1r
Liber Apologeticus Desiderij Herasmi Roterodami. in quo refelluntur rationes inepte barbarorum / contra Poesim et litteraturam secularem pugnantium
Cum adolescens admodum / pestilentie (que tum apud nostrates mirum in modum[1] seviebat) defugiende studio. brabantico rure et salutari. et ameno. quandam quasi Academiam mihi meisque edificarem. quod locus qum saluti tuende[2]. tum studiorum secessibus vel maxime ydoneus videretur. Nam silentij habet plurimum. amenitatis etiam quantum philosopho satis esset fortassis et musis.[3] Hic igitur[4] qum agerem invisit me[5] Hermannus Guielmus / equalium meorum unus / et optimus et doctissimus et de quo dubitare possis. moribus ne sit amabilior. an ingenio admirabilior / illis enim nichil candidius / hoc sublimius nichil Sed a coniunctissimi hominis laude temperasse prestiterit. ne quid amici studio in amicum peccem Peccarem autem si virtutem eius eximiam mea predicatione elevarem Que enim ab amante vel inferiora vero dicuntur. amori potius quam iudicio tribui solent / et aut falsa aut minora putari Verum nec mihi quidem ipse de Guielmo satis Accedo integris Credo doctioribus qui qum multo minus ament. plus videant. longe tum audacius et predicant et mirantur. Cum hoc igitur a teneris (ut est in greco proverbio) unguiculis. singularis quedam charitas. saneque iud iucunda studiorum[6] societas accreverat mihi cum ipsa prope etate: ijs vinculis / ea fide[7] conglutinata / ut nec Horresti[8] Piladem. nec Pirithoo Theseum. nec Patroclo Achillem. nec Damoni Pythiam. nec Eurealo Nisum. coniunctiorem fuisse crediderim Ex huius ergo inexpectatissimo adventu[9] / qum incredibilem cepissem voluptatem / Ne hoc tanto bono solus adeo fruerer[10], communi amico Jacobo Batto. qui tum erat opidi Bergensis[11] publicus a secretis Per puerum[12] renuncio[13] homini. qum non indocto. tum candidissimo. qui iampridem partim mea predicatione: qua de vetere amiculo[14] libens[15] apud recentem uti solebam. partim ipsius litteris accensus. Incredibili quodam Guielmi desi videndi desiderio[16] ardebat[17]. Is vero simul atque accepit[18]. ascito e congerrionibus suis uno dumtaxat non dicam accurrit. sed plane[19] advolat. idque adeo nocte fere concubia. eo quod interdiu per negocia civilia. egre ab urbe abesse licebat. Presertim quod nuper in rei publice administratione vocato: omnia popularius accuratiusque essent obeunda. Minima eius noctis porcio somno tributa est. Vix dum diluxerat consurgimus[20]. Operisque ex more[21] distributis. Ubi deinde edificium demonstrassem. ut[22] totius plane regionis faciem[23] Guielmo ante oculos ponerem. in agrum educo. Ibi nobis nobis[24] in diverticuli ponte consistentibus. ecce de improviso Judocus medicus. vir tum humanus[25] tum eruditus. una cum Guielmo Conrado viro primario[26] de via[27] sese ostendit. Erat huic prope a nobis[28] predium rusticum[29] / quo sese vir prudentissimus recipere solitus erat. quotiens urbis urbanorumque negociorum cepisset hominem sacietas[30] / quotiens fluctus illos civilium causarum voluissent paulisper effugere. quotiens nugari liberius / ac discincto[31] ludere libuisset[32]. Porro perpetuum hoc tempus quod ruri agebatur aut ille apud nos / aut nos apud illum eramus. tum quod hominis et comis[33] consuetudine delectabar. tum quod huius potissimum ope atque opera[34] / ad id quod parabamus uteremur Is ubi nobis conspectis blandius suo more arrisisset[35]. et quo tam mane (inquam) fugitive? Male (ita me deus amet) cum re publica agitur, que tibi sit tradita. qui tamquam lucinia[36]quedam. nemoribus nichil anteponis. urbem non secus quam caveam odisti tuam odisti. Quid tibi cum rure[37] homo omnium qui vivunt turbulentissime?
