar een expert in was: verschillende soorten wijn, de kookkunst en wildgerechten. Hij ging rechtop staan, het werd ondertussen muisstil, en hij begon, net alsof hij een belangrijk onderwerp bij de kop had, met groot gezag een lang betoog, dat scherpzinnig was, breedvoerig en goed geformuleerd, alsof Plato zelf aan het woord was. Uit zijn blote hoofd somde hij een keur aan wijnen op met bijbehorende prijzen en eigenschappen, hun verschillen, plaats van herkomst en karakter. Trots vertelde hij dat hij die kennis niet uit wetenschappelijke boeken had opgedaan, maar proefondervindelijk, met zijn eigen gehemelte. Hij citeerde Plinius en zei dat deze er behoorlijk naast zat door bij zoiets belangrijks eerder te vertrouwen op de geschriften van anderen dan op het eigen gehemelte. Als je de man had horen oreren over het koken of het kruiden van voedsel, dan zou er geen enkele kok aan hem kunnen tippen, of het nu Catius[3] of Platyna[4] was. Dit waren volgens hem werkelijk hoogstaande kunsten waarover een serieuze priester zich zou moeten ontfermen, deze kennis was door de apostelen zelf opgedaan en aan ons overgeleverd.’ ‘Ze hebben ons niet geleerd om ingewikkelde syllogismen in elkaar te draaien, om Cicero of Vergilius te bestuderen of het vernuft en de spreekstijl van anderen te beoordelen. Dit leer je niet uit de verhalen van dichters, maar gewoon uit de Heilige Schrift.’
‘Dit alles zou nog wel te verdragen geweest zijn als niet tijdens het diner oude mannen, bij wie de wellust nog hun enige kracht is, hadden opgeschept over hun streken van vroeger en zich er schandelijk op beroemden dat zij dingen hadden uitgehaald waartoe zij door hun leeftijd nu niet meer in staat zijn. Dit zijn mensen die hun oren vroom sluiten voor de verhalen van dichters, die ons uitnodigen de levenswijze van de apostelen na te volgen. De heilige Hieronymus heeft die doorgewinterde boersheid en bedrieglijke eenvoud ergens raak beschreven: “Ik heb altijd ontzag gehad, niet voor boersheid met veel woorden maar voor heilige eenvoud.”[5] Wie beweert dat hij de apostelen in het spreken navolgt, laat hij eerst maar eens hun deugden in zijn levenswijze navolgen. Bij het spreken vormt de mate van heiligheid een excuus voor eenvoud, de syllogismen van Aristoteles en de ingewikkelde spitsvondigheden van Chrysippus worden weerlegd door de verrijzenis van degene die gestorven is. Maar het is belachelijk als iemand, die zich wentelt in de rijkdom van Croesus en de luxe van Sardanapalus, zo prat gaat op zijn boersheid. Alsof alle welbespraakte mensen boeven zijn en zich schuldig maken aan verschillende misdaden, alsof het schurken zijn die hun bebloede zwaarden in de boeken van filosofen verstoppen, en niet achter een boomstam.
Deze uitweiding heb ik opgenomen opdat men zal begrijpen dat diegenen, die ons de onkunde van de apostelen opdringen, dit niet doen uit ijver om de apostelen na te volgen maar, trots als ze zijn, om met inzet van de apostelen de eigen boersheid te rechtvaardigen. Overigens als dit navolgen terecht gebeurt, iets dat strekt tot voorbeeld van velen, hoeveel helden hebben wij dan niet om na te volgen.
We kunnen al bij Mozes beginnen. Wie is er heiliger dan deze leider?
Welnu, wij lezen dat hij van jongs af aan is onderwezen in alle wetenschappen van de Egyptenaren. En die wereldse opleiding was geen belemmering om als enige van de stervelingen te worden uitverkoren om in het gezelschap van de Heer te worden toegelaten. Wie is er zuiverder dan Daniel? En toch, hij weigerde niet om ingewijd te worden in de kennis van de Chaldeeën. Wij vernamen dat Salomo nog wijzer was dan zijn geleerde vader, en dat Job, en bijna alle profeten, geen ongeschoolden waren. Dat is niet alleen vastgelegd in de getuigenissen van Hieronymus en Augustinus, maar daarvan getuigen de overgeleverde bijbelgeschriften zelf. En om te voorkomen dat de opponenten met de uitvlucht komen dat dit[6] niet langer geoorloofd was toen er een einde aan de wetten van Mozes was gekomen, schotel ik hen de apostel Paulus voor en Dyonisius, de leerling van Paulus, want elk van beiden beschikte over een uitgebreide kennis en grote welsprekendheid, zij spreken voor zich. En Quadratus, die de apostelen hoorde spreken, die zulke mannen als leraar had, heeft zijn bij uitstek voortreffelijke scholing niet afgeleerd. Men gelooft dat hij, toen hij bisschop van de kerk van Athene was, aan keizer Hadrianus een boek heeft aangeboden met zo’n geleerde inhoud dat het vernuft van Quadratus eeneer felle christenvervolging voorkomen heeft[7]. Iets dergelijks heeft ook zijn tijdgenoot Aristides gedaan, een heel belangrijk filosoof en tevens een zeer vooraanstaand redenaar. Justinus, die eruitzag als een filosoof en in de vrije kunsten tot in de puntjes beheerste, wendde niet alleen zijn grote geleerdheid aan voor de bescherming van het christelijk geloof maar hij ging hier ook met hart en ziel in op. Clemens, de leraar van Origenes, die priester was van de kerk van Alexandrië en verreweg de grootste geleerde van allen naar het oordeel van Hieronymus, een man die allen in wijsheid overtrof, heeft met zijn welsprekendheid en zijn boeken vol wijsheid een niet geringe bijdrage geleverd aan de verdediging van het heilig geloof dat toen in zeer groot gevaar verkeerde door gerichte aanvallen van de heidenen.
Maar het is beslist onbegonnen werk als ik nu probeer de hele lijst van geleerden uit te rollen. Ik zou er zomaar tweeduizend kunnen opsommen die uitblinken in geleerdheid. Als zij die geleerdheid niet hadden ingezet voor het geloof dat bedreigd werd, zouden wij nu niet zo’n rijk geloof, niet zo degelijk gegrondvest en misschien zelfs helemaal geen geloof, hebben.
En vervolgens, die opponenten van ons zijn bang om zich in wereldse wetenschappen te verdiepen alsof er geen voorbeelden zouden zijn die zij kunnen navolgen. Laten zij even niet kijken naar voorbeelden uit de directe omgeving, laten zij zich gaan verdiepen in de geschriften van schrijvers van vroeger, in de werken van hen die over beroemde schrijvers hebben geschreven. Zij zullen dan ontdekken dat Origenes, Gregorius van Nazianze, Didymus, Hylarius, Basilius en Johannes Chysostomus, en de Latijnse schrijvers Lactantius,
[1] Guerricus van Saint Quentin, dominicaan, eerste helft dertiende eeuw. Schreef o.a. bijbelcommentaren.
[2] Erasmus, Adagia 1, 2, 5
[3] Catius, culinair expert. Horatius Satiren, 2, 4.
[4] Bartolomeo Platina, schreef omstreeks 1465 De honesta voluptate et valetudine, het eerste kookboek.
[5] Hieronymus, Epistulae 57, 12
[6] dit: d.w.z., kennisnemen van heidense wetenschappen.
[7] Quadratus schreef de oudst bekende apologie van het christendom.
14v
Severum Paulinum[1] ad summam omnes prope ad unam unum qui in defensanda fide ac tractandis misterijs scripturarum operam navarunt . scolasticis fuisse disciplinis instructissimos. Quorum omnium ethnicam eruditionem . ymmo et christianam . effert / miratur Hieronimus ne nos contemnamus. At nos qua sumus religione . nichil quantumvis politum eruditione movere potest / nisi sit idem pium. At Origenes hereseos notam non effugit[2] Age ne huius quidem generis deerunt exempla. Hylarius in divorum numerum relatus est . hunc nobis proponamus Cyprianus etiam martirio . nec minus litteratura seculari clarus . hunc sequamur. Ambrosio quid sanctius . hunc emulemur Hieronimo . vel Augustino quid vel magis pium vel litteratius? Horum similes esse curemus. Quantum in hijs omnibus compositionis / linguarum / philosophie / historiarum / antiquitatis / latinitatis/ grecanitatis auctorum quanta peritia? et hec quidem ethnica adhuc Conferamus queso cum hijs viris vel scolasticos vel theologos nostri temporis D Videbimus utroque genere adeo inferiores ut umbras dicas non homines. Et[3] tanta gravissimorum hominum multitudine soli apostoli nobis in mentem veniunt / quos ita demum imitari nos credimus si indocti simus A moribus vero apostolicis tam absumus quam a nobis india. Quod si nos apostolorum rusticitatem imitandi tantopere studium habet miror cur non etiam piscari incipiamus Sed extra iocum Ambrosium imitari metus est . Hieronimum imitari religio est? Isti inquiunt nondum christiani et pueri adhuc litteris illis sunt imbuti At Hieronimus parentibus christianis natus / a puero christianus / se tum inter grammaticos et rhetores educatum fatetur. Immo gloriatur Verum quid istud refert[4]. qum que ante baptismum didicerunt / non modo christiani / verum etiam et episcopi et senes sunt[5] usi[6] Omnes libros suos ethnicis litteris resperserunt? Cur[7] recte factum defendunt? Si taciti fecissent . ignoscendum potius quam imitandum videri potuisset Nunc et recte et optimi cuiusque exemplo fecisse[8] testantur. Augustinus ipse . iam non ethnicus de singulis artibus liberalibus / singula volumina scripsit At scripsit inquiunt Cathecuminus non christianus Commode vero admones. Tum igitur ne cogitandum quidem de studijs ethnicis erat[9] quando novus tyro ad Christianam religionem exercebatur Sed esto / sane peccaverit erraverit / ignoraverit / cur iam sanior et senior hunc errorem non reprehendit? Cur autem consulto eciam a se factum fatetur . ut hijs tamquam vestigijs ad summe veritatis cognitionem gradatim ascenderet[10]? Has enim disciplinas scintillas quasdam ait esse ab immortali illa luce promicantes / quarum indicio ad fontem illum perveniatur Et quanto religiosius ille quam nos qui animis rudibus / repente ad divinitatis archana non ingredimur sed irrumpimus / non ascendimus sed involamus / et tamquam Gigantes extructis in celum molibus / invito Iove arcem illius occupare conamur. Eoque ille (quia gradatim ascendit) receptus est . nos repellimur / deijcimur / precipitamur / Beda monachus vir anglus quidem[11] sed et vite probitate et doctrine non contemnende / adeo scolasticas disciplinas non contempsit ut de Schematis grammaticis / et carminibus condendis scribere non piguerit Post hos quidem nitor politiesque theologie sensim in deterius degeneravit . ut[12] non parum rubiginis cepit contrahere Non defuere tamen aliquot seculis docti. Verum ut rariores ita inferiores Laboriosorum numquam non fuit copia Thomas aquinus[13] scriptor nobilissimus in Aristotilem ethnicum philosophum commentarios edidit . atque adeo in ipsis Theologicis questionibus ubi de summo principio / de trinitate disputat Ciceronis ac poetarum testimonia profert / Scotus tametsi a musis prorsus alienus fuisse videtur / scolasticus tamen est / ac[14] medijs quidem misterijs et archanis Theologie philosophorum suorum oblivisci non potest Et quid attinet vel recentiores vel vivos commemorare? quorum licet sit inferior multo eruditio . is tamen inter ipsos videtur prestantissimus / qui secularibus doctrinis instructissimus fuerit Hec summa est / multis quidem summis viris / non contigit eruditio secularis / at cui contigit / nemo non est usus. Nec omnino[15] veritus est Christianum[16] templum gentilibus[17] opibus exornare.