Tum ille prorsus (inquit)[38] tuis delicijs invideo homo hominum qui vivunt felicissime / qui dum nos miseri turbulentissimis illis negociorum undis sine fine[39] iactamur. beatus interim ruri [40] cum tuis te camenis oblectes. Quo minus miror si nobis persepe vocantibus tu a tuis istis nemoribus in urbem extrahi nequeas. Hic ego familiarius arridens sane inquam tu[41]tuis collegis paulominus desipis[42]. qui isto sis animo. quod si tue te syrenes sinerent / cupiditas atque ambitio mirum ni fluctus istos plane cum totis urbibus[43] contemneres[44].
Excutiam me fortassis aliquando inquit aliquando et Scipionem illum tuum quem mihi predicare non desinis. imitabor Verum interim qum per dies aliquot ferias futuras scirem et heri forte vesperinus occasus serenitatem polliceri videretur. sub auroram rus cum tota familia me contuli Ac mox Battum[45] quoque intuitus. et unde (inquit) tu huc? Aut qui nam cedo obsecro. [46] qui nobiscum heri ad multam usque noctem cenaveris[47]? Mirari (inquit Battus) non debes. si nocturnum compotorem tuum mane ruri offendas An ignoras quanta soleam esse noctua? Adest qui me dedalum fecit[48] et si quid est Dedalo ingeniosius. simulque Guielmum conveniens significabat[49] An tu Battum a tam desiderati capitis conspectu tenebellas istas remorari potuisse censes? Quas levioribus eciam in rebus magno contempsit animo.[50] Quod simul atque consul[51] intellexit. continuo ipse quidem una cum medico de rheda descendit. uxorem vero cum sua pompa (ut aiebat) in villam premisit.
[1] bovengeschreven: inclementissime
[2] in rechtermarge: Is locus hoc nomine Platonis Academia est potior quod otio par, salubritate vince[ret] cum illam pestilenti coelo fuisse legamus h[anc] vero salubris aurae commendatione poller[e]
[3] in rechtermarge: Musae limpidis fontibus ac ripis sm[a]ragdinis, et opacis nemorum umbris delectari feruntur
[4] bovengeschreven: latitantem ac suaviter rusticantem
[5] bovengeschreven: preter spem
[6] in rechtermarge: Arctius copulat animos hominum pueri[lium] studiorum communio quam ulla cognationis a[ut] affinitatis propinquitas.
[7] bovengeschreven: ea benevolencia
[8] bovengeschreven: oresti
[9] bovengeschreven: hoc gratiore quod esset inexpectatus
[10] bovengeschreven: invidus
[11] bovengeschreven: civitatis Berganae
[12] bovengeschreven: confestim
[13] bovengeschreven: renunciandum curo
[14] bovengeschreven: veteri sodale
[15] bovengeschreven: lubens
[16] in rechtermarge: Erasmus ait se adhuc neminem mortal[ium] vidisse qui sic admiraretur sic venera[retur] sic adamaret eruditos presertim in hijs [lite]ris quas non absque causa bonas app[ellant] atque hic Jacobus Battus:.
[17] bovengeschreven: flagrabat
[18] bovengeschreven: rescivit
[19] bovengeschreven: prorsus
[20] bovengeschreven: consurgitur
[21] bovengeschreven: reditur ad litteratas fabulas. mox coeli serenitas ad prodeambulandum invitat.
[22] bovengeschreven: obambulatur. ac loci
[23] bovengeschreven: situm regionisque faciem hospiti demonstro
[24] bovengeschreven: forte fortuna
[25] bovengeschreven: cum primis humanus atque eruditus
[26] bovengeschreven: eius urbis cive primario
[27] bovengeschreven: nobis
[28] bovengeschreven: haud procul
[29] bovengeschreven: prediolum rusticanum
[30] bovengeschreven: nam apud suos summo magistratu subinde fungebatur
[31] bovengeschreven: ut ait Flaccus
[32] bovengeschreven: collubitum esset
[33] bovengeschreven: et eruditi
[34] bovengeschreven: tum quod essent mihi quaedam communia cum illo negocia
[35] bovengeschreven: mox ego
[36] bovengeschreven: luscinia
[37] bovengeschreven: et cum hoc ocio consuli
[38] bovengeschreven: ad haec ille exhilaratus
[39] bovengeschreven: sursum ac deorsum
[40] bovengeschreven en in rechtermarge: ociosus interim ac vacuus cum tuis camoenis obambulas et animum oblec[tas] nunc cum amiculo quopiam quicquid libu[it] garriens. nunc cum veterum scriptorum aliquo [con]fabulans interdum poeticam aliquam can[tile]nam modulans nonnumquam chartis ceu fid[is] sodalibus committens quod animo versaris.