Cunctante[18] paulisper Batto Tam Consul[19] per deum inquit immortalem. Quid si et ego e Consule philosophus fiam? utere inquit[20] Battus utere[21] promisso[22] Subijcit Consul. Longis tu quidem ambagibus circumactus mihi videris . callido opinor consilio / ut apostolice interim simplicitatis oblivio nobis obreperet Verum quod in hac re principuum erat . preteritum non oportuit . demus sane complures pios viros / litteratura gentili[23] cum laude usos . attamen haud temere (ut reor) apostolos rudes et nullis instructos litteris / nostre religionis et auctores / et iudices[24] et principes nacti sumus quos tu me vetas imitari Ego vero summe laudis et prime iudico / primos ac summos emulari Subridens Battus . quantus inquit apostolorum imitator / hec michi obijcit. Egon aut apostolos imitari te veto? Immo iubeo At ita / ut moribus apostolos exprimas . eruditione Hieronimum. Nunc apostolicam ruditatem imitamur[25] omnes / vitam nemo / Prime laudis ais esse / summos emulari . nichil pugno . sed tu perperam facis . qui e primis et summis viris / id quod est extremum et infimum tibi preponas diligens imitator qui sit . non solum quam accuscuratissimum sibi deliget exemplar . verum in eo ipso quod optimum putavit[26]/ excerpit / quedam preteribit . quedam reprehendet / summa[27] conabitur imitari. Primus est Petrus primus est Hieronimus . hic doctorum ille apostolorum[28] Petro summus erat ardor fidei In hieronimo summa doctrina Alterius animum / alterius studia imitare At tu mavis apostolorum / quam doctorum ordinem tibi proponi . propono et[29] primo ordine precipuos Petrum et paulum Paulus omnium litterarum genere refertissimus erat. Petrus auctoritate superior / a paulo reprehensus / scientiori et credidit et paruit Imitamur hos . sed plane prepostere Indocti litteratos ultro reprehendimus / quando parum est quod parere recusamus At non temere curatum est . ut Christiana religio[30] rudibus auctoribus inicium caperet Istud quidem[31] / ne scilicet tanti facti gloria penes humanam esset sapientiam[32] sed omnis divine virtuti tribueretur. Ea res illi quidem tempori erat apta. Verum quid ad nos? Hic dies aliam vitam / alios mores postulat. Non percalluerunt seculares disciplinas apostoli . at numquid reprehenderunt? Num quando litteras[33] a suo contubernio exclusisse leguntur? Rudes erant litterarum apostoli . quid istud ad te qui ipsas profiteris litteras? Neque enim de apostolis sed de ludi magistris agimus Quamquam quis christiane pietatis amator ferat ab istis nebulonibus totiens insimulari viros celestes et nostre salutis auctores? Age nunc si placet eorum rusticitatem cum nostra eruditione componamus Nempe illos linguarum species[34] calluisse legimus . nos unica vix balbutimus Illi tantum valuerunt dicendo ut tyrannos . ut populos immanes et barbaros permoverent
[1] bovengeschreven: Hilarium
[2] in marge: habent quod caussificentur
[3] ingevoegd: in
[4] bovengeschreven: cum ijs
[5] bovengeschreven: sint
[6] bovengeschreven: Cur
[7] bovengeschreven: ut
[8] bovengeschreven: se
[9] bovengeschreven: cum
[10] bovengeschreven: accederet?
[11] bovengeschreven: aut certe Scotus
[12] bovengeschreven: et
[13] verbeterd: (aquin)a(s)
[14] bovengeschreven: ne in
[15] bovengeschreven: nemo
[16] verbeterd: (Christian)orum
[17] bovengeschreven: ethnicis
[18] bovengeschreven: hic
[19] bovengeschreven: interloquens
[20] bovengeschreven: et
[21] bovengeschreven: inquit
[22] bovengeschreven: permisso
[23] bovengeschreven: prophana
[24] bovengeschreven: duces
[25] verbeterd: (imita)ntur
[26] verbeterd: (putav)erit
[27] bovengeschreven: modo
[28] bovengeschreven: In
[29] bovengeschreven: et quidem e
[30] bovengeschreven: a
[31] bovengeschreven: recte
[32] bovengeschreven: industriam
[33] bovengeschreven: litteratos
[34] bovengeschreven: omnes
Severus en Paulinus, kortom, allen die zich bijna als één man hebben ingezet voor de verdediging van het geloof en de verklaring van geheimenissen in de bijbel, in hoge mate beschikten over de kennis van de welsprekendheid. Die hele heidense, of liever christelijke opleiding van hen werd door Hieronymus onthuld, en bewonderd ook opdat wij die op waarde weten te schatten. Maar omdat wij zo vervuld zijn van godsdienstijver kan niets, ook al is het nog zo verfijnd en geleerd, ons in beweging brengen, als het niet tevens vroom is. Origenes kon een beschuldiging van ketterij niet ontlopen, dat is juist, maar zelfs van dergelijke mensen zijn er voldoende voorbeelden. Hylarius bijvoorbeeld werd heilig verklaard, laat hij een voorbeeld zijn voor ons. En ook Cyprianus, vermaard als martelaar maar evenzeer als schrijver van wereldse literatuur, hem kunnen we eveneens navolgen. Is er iemand heiliger dan Ambrosius? Laten wij proberen hem te evenaren.
En dan Hieronymus of Augustinus, kan er iemand tippen aan hun vroomheid of literaire vermogens? Laten we proberen hun evenbeeld te worden. Al deze mannen konden beschikken over zoveel kennis van compositie, taalbeheersing, filosofie en geschiedenis, en kennis van de oudheid, van Latijnse en Griekse uitdrukkingen. En hoe vertrouwd waren zij niet met de schrijvers ervan. Dat was toch alles heidense kennis. Laten we nu de scholastici of de theologen van onze tijd eens met deze mannen vergelijken. Op beide terreinen vinden we mensen met zoveel minder kwaliteit dat je ze eerder schimmen dan mensen zou noemen. En terwijl we beschikken over zo’n menigte van uiterst getalenteerde mensen kunnen wij alleen aan de apostelen denken, die wij menen na te volgen als wij gebrek aan kennis laten zien.
Maar van de deugdzaamheid van de apostelen staan wij net zo ver af als India verwijderd is van ons. Als wij zo enthousiast de eenvoud van de apostelen willen navolgen, dan vraag ik mij af waarom we niet gaan vissen. Maar even serieus, is men bang om Ambrosius na te volgen, of is het verboden om Hieronymus na te volgen? Zij zeggen dat die in hun jeugd, toen ze nog geen christen waren, ondergedompeld werden in de literatuur. Maar Hieronymus is uit christelijke ouders geboren, hij was dus van kindsbeen af christen en verklaarde dat hij destijds tussen grammatici en redenaars is opgevoed, hij ging daar zelfs prat op. En wat doet dat ertoe, wanneer zij de verworven kennis van vóór hun doopsel ook hebben gebruikt na hun doop tot christen, ook als bisschop en als oude man? Al hun boeken zijn doorspekt met verwijzingen naar de heidense letteren.
Waarom wilden zij eigenlijk verdedigen dat zij die verwijzingen terecht hadden gedaan? Als zij dit niet gedaan hadden, zouden wij nog kunnen denken dat we dat eerder moesten vergeven dan navolgen, maar nu verklaren zij dat zij dit terecht en naar het voorbeeld van juist de beste voorgangers deden. Augustinus heeft na zijn bekering zelfs enkele boeken speciaal gewijd aan de afzonderlijke vrije kunsten. Maar, zeggen zij dan, hij schreef die boeken toen hij zich voorbereidde op het doopsel, niet als christen. Dat is goed opgemerkt, want tijdens zijn vorming in het christelijk geloof mocht hij als nieuwe ‘rekruut’ over die heidense studies niet nadenken. Ja, hij heeft waarschijnlijk gezondigd, zich vergist, of er niet bij stil gestaan, maar waarom heeft hij dat later, ouder en wijzer, niet afgekeurd? Waarom heeft hij zelfs verklaard dat hij alle verwijzingen bewust aanbracht, om als het ware langs dit pad langzaam op te klimmen naar de kennis van de hoogste waarheid? Hij heeft gezegd dat die disciplines een soort vonken waren, die afstraalden van dat onsterfelijke licht waardoor men de Bron kan bereiken. En hoeveel oprechter is hij niet te werk gegaan dan wij, die met een ongevormde geest de geheimen van het goddelijke niet stap voor stap binnen gaan maar rechtstreeks bestormen? Wij klimmen niet langzaam op, wij komen aangestoven, en net als de Giganten stapelen wij bergen op in de richting van de hemel en proberen tegen de zin van de hemelse Vader zijn burcht in te nemen. Hij, Augustinus, is daar ontvangen omdat hij stap voor stap omhoogklom. Wij worden teruggedreven, verjaagd, wij storten omlaag.
Beda, een Engelse monnik, een man met een onberispelijke levenswijze en een opvallende geleerdheid, hechtte zoveel waarde aan de kennis van de welsprekendheid dat hij zonder enige bedenking schreef over de regels van de grammatica en versbouw[1].
Na hem is de glans en het verfijnde karakter van de theologie geleidelijk aan in verval geraakt, zodat deze behoorlijk roestig werd. Er waren gedurende een aantal eeuwen nog wel geleerden maar ze waren zeldzamer geworden, en minder qua niveau. En er bleef ook altijd wel een aantal actieve schrijvers. Thomas van Aquino bijvoorbeeld, de zeer beroemde schrijver, heeft commentaren geschreven op het werk van de heidense filosoof Aristoteles. Zelfs in de Theologische Vraagstukken[2], een betoog over het hoogste beginsel, de Drie-eenheid, gebruikte hij bewijzen ontleend aan Cicero en de dichters. Hoewel Scotus als scholasticus weinig affiniteit met de muzen scheen te hebben, kon hij toch midden in de mysteriën en geheimen van de theologie zijn filosofen niet vergeten. Is het zinvol meer recente of levende schrijvers te noemen? Ook al is bij hen de geleerdheid een stuk minder, het blijkt toch dat hij die in de wereldlijke wetenschap het beste is toegerust, de meest vooraanstaande onder hen is. Kort samengevat: veel hooggeplaatste personen hebben geen wereldlijke kennis verworven, maar van degenen die die kennis wel verworven hebben, is er niemand die deze niet gebruikt of die bang is de tempel van het christendom met heidense schatten te versieren.’
Toen Battus even aarzelde, zei de burgemeester: ‘God almachtig, wat als ik geen burgemeester maar filosoof was?’ ‘Ga je gang’, zei Battus. De burgemeester: ‘Volgens mij heb je wel een heel grote omweg gemaakt, en ik denk dat je dat listig hebt gedaan, om ons ongemerkt intussen de eenvoud van de apostelen te doen vergeten. Maar juist aan het belangrijkste mogen we niet voorbijgaan. Toegegeven, een aantal vrome lieden heeft loffelijk gebruik gemaakt van de heidense literatuur. Toch hebben we denk ik de apostelen die zonder opleiding waren, en niet ingewijd in de letteren, niet voor niets als grondvesters, leiders en aanvoerders van ons geloof gekregen. En hen zou ik van jou niet mogen navolgen? Ik vind echter dat het de hoogste en voornaamste lof verdient om hen als eersten en belangrijksten na te volgen.’
Met een glimlach zei Battus: ‘Een groot navolger van de apostelen werpt mij dit voor de voeten. Mag je van mij de apostelen niet navolgen? Integendeel, ik beveel je dat te doen, maar volg de apostelen dan na door je levenswijze, en volg Hieronymus na als geleerde. Nu volgen wij allen, de eenvoud van de apostelen na, maar niemand volgt hun levenswijze na. Jij zegt dat het de hoogste lof verdient om hen als voornaamsten na te volgen, dat bestrijd ik niet. Alleen dat je verkeerd te werk gaat als je, bij die voornaamste en hoogste mannen, die eigenschappen als voorbeeld kiest die de minst goede en de laagste eigenschappen zijn. Als je een oprechte navolger bent, kies je niet alleen je voorbeeld zeer zorgvuldig maar selecteer je ook welke eigenschap je het beste vindt. Sommige eigenschappen laat je voor wat ze zijn, andere keur je af en de belangrijkste probeer je dan na te volgen. Bijvoorbeeld: Petrus is de belangrijkste, Hieronymus is de belangrijkste, de laatste is van de geleerden, de eerste van de apostelen. In Petrus brandde de vlam van het geloof het felst, bij Hieronymus de fakkel van de geleerdheid, van de een moet je de geest navolgen, van de ander de beoefening van de wetenschap. Maar jij wil liever voorbeelden uit de rijen der apostelen dan uit de rijen der geleerden voorgeschoteld krijgen, burgemeester? Dan stel ik uit de eerste categorie als voornaamste mannen Petrus en Paulus voor. Paulus was in alle literaire genres bijzonder onderlegd, Petrus beschikte over meer gezag dan Paulus. Toen hij door Paulus terecht werd gewezen, vertrouwde hij zijn geleerdere medebroeder en gehoorzaamde.[3] Deze apostelen volgen we weliswaar na, maar dat doen wij duidelijk verkeerd: onkundig als we zijn uiten we kritiek op deze geleerden, alsof het al niet verkeerd genoeg is om hen niet te gehoorzamen. Want het is niet voor niets dat het christelijk geloof zijn oorsprong vond bij eenvoudige stichters, dat had tot doel dat de roem van dit feit niet berustte op menselijke kennis maar volledig zou worden toegeschreven aan goddelijke verdienste. Dat paste bij die tijd. Maar geldt dat ook voor de onze? Deze tijd vraagt om een andere manier van leven, om een andere morele instelling. De apostelen waren niet vertrouwd met de wereldse wetenschappen, maar keurden zij die af? Waar lezen wij dat zij de literatuur uit hun gezelschap hebben geweerd? De apostelen waren niet literair gevormd, wat maakt dat voor jou uit, jij die zelf wel in de letteren geschoold bent? Het gaat hier trouwens niet over de apostelen, maar over de schoolmeesters. Welke verdediger van de christelijke vroomheid verdraagt immers dat die blaaskaken zo vaak uitvaren tegen hemelse lieden die de bron zijn van ons heil? Kom als je wilt, laten wij onze geleerdheid vergelijken met hun eenvoud. Wij lezen immers dat de apostelen een aantal talen beheersten, die barbaren kunnen zich nauwelijks in een taal uitdrukken. De apostelen waren zelfs zulke bekwame sprekers dat zij tirannen, woeste en onbeschaafde menigten wisten te beroeren,
[1] Beda (672 of 673-735) schreef De schematis sacrae Scripturae en De Metrica Arte.
[2] Thomas van Aquino (ca. 1225-1274) schreef Questiones disputatae of De principibus naturae, een commentaar op het werk van Aristoteles. Over de Drie-eenheid schreef hij Tractatus de Trinitate, De mysterio trinitatis en De Trinitate, een commentaar op Boethius.
[3] Galaten 2: 11-21
15r
Nos pecudibus ipsis fere mutiores Illi testamenti utriusque misteria memoriter tenuere . nos vix prima litterarum elementa percipimus Et audemus postea homines ipsa ruditate rudiores . imperitos fuisse apostolos dicere?
Consul Tum consul . at tu inquit Batte in ista disputatione vehementi magis quam apta / bis mihi peccare videris Nam et de gentili[1] litteratura instituta erat disputatio non divina quam apostolos accepisse constat . et eam[2] non humano studio sed celesti munere sunt consequuti
Battus Profecto tu istorum mentem pulchre tenes Istud enim ipsum ineptus aliquis theologus fuerat responsurus Huc enim confugiunt quotiens eis hieronimiana facundia . Augustini eruditio / et veterum littere obijciuntur Istis enim inquiunt celestis spiritus ministravit Equidem admirari soleo in hominibus . qui sibi perquam acuti videntur . quippe dialecticis tam ebes[3] ingenium . nisi forte perperam ista faciunt. Quid enim ista tandem oratione sibi volunt? An nullam nobis expetendam scientiam . nisi que celitus infundatur? Frustra igitur nocturnis diurnisque maceramur studijs Quorsum autem attinent ludi litterarij . equidem publici? Quorsum tot sumptuose bibliothece? Quid meliores annos atque adeo totos / insanis lucubrationibus consumimus? Quid frustra pallemus? frustra libris insenescimus? Resipiscamus vel sero / vel[4] moniti meliora sequamur. Missos faciamus inutiles labores Compendiariam viam astutum hoc genus hominum indicat. Nos cutem curemus . ac uni[5] somnique benigni (ut ait Flaccus) celitus expectemus . donec oscitantibus nobis spiritus illabatur[6] ethereus . ac deinde perinde ac fonte Aonio poti / repente theologi prosiliamus . nisi malimus[7] expectare dum pauli more vel in paradisum vel in tercium usque celum rapiamur . audituri . que nephas sit hominem / homini prodere Sed statuamus oportet utrum semel nobis omnia infundi iubeamus / an quotiens usus erit . totiens presto fieri spiritum malimus Equidem posterius hoc longe commodius esse censeo. Nam si semel infundat . noster erit labor meminisse Quare ut memoriam ea sarcina levemus . satius erit celesti spiritui omnia permittere Ille modo presto fiat . vocatus et invocatus ubi res postulat . quantum satis / non amplius suggerat. Scribendus erit liber / advolet . ut[8] nobis securis calamum regat. Habenda erit oratio . tum vero in columbe figura ad aurem assideat . linguam ipse temperet . nos modo hiscere meminerimus . ut cum psalmigrapho rege canere liceat Os meum aperui et attraxi spiritum Erunt fortasse quibus hec acerbius dicta videbuntur Quid autem acerbum in homines tam arrogantes dici potest . qui contemptis aliorum egregijs laboribus . ipsi cum nichil sciant . celitus tamen docti videri volunt? Nec ego quidem homo poeticus auderem istos deos lacessere . ni divus Augustinus in prefatione in libros de Doctrina Christiana istorum amentiam multis salibus prior elusisset. Quo siquidem[9] error iste demum evasisset si semel animos hominum occupasset? Nemo a scientiore se doceri passus fuisset Nullus ad ecclesiasticam contionem properasset . nec quisquam evangelium pronuncianti prebuisset aurem. Hec[10] ociosa fuerant futura si celitus eruditionem expectandam putassent Addit ibidem vulgo iactatam fuisse fabulam . de nescio quo . cui citra humanam operam litterarum pericia contigerit Quam ille quidem non magnopere confutat . parvi tamen ducit propterea quod eciam si maxime vera fuisset . non cuivis idem sperandum esset. Nec[11] illius unius felicitatem nos ab industria debere avocare Nam quod commode possis ab homine doceri . id e celesti afflatu postulare[12]. hominis est aut stulti aut quod fedius est arrogantis
Consul Tum Consul Libet me inquit scolastico more tecum obiectiunculis[13] agitari[14]. Quid igitur sibi vult quod christus ipse sollicitos suos discipulos[15] esse vetat quid coram regibus atque presidibus essent dicturi? Dabitur enim inquit vobis in illa hora quid loquamini. Neque enim vos estis qui loquimini . sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis. Quid quod petrus spiritu sancto instinctos[16] loquutos[17] dei homines scripsit? Quid illud Jacobi? Qui indiget sapientia postulet a deo qui dat omnibus habundanter et non improperat? Hec (nisi fallor) longe aliud quam tua oratio sonare videntur.