[41] bovengeschreven: Nae tu inquam non
[42] bovengeschreven: paulo minus desipis quam tui collegae
[43] bovengeschreven: facile
[44] bovengeschreven en in marge: Sed dum parum optimatem videri pudet. parum recte quid ad iucundam vi[tam] sit optimum eligis. Tum ille. Non ita procul (inquit) a scopo tua aberrat oratio Atque utinam inficia[ri] liceret quod dicis sed excutiam etc.
[45] bovengeschreven: Simul autem et battum intuitus, ex insidijs se proferentem
[46] bovengeschreven: tam mane
[47] bovengeschreven: potaris?
[48] in rechtermarge: Apud Nasonem cuidam pedibus timor ad[di]dit alas. michi amor alas plus quam Daedaleas affuit Atque interea Guiel[mum]
[49] bovengeschreven: connivens subindicabat
[50] bovengeschreven: saepenumero fortiter contempsit
[51] bovengeschreven en in marge: Arrisit consul conscius Battum in prima adolescentia ad furtivos puellarum amores fuisse propensum. a quibus mox avocarunt litterae Porro ubi d[e] Guilielmo sensit consul. continuo ipse etc.
Desiderius Herasmus van Rotterdam, Tegen de Barbaren. Een weerlegging van de dwaze argumenten die gebezigd zijn door de barbaren bij hun strijd tegen de dichtkunst en de schone letteren.[1]
Ik was destijds nog vrij jong toen ik, in een poging om aan de pest te ontsnappen - er woedde in mijn omgeving een ongelooflijke pestepidemie -, in de gezonde en lieflijke omgeving van het Brabantse platteland een soort academie voor mijzelf en mijn vrienden oprichtte. De plek was behalve een uitstekende basis voor het beschermen van mijn gezondheid ook bij uitstek geschikt voor de afzondering die voor de studie nodig is, want de plek had stilte in overvloed en genoeg lieflijkheid voor een filosoof, en misschien ook wel voor de muzen. Toen ik daar bezig was, kreeg ik bezoek van Willem Hermansz[2], de beste en grootste geleerde onder mijn tijdgenoten. Ik vraag mij af wat ik het meest aan hem bewonder, zijn vriendelijke karakter of zijn briljante geest want iemand openhartiger of verhevener dan hij ken ik niet. Maar ik kan me beter matigen bij het prijzen van een goede vriend, om te voorkomen dat ik uit sympathie hem beschadig. Ik zou namelijk een vergissing maken als ik door mijn lof, afbreuk zou doen aan zijn uitzonderlijke kwaliteiten. Immers, de uitspraken die een minnaar doet, ook al zijn deze minder dan de waarheid, zal men eerder toeschrijven aan de liefde dan aan een afgewogen oordeel en beschouwt men doorgaans als onwaar of onbeduidend. Maar over Willem kan ik zelfs naar mijn eigen gevoel niet duidelijk genoeg zijn, ik laat het daarom maar over aan mensen die onbevooroordeeld zijn, aan groter geleerden, die weliswaar minder liefde tonen maar wel een grote opmerkzaamheid bezitten en mogelijk veel verder durven gaan in hun uitspraken en bewondering.
Met Willem heb ik vanaf mijn vroegste jeugd al een speciale en innige band, of zoals het Griekse spreekwoord zegt: vanaf mijn ‘tere nageltjes’. In de loop der jaren groeide deze band uit tot een bijzonder aangename studievriendschap. Deze was dusdanig hecht en zo trouwhartig dat ik niet geloof dat de vriendschap die Pylades onderhield met Orestes groter was dan die van ons, of die van Theseus met Pirithous, die van Achilles en Patroclus, of van Pithias en Damon, en Nisus en Eurialus. Zijn volstrekt onverwachte komst deed mij ongelooflijk veel plezier en om het genoegen van zijn bezoek te delen, stuurde ik een jongen op pad met een bericht voor onze gezamenlijke vriend Jacob Battus. Jacob was in die tijd secretaris van de stad Bergen op Zoom, een goed ontwikkeld man, en ook zeer openhartig. Hij had al eens eerder een bijzonder verlangen geuit om Willem te ontmoeten. Dat was deels ontstaan doordat ik regelmatig een enthousiast verhaal over hem had afgestoken tegen een oude vriend, en deels misschien door brieven afkomstig van Willem zelf. Zodra hij het bericht ontvangen had, vroeg hij een van zijn disgenoten mee en kwam hij aangestoven, of beter aangevlogen, op een tijdstip dat het al bijna bedtijd was. Battus kon overdag door alle stadszaken onmogelijk weg, hij was nog maar net door de stad in zijn politieke functie benoemd en daarom wilde hij al zijn taken nauwgezet uitvoeren, en meer naar de zin van het volk. Van slapen kwam die bewuste nacht maar weinig.