Battus. Recte tu quidem admones et in tempore Verum ista perfacile dissolvi poterunt. Cedo num tibi Cristus istis verbis que modo recitasti discipulos deterruisse videtur . ne apud principes[18] quid essent dicturi cogitarent . quod nemo nisi freneticus non fecit. Cum christus ipse quatenus homo erat / non sine premeditatione sit loquutus Non igitur apostolos ab eo[19] quod prudentis hominis proprium videtur deterrere[20] sed metum adimere studuit . ne quid homines contempti et imperiti apud principes et doctos et facundos dicere trepidarent[21] / quos summi et exercitatissimi oratores solent exalbescere / se enim non deserturum patronos suos . ipsi modo magno animo essent Ergo non industriam et vigilantiam interdicere . sed animum reddere[22] voluit Imo ausim dicere tum reliquos apostolos tum vero paulum meditata et fortassis scripta oratione nonnumquam dixisse . id quod ex eius defensionibus que sunt in actibus apostolorum haud obscure licet conijcere Tum neque petri neque Jacobi neque Johannis huiusmodi sunt epistole ut non sine cura scripte videri possint Sed hic mihi illud obijcies Quod spiritu sancto instincti[23] loquuti sunt dei homines . quo nam igitur modo tu eos loquutos fuisse arbitraris. Num vaticinantium Phebedarum[24] more? ut furore quodam correpti ipsi quid dixerint non intelligerent? Sed hec paulo post commodius excutientur Illud autem Jacobi de postulanda a deo sapientia perquam insulse accipiunt Postulanda est a deo sapientia . accedo. At quomodo postulanda? nempe ut victus et[25] vestitus ut cetera humano usui necessaria Iubemur a deo panem quotidianum quotidie petere . et datur quidem quotidie. At numquid oscitantibus? Vestitum petimus / prestatur / sed laborantibus Hac ratione quoque sapientiam postulamus . at ita[26] de humana[27] industria tua tibi obveniunt . que animi sunt bona / gratis accipies? Panis nisi sudanti non prestatur. Sapientia dormienti infunditur? Perditus et homicida sui iudicatur / qui celestem alimoniam expectans / fame mori maluit . quam pane humano labore quesito mortem effugere Et religiosus habetur[28] / qui turpiter nescire preoptet[29] quam ab homine salutarem doctrinam accipere? At apostolis sine mortali opera sapientia infusa est. Demus istud / et in hebreis in heremo[30] ethere cibum depluisse legimus Sed quam impium est velle manna illud de celo prestari / tantumdem aut etiam magis impium fuerit apostolorum more sapientiam e nubibus ociosos expectare Nam vetamur evangelica voce de crastino victu vestitu ve esse solliciti. Nusquam sapientiam querere prohibemur Nec vicio tamen vertitur / quod non modo in crastinum / verum eciam in multos annos parcimus / querimus / serimus / edificamus / non nostrae modo vitae / verum eciam posterorum consulentes / et vicio dabitur si quis in querenda sapientia fruge longe meliore facit? Illic sanam interpretationem admittimus. Non[31] panis industriam
[1] bovengeschreven: prophana
[2] bovengeschreven: ipsam
[3] verbeterd: h(ebes)
[4] bovengeschreven: et
[5] verbeterd: vini
[6] verbeterd: e(labatur)
[7] verbeterd: (mal)u(mus)
[8] bovengeschreven: et
[9] bovengeschreven: inquit
[10] bovengeschreven: enim
[11] bovengeschreven: putat
[12] bovengeschreven: prestolari
[13] bovengeschreven: obiectatiunculis
[14] bovengeschreven: argutari
[15] bovengeschreven: sollicitos
[16] bovengeschreven: instructos
[17] verbeterd: (loq)ui
[18] bovengeschreven: dicturi
[19] bovengeschreven: apostolis
[20] bovengeschreven: terrorem inijcere
[21] bovengeschreven: apud
[22] bovengeschreven: addere
[23] bovengeschreven: instructi
[24] bovengeschreven: Phoebadumve
[25] bovengeschreven: ut
[26] bovengeschreven: ut
[27] in marge: industria nihil diminuamus An [vero]quae corporis sunt non nisi industria etc
[28] bovengeschreven: (habe)bi(tur)
[29] bovengeschreven: magis
[30] in marge: ab
[31] onder toegevoegd: quaerendi
wij weten zelfs nog minder te zeggen dan schapen. Zij kenden de geheimen van het Oude en Nieuwe Testament uit het hoofd, wij hebben zelfs de eerste beginselen van de literatuur nog niet onder de knie. En dan durven wij, onnozeler dan de onnozelheid zelve, te zeggen dat de apostelen eenvoudig van geest waren?’
De burgemeester zei daarop: ‘Maar ik denk dat jij Battus in jouw betoog dat eerder fel dan passend is, twee fouten maakt. Het betoog ging over de wereldlijke literatuur, niet over de Heilige Schrift die de apostelen goed gekend moeten hebben, zoveel is zeker, en zij hadden deze kennis niet verkregen door menselijke inspanning maar als goddelijk geschenk.’
Battus: ‘Jij kunt je in hun denktrant heel goed verplaatsen want dit is nu precies het antwoord dat zo’n minkukel van een theoloog zou geven. Tot zo’n antwoord nemen zij telkens weer hun toevlucht wanneer ze geconfronteerd worden met de welsprekendheid van Hieronymus, de eruditie van Augustinus en de geschriften van de kerkvaders: het werd hun ingegeven door de Heilige Geest, zeggen ze dan. Werkelijk, ik verbaas me er telkens weer over dat mensen die zichzelf geweldig scherpzinnig vinden, dialectici notabene, dat zij zo’n beperkte geest hebben, tenzij ze dat per ongeluk fout doen. Want wat bedoelen ze eigenlijk met een dergelijk betoog? Bedoelen ze dat wij helemaal niet naar wijsheid mogen streven tenzij die bij ons binnenstroomt uit de hemel? Dan beulen we ons dus tevergeefs af met dagenlang en nachtenlang studeren. Wat is dan nog het nut van een middelbare school, een openbare school? Waartoe dienen al die kostbare bibliotheken? Waarom verprutsen wij dag in, dag uit de beste jaren van ons leven met dwaze nachtelijke studies? Bezorgen wij onszelf dan voor niets een bleke gelaatskleur? Worden we voor niets oud boven onze boeken? Het is misschien nog niet te laat om bij zinnen te komen en ons, eenmaal gewaarschuwd, met nuttiger dingen te gaan bezighouden. Laten we die nutteloze inspanningen vaarwel zeggen, dit slimme slag mensen wijst ons de kortste weg. Laten we het ervan gaan nemen. Laten we royaal zijn met wijn en slaap zoals Horatius zei[1] en afwachten wat er vanboven komt, totdat de hemelse Geest onze geopende mond binnenglipt en wij vervolgens, net alsof we gedronken hebben uit de Aonische bron[2], ineens veranderen in theologen. Tenzij we liever willen wachten, totdat we net als Paulus worden meegevoerd naar het paradijs of tot in de derde hemel[3] om daar dingen te horen die wij als mens niet aan een ander mens mogen doorvertellen. Al moeten we dan wel besluiten over het verzoek dat wij de Heilige Geest zullen doen. Willen wij liever dat ons alles in een keer ingegeven wordt, of dat Hij steeds opnieuw over ons vaardig wordt, telkens als wij hem nodig hebben. Ik denk dat de laatste optie verreweg het prettigst is. Want als hij alles in een keer ingeeft, zal het voor ons een hele opgave zijn om ons dat allemaal te herinneren. En daarom, om ons geheugen van die last te bevrijden, zal het beter zijn om alles aan de Heilige Geest over te laten. Hij zal er zijn, gevraagd en ongevraagd, wanneer de gelegenheid daar aanleiding toe geeft en draagt precies aan wat voldoende is. Stel we willen een boek schrijven. Laat de Geest aanvliegen en voor ons, zonder dat we ons ergens om bekommeren, de pen het werk laten doen. Iemand wil een toespraak houden, laat Hij in de gedaante van een duif zich bij ons oor nestelen en onze tong aansturen, wij moeten er alleen nog aan denken onze mond te openen om met koning David, de psalmdichter, te zingen: “Ik heb mijn mond geopend en ademhalend de Geest binnengehaald.”[4]
Misschien zijn er mensen die deze woorden te hardvochtig vinden. Maar hoe kan men tegen deze arrogante mensen nou harde woorden spreken, zij die andermans voortreffelijke inspanningen minachten en zelf niets weten maar wel de indruk willen wekken dat zij hun wijsheid uit de hemel hebben? En zelf zou ik deze ‘goddelijke’ lieden niet durven bekritiseren, als de heilige Augustinus in het voorwoord van zijn boek De christelijke leer[5] niet hun dwaasheid met een aantal grappen belachelijk had gemaakt. Hij zei daar namelijk: ”Waartoe zou die dwaling uiteindelijk geleid hebben als deze zich eenmaal in de geest van de mensen had vastgezet? Niemand zou zich meer hebben laten onderwijzen door iemand die geleerder was, niemand zou zich meer naar de kerk begeven om de preek te horen, niemand zou nog aan iemand die het evangelie verkondigde het oor lenen. Dit alles zou nutteloos geworden zijn als zij hadden gedacht dat je wijsheid uit de hemel moest verwachten.” Hij voegde daar ook nog aan toe dat er een verhaal de ronde deed over iemand, ik weet niet wie, die zonder menselijke tussenkomst had leren lezen. Dat verhaal heeft hij niet direct weerlegd, maar hij vond het van weinig betekenis, omdat zelfs al zou het helemaal waar zijn, niemand moest verwachten dat hem hetzelfde kon overkomen. Het geluk van die ene man moest ons niet beletten om ijver aan de dag te leggen. Want iets dat je gemakkelijk van een ander mens kunt leren, om dat dan te verlangen van de hemelse inspiratie is de gedachte van een dom of wat schandelijker is, een arrogant persoon.’
Toen zei de burgemeester: ‘Mag ik net als een scholasticus een paar kleine bezwaren maken? Wat bedoelde Christus toen hij zijn leerlingen opdroeg zich geen zorgen te maken over wat ze ten overstaan van koningen en vorsten zouden zeggen? Hij zei: “Jullie zal op dat uur gegeven worden wat jullie moeten zeggen. Want jullie zijn het immers niet zelf die dan spreken, maar de Geest van mijn Vader die door jullie mond spreekt.”[6] Wat te denken van wat Petrus schrijft over de mannen Gods die spraken als “geïnspireerd door de Heilige Geest”? Of de uitspraken van Jacobus: “Wie niet over wijsheid beschikt, mag dat vragen aan God die dat royaal en zonder verwijt verstrekt.”[7] Daarin klinkt als ik me niet vergis toch iets heel anders door dan in jouw verhaal, lijkt mij.’
‘Het is goed dat je die opmerking plaatst, en precies op tijd’, zei Battus, ‘maar deze dingen kunnen heel eenvoudig worden opgelost. Je denkt toch niet dat Christus met de woorden die jij zojuist aanhaalde, zijn leerlingen heeft ontraden om na te denken over wat ze tegen vorsten zouden gaan zeggen? Zoiets zou niemand behalve een dwaas nalaten om te doen. Aangezien Christus, als mens, niet sprak zonder zelf nagedacht te hebben, zou hij de apostelen niet ontraden hebben wat een verstandig man logisch gezien zou doen. Nee, hij probeerde hun vrees weg te nemen, om te voorkomen dat zij als onbelangrijke en onervaren mensen zouden aarzelen om te spreken tegen geleerde en welsprekende vorsten. De beste en meest geoefende redenaars verbleken dan meestal. Hij bedoelde natuurlijk dat hij zijn voorsprekers niet in de steek zou laten, dat zij goede moed moesten hebben. Hij wilde hen geen ijver en waakzaamheid ontzeggen, maar juist moed inspreken. Nee, ik durf wel te zeggen dat de andere apostelen, in ieder geval Paulus, regelmatig een betoog hielden dat ze overdacht hadden, of dat was uitgeschreven. Dat kun je uit zijn redevoeringen ter verdediging van het christelijk geloof, die je in de Handelingen van de Apostelen vindt, heel duidelijk opmaken. Verder, de brieven van Petrus, noch die van Jacobus of Johannes geven aanleiding om te denken dat deze zonder zorg geschreven zijn.
Maar je confronteert mij met het feit dat de mannen Gods, als zij spraken, geïnspireerd waren door de Heilige Geest. Op welke manier hebben zij, denk je, dan gesproken? Toch niet op de manier van een orakelpriesteres,[8] alsof ze bevangen waren door een soort bezetenheid, en zelf niet wisten wat ze zeiden? Deze dingen kunnen we later vrij gemakkelijk onderzoeken, burgemeester, maar die uitspraak van Jacobus, over het aan God vragen van wijsheid, hebben ze op een onnozele manier verkeerd opgevat. Wij moeten God om wijsheid vragen, mee eens. Maar hoe? Toch zoals wij om voedsel en kleding vragen, en om overige dingen die onmisbaar zijn voor menselijke behoeften? God draagt ons op, dagelijks om brood te vragen, en elke dag wordt het ons gegeven. Maar toch niet zo, dat we er met open mond op gaan zitten wachten? Wij vragen om kleding en dat wordt ons gegeven, maar wel als resultaat van een inspanning daarvoor. Vanuit die gedachte vragen we ook om wijsheid, zoals jij jouw dagelijkse dingen krijgt als gevolg van menselijke inspanning. Zou je dan de dingen die goed zijn voor de ziel, voor niets krijgen? U ontvangt geen brood tenzij “in het zweet uws aanschijns.”[9] Zou wijsheid dan binnenstromen terwijl je ligt te slapen? Iemand die in afwachting van voedsel-uit-de-hemel, liever van honger wil sterven dan ontsnappen aan de dood, door brood dat is verkregen na menselijke inspanning, wordt als een verlorene en een zelfmoordenaar beschouwd. En moeten we zo iemand als godsdienstig beschouwen die eerder schandelijk onwetend wenst te zijn dan heilzame kennis te ontvangen van een mens?’ ‘Maar bij de apostelen is zonder menselijke tussenkomst wijsheid binnen gevloeid!’ ‘Dat moeten we toegeven en we lezen ook dat de Israëlieten in de woestijn voedsel als regen uit de hemel ontvingen. Maar zo goddeloos als het is om te verlangen dat manna uit de hemel wordt verstrekt, net zo goddeloos is het of zelfs goddelozer om te denken dat de apostelen op die manier wijsheid verwachtten uit de wolken, zonder er zelf iets voor te hoeven doen. Want het evangeliewoord verbiedt ons bezorgd te zijn over wat we morgen zullen eten of hoe we ons moeten kleden,[10] en nergens wordt ons verboden om naar wijsheid te zoeken. Het wordt ons niet aangerekend wanneer we niet alleen voor morgen, maar zelfs voor vele jaren sparen, vergaren, zaaien en bouwen, daarbij niet alleen voor ons eigen leven zorgend maar ook voor dat van ons nageslacht. Zou het dan als een zonde beschouwd worden wanneer iemand dit doet bij het vergaren van kennis met een veel betere opbrengst? Wat dit betreft kiezen we voor de verstandige uitleg: dat ons niet de inspanning van het zoeken naar brood wordt ontzegd,
[1] Horatius, Epistulae, 1, 2, 29
[2] De heilige bron van de muzen op de berg Helikon.
[3] 2 Korinthe 12: 2-4
[4] Psalm 119: 131
[5] De Doctrina Christiana, Praefatio 3-8
[6] Mattheüs 10: 19-20
[7] Jacobus 1: 5
[8] De orakelpriesteres: de Pythia, was de priesteres die in de Apollotempel in Delphi in een roes werd gebracht en dan onverstaanbare klanken uitstootte. De priesters die daarbij aanwezig waren, verwerkten de klanken, woorden van Apollo, die uit de mond van de Pythia kwamen, tot een orakeluitspraak.