Toen wij uit bed kwamen was de zon nog maar net boven de horizon. Nadat ik zoals gebruikelijk het personeel aan het werk had gezet, liet ik Willem het huis zien en nam hem daarna mee naar het land om hem een indruk te geven van de omgeving. Toen wij daar op een brug bij een zijweg stonden, zagen wij plotseling dokter Joost aankomen, een vriendelijk en geleerd man, vergezeld van burgemeester Willem Koenraad die bij ons in de buurt een landgoed had. Deze zeer verstandige man trok zich hier geregeld terug wanneer hij genoeg had van de stad en de stadszaken en eens wilde ontsnappen aan de stroom rechtszaken met burgers. Soms ook om zomaar met mij wat te praten, zonder dat hij direct op zijn woorden moest letten en zin had om ongedwongen wat grappen te maken. Tijdens zo’n verblijf op het land kwam hij bij mij langs, of ik ging naar hem toe, omdat ik de omgang met die vriendelijke, geleerde man prettig vond maar ook omdat ik graag gebruik wilde maken van zijn medewerking bij de uitvoering van mijn plannen. Toen hij ons in de gaten kreeg en ons zoals gebruikelijk met een stralende glimlach had begroet, zei ik tegen hem: ‘Zo, wegloper, waar gaat dat zo vroeg naar toe? Het gaat notabene helemaal niet goed met de stad die aan jouw zorg is toevertrouwd, en intussen verkies jij als een nachtegaal liever het bos en mijd je de stad alsof het een kooi is. Wat doe je hier op het platteland, jij drukst bezette mens van alle levenden?’ Prompt antwoordde hij: ‘Ik ben jaloers op al jouw verrukkingen, jij aller gelukkigste mens van alle levenden. Terwijl wij ongelukkigen, maar eindeloos heen en weer worden geslingerd op de golven van de dagelijkse beslommeringen, vermaak jij je ondertussen op het platteland gelukzalig met vrienden en de muzen. Het verbaast mij dan ook helemaal niet, dat wij jou ondanks onze herhaalde uitnodiging, niet uit het bos naar de stad kunnen lokken.’
Waarop ik hem met mijn vriendelijkste glimlach antwoordde: ‘Jij hebt bijna eenzelfde gedreven instelling als je collega’s, inderdaad, maar toch zou het mij niet verbazen als jij, mochten jouw Sirenen van hebzucht en ambitie dat toestaan, die stortvloed aan stadszaken gemakkelijk van je af kunt zetten.’ ‘Ik zou mij misschien af en toe eens moeten losrukken, ja, en die Scipio van jou die je mij steeds ten voorbeeld stelt, navolgen. Maar vandaag ben ik al bij zonsopgang, omdat er wat vrije dagen aankomen en de zonsondergang gisteravond mooi weer aankondigde, met de hele familie naar ons landgoed vertrokken’. Toen keek hij naar Battus, en zei: ‘En jij, hoe kom jij hier, hoe kan ik jou hier in vredesnaam tegen het lijf lopen, jij die gisteravond laat nog met ons aan het diner zat?’ ‘Dat is niet zo verbazingwekkend dat jij je nachtelijke disgenoot hier ’s morgens vroeg tegen het lijf loopt,’ zei Battus, ‘weet je niet wat een nachtuil ik gewoonlijk ben? Er is hier nu iemand die van mij een Daedalus maakte, beter, een die nog genialer is dan Daedalus’. En met een stapje in zijn richting wees hij naar Willem, ‘Of denk je dat een beetje duisternis mij zou kunnen tegenhouden, om hem te kunnen aanschouwen die ik zo graag wil zien, een duisternis die ik ook in lichtzinniger aangelegenheden grootmoedig heb geminacht?[3]’ Zodra zijn woorden tot de burgemeester waren doorgedrongen, stapte hij uit de koets, net als de dokter, en zei tegen zijn vrouw dat zij met haar gevolg alvast kon doorrijden naar hun landgoed.