[9] Genesis 3: 19
[10] Mattheus 6: 19-34
15v
querendi nobis interdictam esse sed inanem et anxiam sollicitudinem Hic cur idem non facimus? Promissa erat sapientia celesti oraculo Solomoni promissum erat patri regnum Israheliticum Neuter tamen ita oraculo confidit[1] ut vel hic quicquam humani conatus preteriret[2]. quo se dignum prestaret vel ille sapientiam languidiore studio quesiverit Intelligebant nimirum quod gravissime a quodam scriptum est. Deos omnia nobis laboribus vendere . dabunt igitur sed laboranti addent sapientiam sed annitenti prestabunt continentiam sed conanti . docebunt sed studiosos . adiutabunt sed dimicantes. Neminem deserent ita quidem . nisi ipsi sibi defuerit Alioquin cur ipsi scripsere apostoli . cur evangeliste . cur Hieronimus cur Augustinus? Cur ceteri[3] divini ingenij sui monumenta reliquerunt? Preclara . si studio comparanda est sapientia: ociosa . si per somnum ociosis expectanda Iam dedimus apostolis infusam sapientiam mitto enim quod ante resurrectionem et post resurrectionem assiduis preceptionibus ab optimo doctore Christo sunt formati mitto quod apud se assiduo[4] legerint et inter sese de scripturis contulerint. Cur non equam omnibus partem immiserit[5]? Cur plus sapuit Paulus quam Petrus? Cur facundior est Jacobus Petro? Cur divinius scripsit Johannes ceteris evangelistis? Cur in ceteris sanctis doctoribus alius est alio eruditior . alius alio facundior? Eodem certe numine instincti[6] scripserunt Nimirum in causa est / quod spiritus ille adorandus non parem apud omnes eruditionem offendit. Auget enim ille que nostra peperimus industria / promovet studia nostra / aspirat conatibus. Quod si fas est hoc loco poetarum fabulas admiscere Prometheus est nobis imitandus qui simulachro illi suo lutheo . vitam ex astris ausis ausus est petere Sed tum demum ubi quicquid humano artificio prestari potuit . adhibuisset. Nos rudem massam offerimus et spiritum nobis omnia nobis dormientibus confecturum speramus Nec meminimus Paulum ipsum cui in tercium usque celum rapi contigit libros qui in membranis essent scripti / per litteras petiisse / ac postea cum Petro ceterisque apostolis de fidei doctrina contulisse Apostolos Ipsos non semel inter se de religione nova communicasse. Petrum Pauli voce castigatum ubi tum cessabat spiritus sanctus? Cur legere Paulum Cur errare Petrum Cur here herere omnes sinebat? Videtis ut operam humanam spiritus huius munus non excluserit sed adiuverit. Adfuit tamen nonnumquam . prodigioso quodam more sed tum demum qum aut miraculum res postularet aut studium humanum vinceretur Et ex studiosis multos eruditos evasisse / adiutore hoc spiritu legimus At ex asino theologum repente factum quis umquam aut audivit aut legit? Nec quicquam hijs exemplis moveor que vulgo narrant Alij columbam ad aurem dicentis scribentis ve conspectam / alij per somnum librum traditum Sint ista sane vel conciliande auctoritatis gratia a benivolis conficta / sint vel vera Si quis pugnet . equidem hud pugno Nichilominus tantum unumquemque eruditione valuisse videmus quantum ingenio polluisset . quantum studio contendisset Ingenium et indoles multis contigere gratis . sunt enim nature dotes . virtus et eruditio nullis.
Consul Hic Consul e duobus inquit scrupulis . altero me propemodum liberasti . si hoc unum expedias / quod nemo barbarorum mihi non obijcit. Divum Bernardum preter sanctitatis laudem virum ex recentioribus nec indoctum nec infacundum / nescio quonam in loco ipsum fateri se quercubus et fagis usum pro magistris
Battus Sapientes profecto arbores inquit Battus que talem discipulum nobis reddidere et digne[7] prorsus non que in montibus senescencerent[8] sed in cathedris theologorum[9] presiderent . aut certe ut de navibus illis Eneae fabulatur Maro / in Nymphas transformarentur . deum immortalem ut nichil pudet homines ipsis quercubus hebetiores . quique iuxta poetarum fabulas ex arborum truncis nati videri possint. Quid? arbores homines docent?
Herasmus Inter hec qum Battus inardesceret Guielmus meus aderat Socratica quadam vafricie festiva tamen magis quam mordaci preditus
Guielmus Age inquit ignosce Batte / fieri potest qui scis enim an ex illa paradisiaci nemoris arbore . fuerint propagate / que boni malique scientiam non habuisse modo . verum et ministrasse legitur . aut si id non placet quoniam[10] species non convenit (quamquam nec apud nos species nominatur) et crebra plantatione degenerare potuerunt[11] Illarum certe genere que canentem Orpheum admirate consequuteque fuisse narrantur /inter quas quercus in primis fuisse compertum est. Postremo scis homines olim vulgo in arbores transmutari solere. Quid si quercus ille / et fagi summi olim fuerunt philosophi quorum longa incommoda miserati dij . arbores eos esse iusserunt? Sed utcumque res habet / unum hoc vehementer optarim ut essent Herasmo aliquot /ex sapientissimis illis arboribus surculi / quos in novis pomarijs / que molitur / inserat . haberet domi (ut Comicus ait) unde disceret
Battus Ad que[12] arridens Battus (erat enim commotior. Iure inquit ridetis in re risu potius quam argumentatione confutanda Sed extra iocum . miror Bernardum si doceri cupiebat ad arbores potius quam ad homines se contulisse . ac non Socratem potius illum Platonicum mutatum[13] Huic enim qum Phedrus locum in agris perquam amenum ostendisset Iamque Socratem eius specie vehementer captum sentiret Mirari se dicebat / quod non antea urbe relicta / rus concessisset Cui quidem ille scite respondens Ignosce inquit mihi optime Phaedre Nam discendi cupidus . agri vero et arbores nihil me docere possunt . sed homines qui in urbe versantur. Quid igitur Bernardus inter quercus versari maluit . nisi forte (quando ridere libet) gallia doctiores habet arbores quasm olim habuit grecia Figurate dictum est inquiunt. Orabat sub arborum umbraculis / immo et legebat et lecta animo volvebat . et scribebat et scribenda suo cum animo tractabat / Ergo non tam discendi quam docendi cupidus ad quercus confugiebat . secessum videlicet et silencium scribentibus necessarium captans Qua quidem in re non ille supersticiosum agebat hominem sed poetarum institutum imitabatur. Qui carmen scripturi . silvas et fontes captare consueverunt Hic si maxime pugnent sacros scriptores orando eam eruditionem esse consequutos . iam ipsi nobis laqueum quo capiantur ministrant Qum enim divus Bernardus litteris non modo philosophicis verum etiam poeticis fuerit institutus[14] utique gentilibus[15]. Quis iam ausit nos reprehendere / quod id nostra industria conemur assequi / quod celestis ille spiritus aliquot felicibus impertivit? Sed[16] gentilis[17] eruditio spiritus sancti munus est igitur bona atque expetenda Malorum enim non est auctor deus. Quod si in hijs ethnicas litteras fuisse negabis / ego oculos esse tibi negavero Sin divinam scientiam illis orantibus infusam esse / humanam vero sibi peperisse dixeris . ridebo commentum / et te vicissim criminabor / qui contra tantorum exempla
[1] verbeterd: (confi)sus est
[2] verbeterd: (preteri)erit
[3] bovengeschreven: nobis
[4] bovengeschreven: (assidu)e
[5] verbeterd: immisit
[6] bovengeschreven: instructi
[7] verbeterd: indigne
[8] bovengeschreven: ac sues alerent dignae quae
[9] bovengeschreven: potius
[10] bovengeschreven: quando
[11] bovengeschreven: ex
[12] tussengevoegd: vix
[13] bovengeschreven: imitatum
[14] bovengeschreven: instructus
[15] bovengeschreven: prophanis
[16] bovengeschreven: si
[17] bovengeschreven: ethnicorum
maar wel het angstig en vruchteloze gepieker daarover. Waarom doen we als het om kennis gaat, niet hetzelfde? Een hemels orakel had Salomo wijsheid beloofd en zijn vader het koningschap van Israël.[1] Geen van beiden vertrouwde zozeer op het orakel dat hij, David, daarbij afzag van iedere menselijke inspanning om zich het koningschap waardig te betonen, of in het geval van Salomo niet zijn uiterste best deed om wijsheid te verwerven. Zij begrepen natuurlijk wel wat iemand heel serieus had opgeschreven: dat de goden ons alles verkopen, maar dat wij er met inspanningen voor moeten betalen. Zij zullen het dus geven maar aan iemand die zich ervoor inspant, zij zullen wijsheid toevoegen, maar aan iemand die zich ervoor inzet, zij zullen zelfbeheersing verstrekken, maar aan iemand die daarnaar streeft, zij zullen onderwijzen, maar wel iemand die bereid is te leren, zij zullen helpen, maar wel mensen die ervoor strijden. Zij zullen niemand in de steek laten, die zichzelf niet in de steek gelaten heeft. Waarom schreven de apostelen anders, of de evangelisten, of Hieronymus en Augustinus? Waarom lieten de andere heiligen bewijzen na van hun wijsheid? Het zijn voortreffelijke bewijzen, die aantonen dat wijsheid verworven moet worden door ijverig studeren, zinloze bewijzen als wij zonder inspanning slapend op wijsheid moeten wachten. We hebben eerder toegegeven dat de apostelen de wijsheid van boven ingegoten hebben gekregen, maar ik ben daarbij voorbijgegaan aan het feit dat zij zowel voor als na de opstanding, door voortdurend onderricht van de beste leraar, namelijk Christus, gevormd zijn. Ik ben voorbij gegaan aan het feit dat zij thuis voortdurend uit de Schriften lazen en onderling elkaars inzichten daarover vergeleken. Waarom heeft de Geest niet ieder een gelijk deel aan wijsheid gegeven? Waarom was Paulus wijzer dan Petrus? Waarom was Jacobus welbespraakter dan Petrus? Waarom schreef Johannes verhevener taal dan de andere evangelisten? Waarom werd bij de andere geleerde heiligen de een geleerder dan de ander, de een welbespraakter dan de ander? In ieder geval, werden zij bij hun schrijven geïnspireerd door dezelfde Geest. Het gaat er natuurlijk om dat de Geest die wij vereren niet bij allen dezelfde eruditie aantrof. Hij zal vergroten wat wij door eigen ijver hebben verworven, hij zal onze studie bevorderen en onze pogingen ondersteunen. Voor zover het passend is om hierbij de verhalen van de dichters in mijn betoog te betrekken: wij moeten doen zoals Prometheus die voor het lemen beeld dat hij had gemaakt, leven uit de sterren durfde te halen maar niet eerder dan nadat hij alles wat kon worden toegevoegd aan het menselijk kunstwerk, had aangebracht. Wij bieden slechts de ongevormde massa aan en wij hopen dat de Geest, terwijl wij slapen, alles voor ons zal vervolmaken. Wij herinneren ons dus niet dat Paulus, die het geluk smaakte dat hij tot in de derde hemel werd omhoog geheven, in een van zijn brieven[2], vroeg om de boeken die geschreven waren op perkament, en dat hij daarna met Petrus en de andere apostelen overlegde over de geloofsleer. Dat de apostelen meer dan eens onderling spraken over de nieuwe godsdienst, dat Petrus door Paulus mondeling werd berispt[3]. Waarom heeft de Geest het daar laten afweten? Waarom stond hij toe dat Paulus boeken raadpleegde, dat Petrus in de fout ging, dat zij allen spartelden in onzekerheid? Jullie zien dat een geschenk van deze Geest de menselijke inspanning niet heeft uitgesloten, maar ondersteund. Hij was soms op bijzondere wijze aanwezig, maar alleen dan als de situatie om een wonder vroeg of de menselijke inzet het onderspit zou delven. Wij lezen dat ijverige lieden zich vaak tot geleerden hebben ontwikkeld, geholpen door de Geest. Wie heeft er ooit gehoord of gelezen dat een ezel plotseling theoloog is geworden? De voorbeelden die nu de ronde doen, doen mij niets: sommigen vertellen dat men een duif bij het oor van een spreker of schrijver heeft gezien, of dat er een boek werd ingefluisterd terwijl de schrijver lag te slapen. Die verhalen zijn ongetwijfeld door goedwillende lieden verzonnen, om gezag te verschaffen, of ze zijn echt waar. Als iemand er een punt van maakt, ik vind het prima. Desalniettemin zien we dat ieder zich onderscheidt in geleerdheid in de mate waarin hij over een sterk verstand beschikt en in de mate waarin hij ijver aan de dag legt. Verstand en karakter krijgen veel mensen voor niets, het zijn geschenken van de natuur, maar deugd en geleerdheid krijgt niemand cadeau.’