[1] Het boek met genoemde titel is gepubliceerd in 1520 maar de onderhavige handgeschreven tekst is een voorloper daarvan. In het facsimile van de Latijnse tekst die door GOS werd vertaald, is te zien dat iemand in de marges en interlineair wijzigingen heeft aangebracht. Deze wijzigingen zijn in deze vertaling niet meegenomen.
[2] Hermanus Guielmus, Guillielmus Hermanni de Gouda, of Willem Hermansz. (1466-1510), bloedverwant van Cornelius Aurelius Goudanus. Studiemakker en vriend van Erasmus, verdienstelijk beoefenaar van de Latijnse Letteren. Bron: DBLN.
[3] Zelfspot, over Battus deden verhalen de ronde dat hij in zijn jonge jaren nogal achter de vrouwen aan had gezeten.
1v
Tu inquam[1] de nostro rure permaligne sentis. qui tantum puellarum gregem tecum portaveris?[2] quid ita? respondit ille Satis[3] apparet[4] te credere. neque Pieridum, neque Charitum neque Driadum neque Naiadum ullam in nostris versari nemoribus. Imo chorum inquit facere volui[5] Tum Batto paululum seducto. familiarius in aurem Scelerate inquit. Cur non passus es me Icarum tuum[6] una tecum volare?
Battus Quia[7] inquit terrebar omine.
Consul Presertim ait qum me scires non minus teipso. hominis videndi desiderio teneri. idque adeo tua opera. Ingenue fateor[8] (Battus inquit) invidebam tibi[9] expletus tum denique te vocassem.[10] Quare ne quid dolo dicam[11] nunc venisse quoque molestum[12]est Vereor enim ne homo negociosissimus[13] ocium nostrum non nichil sis interturbaturus Judoci quoque quem tecum ducis[14] tetricam philosophiam odimus Nos quoque perpetuum hoc triduum meris nugis iocundissimisque[15] susurris transigere decreveramus Nichil nobis interim cum fascibus[16] tantumdem cum supercilio philosophorum.
Consul[17] Imo (inquit) in tempore assumus / una nugabimur omnes Nam et ego domi Consulem reliqui. Et Judocus philosophiam omnem uxori commisit[18] Que cum risissemus. Agite (inquit Battus) si fidem datis ita futurum Recipimus vos in gregem nostrum Deinde qum Guielmum meum[19] uterque magnifice salutavisset. vulgatoque iam more salvum venisse gratulatus esset. obambulare visendi studio cepimus / non sine varijs (ut fit) sermonibus. de regionis situ. de soli[20] felicitate. de coelo[21]. de coepti operis ratione[22]. tandem (ut solet inter fabulandum[23] alius ex alio sermo incurrere) in uterem[24] quidem illam sed prorsus iustissimam nostrorum temporum querelam incidimus Querebamus non sine vehementi admiratione. que tam vasta calamitas. tantum[25] optimarum artium frugem dissipasset Quod tam dirum [26]proluvium omnis[27] prope veterum litteras. olim purissimas. tam turpiter confudissit. Qui fieret ut nos veteres[28] illos scriptores tam immenso intervallo sequeremur. ut qui nunc doctrine arcem tenerent[29] vix idonei viderentur. quibus olim latrine committi debuerint[30]. Et qui nunc imperatores exercituum[31] apud illos ne inter gregarios quidem milites asscribendos[32] fuisse decebat At medicus quidem[33] ut erat astrologie qum studiosus[34]. tum inter primos peritus. omne negocium[35] in sydera reijcere nitebatur moliebatur. permulta in eam rem disserens. cum acute tum[36] probabiliter. ab hijs rerum humanarum vicissitudines proficisci. Hinc orta atque extincta rursus imperia. hinc regna aliunde aliunde alio translata. hinc tociens immutatos mortalium animos. mores. habitus. studia. fortunas fluxisse dicebat[37] Syderum vices esse certas quasdam / nec vim omnibus eandem. alia studijs amica. alia contra[38] infensa Ita fieri ut illis vicissim imperia alternantibus / studia quoque invicem modo fugere[39]. modo vigere. modo iacere / modo in precijs esse contingeret. et a mundi inicio[40] usque[41] repetens. singularum prope etatum mutationes doctissime[42] collegit.
At Consul[43] litterarum interitum multis coniecturis in christianam potissimum religionem conferre nitebatur[44] quod christianos olim ethnicas nescire litteras. neutiquam turpe. contemnere pulchrum eciam dixisse crederet. partim quidem fidei zelo quodam vehementi magis quam sapienti. et adversariorum odio cum quibus usque adeo nichil commune esse voluerunt ut vel optima relinquerent et Partim quod natura abhorrerent. partim vero laborem fugientes Inerciam honesto religionis nomine pretexebant Nonnulli fortassis[45] (et haud scio an multo maxima pars) non alia de causa oderant.[46] quam quia non didicerant[47] [48]Alij in pietate omnia collocantes simplicitate sua contenti. cetera superis permittebant Postremo inquit non optime religioni cum eruditione per se convenit Habet enim fere relligio sine litteris nescio quid supine stoliditatis adiunctum. a quo qui litteras sapiunt longe abhorrent Quibus rebus factum fuisse auguror. ut neque studiosis suis honos haberetur. et optimi libri utique litterarum custodes. aut perderentur aut neglecti interirent[49]
Porro Guielmus tum plurimis coniecturis tum maximorum[50] scryptorum auctoritate sese permoveri [51] dicebat. ut omnium rerum quoddam senium esse crederet. mundum universum senescere[52]. omnia sensim ab illa iuventa in deterius prolabi Chibelem illam deorum parentem iam sterilescere et que olim iuvenes deos gignebat. nunc longo pariendi usu effetam vix homines producere Non pauca in hanc sententiam[53] e priscis illis Theologis (nostratibus tamen) proferebat. sed ne que ad rem non admodum pertinent[54] hic verbosa oratione recenseam[55]. eo evasit. ut nostri temporis homines ingenio minus valere dicerent[56]. quam veteres illi valuissent Naturamque quasi senescentem. quam dum[57] non corpora modo prestantiora. verum et ingenia magis (ut ita dicam) mascula felicioraque produxerit[58] Nunc homunciones ut pusillos[59] corporibus / ita ingenio[60] non paulo deterioribus generare Itaque demum fieri. ut que veteres invenire potuerunt. nos nec percipere quidem possemus inventa [61] Que qum admiram[62] quadam quasi declamatoria ratione adeo scite a singulis disputata ut[63] nemo non concessa[64] dixisse videretur Battum[65] iam dudum dic
[1] bovengeschreven: Hic ego. An non inquam
[2] bovengeschreven: apportaris?
[3] bovengeschreven: Quia
[4] bovengeschreven: inquam tuo iudicio
[5] bovengeschreven: et vestras semideas cum hijs humani generis nymphis coniungere. Sub hac Batto etc.
[6] bovengeschreven: presertim cum scires
[7] bovengeschreven: primum
[8] bovengeschreven: ne dolo dicam
[9] bovengeschreven: tam opiparam voluptatem ipse adhuc famelicus
[10] bovengeschreven: sodales advocassem
[11] bovengeschreven: ut ingenue fatear
[12] bovengeschreven: submolestum
[13] bovengeschreven: qui non solum ut Caecias quispiam attrahas negocia. verumetiam ultro sequentia fugientem nusquam non tecum circumferas
[14] bovengeschreven: adducis
[15] bovengeschreven: liberrimisque
[16] bovengeschreven: Quid inter haec nobis cum fascibus aut quid cum supercilio philosophorum?
[17] bovengeschreven: tum
[18] bovengeschreven: quicquid severioris philosophiae uxori commisit (habebat autem submorosam)
[19] bovengeschreven: deinde consalutato guielmo obambulare perreximus non sine etc.
[20] bovengeschreven: natura
[21] bovengeschreven: coeli salubritate
[22] bovengeschreven: de calamitate nostrae hollandiae
[23] bovengeschreven: in huiusmodi fabulis
[24] bovengeschreven: veterem
[25] bovengeschreven: uberem tam florentem ac laetam opt. etc.
[26] bovengeschreven: et immane
[27] bovengeschreven: omnes
[28] bovengeschreven: priscos
[29] bovengeschreven: (pauculis quibusdam exceptis)
[30] bovengeschreven: qui cum priscorum mulierculis aut pueris elementarijs in palestra litteraria possent decertare.