Hierop zei de burgemeester: ‘Van de twee bezwaren die ik had, heb je er één min of meer voor mij weggenomen. Als je nu nog het andere bezwaar zou willen wegnemen, de bewering die elk van de barbaren mij steeds weer voor de voeten werpt: dat de heilige Bernardus, een man uit het nabije verleden die niet alleen heiligverklaard werd maar ook geleerd en welsprekend was, ergens heeft beweerd, ik weet niet precies waar, dat hij eiken en beuken als leermeesters had gehad.’
‘Dat waren dan werkelijk wel geleerde bomen die ons zo’n leerling hebben bezorgd’, antwoordde Battus, ‘zij verdienen het zonder meer om niet in de bergen oud te worden, maar om een vooraanstaande positie op de zetels van theologen te mogen innemen, of in ieder geval, in nimfen veranderd te worden, zoals Vergilius vertelt over de schepen van Aeneas.[4] God almachtig, dat soort mensen die zelf nog stommer zijn dan eiken, schamen zich ook nergens voor. Je zou haast denken dat ze zoals verhalen van dichters vertellen, uit boomstammen geboren zijn. Wat zeggen ze? Bomen geven mensen les?’
Toen Battus bij deze woorden witheet werd, was daar gelukkig mijn vriend Willem die net als Socrates beschikte over een soort grappige maar niet bijtende, spitsvondigheid.
‘Kom op, Battus’ zei hij, ‘wees niet zo boos, het zou best kunnen. Wie weet immers of uit de boom in de paradijstuin afstammelingen zijn voortgekomen, de boom waarvan we lezen dat hij de kennis van goed en kwaad niet alleen bezat, maar die kennis ook heeft doorgeven? Of, als dat niet klopt, omdat het niet dezelfde soort was, alhoewel er ons geen soort is genoemd, dat ze door regelmatig verplanten gedegenereerd zijn, dan stammen ze vast af van die bomen waarvan men vertelt dat zij de zingende Orpheus bewonderden en gevolgd zijn. Het staat vast dat de eiken daarbij vooraan liepen en tenslotte weet je ook wel dat het vroeger regelmatig voorkwam dat mensen in bomen werden veranderd. Misschien zijn die eiken en beuken vroeger wel sublieme filosofen geweest, en hebben de goden hen in deze bomen veranderd omdat ze medelijden hadden met hun langdurende ellende. Maar hoe het ook zij, ik zou vurig wensen dat Herasmus een aantal stekjes van deze zeer wijze bomen had, om die te kunnen planten in de nieuwe boomgaard die hij aan het aanleggen is. Dan zou hij thuis iets hebben waarvan hij kon leren, zoals de komediedichter zei.’[5]
Battus glimlachte flauwtjes bij deze woorden, hij was nog steeds opgewonden.
‘Met recht lachen jullie om een zaak die eerder met een lach dan met argumenten afgedaan moet worden. Maar alle gekheid op een stokje. Ik verbaas me erover dat Bernardus als hij iets wilde leren liever naar bomen dan naar mensen is gegaan, dat hij niet hetzelfde gezegd heeft als de grote Socrates bij Plato. Toen Phaedrus hem eens een bijzonder lieflijk plekje op het platteland had laten zien en merkte dat Socrates gegrepen werd door de aanblik ervan, zei hij dat het hem verbaasde dat hij de stad niet al eerder had verlaten en naar het land was verhuisd. Socrates antwoordde gevat: “Sorry mijn beste Phaedrus, ik wil graag leren maar akkers en bomen kunnen mij niets onderwijzen, wel de mensen die in de stad rondlopen.”[6] Waarom liep Bernardus dan liever tussen de bomen rond, of is het misschien daarom, als jullie willen lachen, dat Frankrijk geleerdere bomen heeft dan het oude Griekenland? Het is een metafoor. Er wordt dit mee bedoeld: hij bad regelmatig in de schaduw van de bomen, en ja hij las daar en dacht na over wat hij had gelezen, hij schreef daar en overwoog met zijn geest de dingen die hij ging schrijven. Dus hij nam niet zozeer zijn toevlucht tot de eiken omdat hij wilde leren of onderwijzen, hij was op zoek naar de afzondering en stilte waaraan schrijvers behoefte hebben. In dit geval speelde hij niet de bijgelovige mens, hij volgde de gewoonte van de dichters. Als die een gedicht wilden schrijven zochten ze gewoonlijk de bossen en bronnen op.
Als de barbaren juist dit punt in de strijd willen werpen, dat de heilige schrijvers deze wijsheid hebben verworven door te bidden, reiken ze ons de strik aan waarin zij zelf gevangen zullen worden. Want de heilige Bernardus haalde zijn kennis namelijk niet alleen bij filosofische schrijvers maar ook bij dichters vandaan, in elk geval beheerste hij de heidense letteren. Wie zou ons dan kwalijk willen nemen dat wij, op eigen kracht, naar dezelfde kennis streven die de hemelse Geest aan een aantal gelukkigen heeft geschonken? Wereldlijke wijsheid is een geschenk van de heilige Geest, ze is dus goed en begerenswaardig, God bewerkstelligt immers geen slechte dingen. Als je wilt ontkennen dat daar ook de wereldse literatuur toe behoort, zeg ik dat je het mis hebt. Maar als je zegt dat zij door te bidden goddelijke kennis ingegoten hebben gekregen maar de menselijke kennis zelf hebben verworven, lach ik om je argument en zal ik jou er op mijn beurt van beschuldigen dat jij, ondanks de voorbeelden van zovelen, de wereldlijke literatuur
[1] 1 Koningen 3: 6-10
[2] 2 Korinthe 12: 2-4 (de derde hemel) en 2 Timotheüs 4: 13
[3] Galaten 1: 18-19; 2: 1-10 (de nieuwe godsdienst) en Galaten 2: 11-14
[4] Vergilius, Aeneis, 9, 107-122
[5] Terentius, Adelphi 414
[6] Plato, Phaedrus, 230 C-D
16r
virorum preteritis humanis litteris ad divinam scientiam tam stolide irrumpas
Consul. Hic qum Battus dicendi finem facturus videretur. Perge queso Consul inquit me etiam altero levare scrupulo Nam nodum ipsum modo tua sponte tetigisti Nulli apostolorum spiritus celestis prophanas litteras infudit . de quibus hic erat instituta disputatio Non dialecticen non Rhetoricen Non poesim infusurus haud dubie si[1] quorsum hec usui futura fuissent
Battus Ad que conversus Battus Nemini infudit inquit Donemus istud. At cui umquam ademit? Petro non inspiravit. Paulo cur non ademit? Cur uti non vetuit? vetiturus utique si perniciosas videri voluisset. Non[2] refert an infuderit ethnicas litteras . id certe infudit cuius gratia seculares[3] littere sunt discende Si datum esset quavis lingua et integre loqui et loquentes intelligere / nichil esset cause . cur grammatici miseros adolescentes excarnificarent Si is esset mortalium animus / qui nulla nube prepeditus facile statimque verum et videret et ostenderet . frustra et ratione[4] et dialecticis argutijs exerceremur Si nobis esset in manu quos vellemus animorum motus / et sumere nobis / et alijs excitare[5]. sine causa rhetorum precepta disceremus Verum qum[6] multo secus se res habeant[7]. nec ille nobis spiritus sit[8] expectandus / disciplinis liberalibus opus est . ut vel longis ambagibus eodem tandem perveniamus quo spiritus apostolos compendio perduxit. Non desideravit petrus nostras litteras Paulum tamen adiuverunt Sed in re puerili plus satis est disputatum Nam qui istam divinam scientiam nobis solent obijcere . adeo tum ab humana / tum a divina absunt . ut hyppocraticis potius vinculis sint alligandi quam rationibus coarcuendi[9] Ita simplicitatem predicant / ut docti tamen haberi velint Ita se nichil didicisse fatentur ut nichil non sciant tamen. Sed hos cum sua dementia relinquamus . quod reliquum est de poetica et eloquentia disputetur
Battus Hic qum Battus paulisper intersiluisset . unam inquit aciem (ut arbitror) profligavimus . quam tamen non ita magni negocij fuit vincere / quippe neque satis armatam neque ita capitaliter infensam[10] Reliquum est / ut confutemus eos qui negant eloquencie dare operam Christianum oportere Verum huic bello non paulo difficiliori imperatorem preficiendum censeo / tum[11] integrum / tum meliorem / ut enim in causis non optimis / optimus patronus / ita in bello durissimo peritissimus dux querendus Qui eloquentie studium damnent / et plurimi sunt et habent fortasse que dicant / si non vera / at certe verisimilia Et iam tantum verborum a me factum video / ut mirer aurium vestrarum duriciem / que me tot horas blaterantem ferre potuerunt Quare succesorem mihi peto / qui que restant disertius posset disputare
Guielmus Tum Guielmus pudenti risu Tene inquit Batte iniussu senatus / ante negocium confectum de tradita provincia decedere / ac qum iam prope debellatum sit / successorem tibi nullo exempto[12] petere / penes quem be omnis belli profligati sit gloria? Quod vero de meliore imperatore querendo dicis / ambiciosus tu quidem videri non vis / ceterum eum adhuc te ducem prestitisti . cui prorogandum[13] sit imperium[14] nedum successor ante tempus[15] mittendus Quare volente senatu perge / ac strennue ut cepisti / tuo munere defungere. Tantum autem abest ut tua oratio / cuiquam e nobis visa sit longior / ut mira quadam cum voluptate omnes habuerit attentissimos H Dum hec inter se cavillantur illi Consulis puerum ab illius villa recurrentem conspicimus Is qum domi instructa esse omnia / corrumpi prandium / uxorem iamdudum nos operiri renunciasset / Age inquit Consul . eamus omnes . ad prandium philosophicum / non consulare[16] / vos voco Quod reliquum est disputationis / id pomeridiano consessu in hortis meis conficiemus
Herasmus[17] Ita ne mecum agitur inquam / ni tam esses iurisconsultus / in ius te vocarem / iniurie tecum agerem qui tam charos hospites sic abducas quia luxuriosior sit tibi culima culina / quasi domi nostre si frugaliter tamen non lautissime sint accipiendi
Consul Tum Consul . equus inquit esse debes Ego hac pomeridiana disputatione villulam meam nobilitari cupio / hanc glorie partem si mihi non invides libenter nobis concede Tum uxor / id iubet cuius hmo huiuscemodi in rebus imperium nosti
τελος
finitum anno domini XV centum et XIX in translatione beati benedicti ad usum et librariam domus fratrum Collationis in Gouda
[1] toegevoegd: (si)cubi
[2] bovengeschreven: quamquam quid
[3] bovengeschreven: ethnicae
[4] bovengeschreven: (ratio)cinatione
[5] bovengeschreven: (ex)er(citare)
[6] bovengeschreven: quando haec
[7] bovengeschreven: habent
[8] bovengeschreven: est
[9] bovengeschreven: coarguendi
[10] bovengeschreven: infestam
[11] bovengeschreven: cum
[12] bovengeschreven: (exem)plo
[13] bovengeschreven: etiam
[14] bovengeschreven: tantum abest ut
[15] bovengeschreven: sit
[16] bovengeschreven: xconsul consultare
[17] in andere hand toegevoegd: Hic ego.
terzijde schuift en met je botte kop de goddelijke kennis te lijf gaat.’
Toen Battus van plan leek hier zijn toespraak te beëindigen, zei de burgemeester: ‘Ga door alsjeblieft, en los ook mijn tweede bedenking op. Zojuist stipte je uit eigen beweging precies het probleem aan: de hemelse Geest heeft geen van de apostelen wereldse literatuur ingegeven, zei je, en daar ging deze discussie nou net om. Geen dialectiek, geen retorica, geen poëzie en dat zou Hij wel gedaan hebben als deze dingen op de een of andere wijze van nut geweest zouden zijn.’
Battus reageerde op deze woorden en zei: ‘Hij heeft deze dingen niemand ingegeven, laten we daar maar vanuit gaan. Maar, wie heeft hij dat ontnomen? Hij heeft ze Petrus niet ingegeven, maar waarom heeft hij ze Paulus niet ontnomen? Waarom heeft hij niet verboden ze te gebruiken? Hij zou dat zeker verboden hebben, als hij gewild had dat wij die als verderfelijk zouden beschouwen. Het maakt niet uit of hij de wereldse letteren heeft ingegeven, maar dit heeft hij wel ingegeven: hoe men zich de wereldse letteren moet eigen maken. Als het een natuurlijke gave was om in welke taal dan ook onberispelijk te spreken en de sprekers ervan te verstaan, zou er geen enkele reden zijn waarom leraren die arme pubers zouden martelen. Als de menselijke geest zo zou functioneren dat hij, door geen enkele waas gehinderd, gemakkelijk en onmiddellijk het ware zou zien en zou verklaren, zouden wij ons tevergeefs trainen in logica en dialectische argumenten. Als wij gemakkelijk, alle gewenste emoties bij onszelf zouden kunnen oproepen, en die ook bij anderen wekken, dan zouden wij geen enkele reden hebben om de lessen van redenaars te leren. Maar, omdat de werkelijkheid heel anders in elkaar steekt, en wij niet op de Heilige Geest kunnen rekenen, zijn wij aangewezen op de vrije kunsten, om langs hele grote omwegen daar terecht te komen waar de Geest de apostelen langs de kortste weg heeft gebracht. Petrus had geen behoefte aan onze letteren, Paulus heeft er wel voordeel van gehad. Maar deze kinderachtige discussie heeft nu lang genoeg geduurd, want degenen die ons steeds opnieuw met die ‘goddelijke wijsheid’ lastigvallen, zijn zozeer van zowel de menselijke als de goddelijke wijsheid verwijderd, dat zij eerder in een dwangbuis moeten worden gesloten dan met argumenten van het tegendeel overtuigd. Enerzijds lopen ze met hun eenvoud te koop en anderzijds willen ze dat men hen voor geleerden aanziet. Zij geven toe dat ze niets geleerd hebben maar pretenderen wel alles te weten. Ik stel voor dat we hen verder in hun sop laten gaarkoken. Wat ons nog rest is een discussie over dichtkunst en welsprekendheid.’
Na een korte pauze zei Battus: ‘ik denk dat we een front verslagen hebben. Deze overwinning stelt echter niet veel voor omdat de vijand niet voldoende bewapend was en ook niet zo bijzonder gevaarlijk. Wat ons rest is: de gedachte weerleggen van hen die ontkennen dat een christen zich moet wijden aan welsprekendheid. Maar ik denk dat jullie voor deze strijd die heel wat moeilijker is, een frisse en betere veldheer in stelling moeten brengen, en net zoals men in de moeilijkste processen de beste advocaat moet zien te vinden, zo moet voor de felste strijd de meest kundige veldheer worden gezocht. De tegenstanders die de studie der welsprekendheid veroordelen, zijn talrijk en ze beschikken over argumenten die als ze al niet waar zijn, dan toch heel waarschijnlijk klinken. Ik zie dat ik al zolang aan het woord ben, dat ik mij verbaas over het uithoudingsvermogen van jullie oren die konden verdragen dat ik hier uren stond te oreren. Daarom zoek ik een opvolger die datgene dat van de discussie nog rest, nog welsprekender uiteen kan zetten.’
Toen zei Willem, met een bescheiden glimlach: ‘Bedoel je Battus, dat je zonder bevel van de senaat nog voordat de zaak is afgehandeld, uit de jou toegewezen provincie terugtreedt en, terwijl de strijd al beslecht is, om een opvolger vraagt voor jezelf, zonder dat iemand wordt uitgesloten, een opvolger die met de roem gaat strijken van een oorlog die al gestreden is? Maar, wat je zegt over het zoeken van een betere veldheer: je wilt natuurlijk geen eerzuchtige indruk afgeven maar je hebt jezelf doen kennen als een veldheer van wie de ambtstermijn verlengd moet worden, en er moet zeker niet voortijdig naar een opvolger worden gezocht. En daarom, ga door, met volle instemming van de senaat, en maak net zo energiek als je begonnen bent je opdracht af. Trouwens, er is geen sprake van dat iemand van ons jouw betoog te lang vond duren. Dat blijkt wel uit het feit dat wij allen ademloos geluisterd hebben.’
Terwijl er nog wat met elkaar gedold werd, zagen we een bediende van de burgemeester vanaf het landhuis komen aanrennen. Toen deze had gemeld dat thuis de lunch gereed stond en alles begon te verpieteren, dat zijn vrouw ons al eerder had verwacht, zei de burgemeester: ‘Kom, laten we allen gaan, ik nodig jullie uit voor een filosofenmaal, geen burgemeestersmaal. We zullen wat er nog van de discussie rest, afmaken met een middagzitting in mijn tuin.’
‘Ga je zo met mij om?’ zei ik. ‘Als je niet zo juridisch onderlegd was, zou ik je voor de rechter dagen en je van onrecht beschuldigen, jij die zulke dierbare gasten bij mij weghaalt, omdat je een beter geoutilleerde keuken bezit, alsof zij niet in mijn huis, al is het niet heel luxueus, toch sober ontvangen zouden kunnen worden.’
De burgemeester tenslotte: ‘Kom ja, eerlijk gezegd, ik wil met deze middagdiscussie mijn stulpje meer glans verlenen, gun mij dit deel van de roem en sta het ruiterlijk toe. Verder, het is mijn vrouw die dit beveelt en je weet dat zij de baas is in dit soort zaken.’
EINDE.[1]
0 – 0 – 0
[1] Voltooid in het jaar van onze Heer 1519, op de dag van de overbrenging van de heilige Benedictus, 11 juli. Bestemd voor de broeders van het Collatiehuis te Gouda, voor gebruik in de bibliotheek.