[31] in marge: ducerent
[32] bovengeschreven: asscribi mererentur. quique nunc disciplinarum clavum moderarentur tunc ne in sentina quidem locum invenissent.
[33] in marge: homo prompte facundiae
[34] bovengeschreven: mire deditus cui nihil non tribuebat. alioqui vir pius ac probus
[35] bovengeschreven: tocius mali causam
[36] bovengeschreven: etiam
[37] bovengeschreven docebat
[38] bovengeschreven: rursus
[39] bovengeschreven: frigere
[40] bovengeschreven: ab orbe condito
[41] bovengeschreven: prope
[42] bovengeschreven: magna admiratione memoriae
[43] bovengeschreven: non improbatis usquequaque quae disseruerat medicus
[44] in marge en bovengeschreven: Non quod de hoc parum pie sentiret cui et si quis alius erat addictus. sed quod ab hac crederet ansam esse porrectam. Videbant exordia nostrae religionis non a philosophis non ab oratoribus non a dijalecticis aut mathematicis sed a simplicissimo christo nata ab idiotis apostolis propagata. Proinde mundanas disciplinas prisci religionis cultores ut rem Christo inimicam horrebant et pulchrum habebatur nescire profanas litteras neque minus laudis erat negligenti philosophiam Aristotelicam aut Platonicam quam contemnenti regna calcanti divitias spernenti voluptates. Quicquid enim mundus suspiciebat hoc fastidijt religio cuius studio vehementi magis etc.
[45] in marge: [ne]glectae sunt disciplinae liberales nihilo prudentius [agentib]us quam si Gallus odio britannorum mallet nudus [inced]ere quam panno apud britannos texto vestiri [aut] si britannus mallet siti disrumpi quam vinum [bibe]re apud gallos natum Et fortassis erant [qui s]upliciter errantes negligerent studia litterarum [negligere]nt et qui laborem fugientes inertiam suam honesto [relig]ionis nomine praetexerent quando sub nulla umbra [me]lius tegitur iners otium et segnis ignavia. [Nonn]ulli fortassis etc.
[46] bovengeschreven: bonas litteras
[47] bovengeschreven: et pigebat simulac pudebat discere
[48] in marge: Huic adiuverunt primum tyranni quidam qui christianis [schola]s praecludebant existimantes fore ut relligio [des]tituta doctrinae facundiaeque praesidijs sponte sua conse[nesce]ret, et tandem aboleretur At cum sentirent se per [adve]rsarios eruditionis et eloquentiae praesidijs urgeri [coe]perunt et ipsi ijsdem armis ac telis communire [sese] ut hostem suo (quod aiunt) gladio iugularent. [De]inde secuti sunt homines impense pij qui cum [ani]madverterent ex Ethnicorum libris vehementer [adam]atis ob eruditionis splendorem et illecebram elo[quent]iae hauriri nonnihil etiam paganismi iamque [sic u]bique propagatam esse religionem Christianam [ut e]orum librorum usus non magnopere deside[rar]etur. ad confutandos adversarios huc incumbe[bant] ut extincta supersticione Judeorum et ethnicorum [sim]ul et litterae et linguae tollerentur. For[tassi]s et illud perspexerunt non optime convenire purae [reli]gioni et perfectae doctrinae. Pietas fide nititur. [eru]ditio vestigat argumentis et rem in qaestionem [voca]t. Postremo fit nescio quo pacto ut minus [tract]abiles sint eruditi quam idiotae Atque hinc est quod Abbatum volgus hodie nihil magis cavet quam ne monachi altius penetrent ad bonas disciplinas. Malunt enim ovibus quam hominibus [imper]are. nec ob aliud malunt nisi quia facilius est. Hijs rebus factum est ut neque studijs suus honos haberetur et optimi quique libri unici litterarum custodes aut data opera perderentur aut [neg]lecti interirent. Mox eo deducta res ut turpe etiam sibi ducerent principes ac praesules scire litteras Ne tamen omnino ceca esset hominum vita si nulla extaret eruditio. omnis cura [prof]essioque litterarum in monachos est relegata, a quibus aliquamdiu non omnino pessime tractatae sunt. Mox cum hij quoque supercilio turgidi ad luxum sese verterent neglectis [ling]uis neglecta antiquitate nata est nescio quae perturbata doctrina et prorsus inerudita eruditio qua non solum humana disciplina verum etiam ipsa theologia miseris [modi]s vitiata fuit Haec aliaque etc.
[49] bovengeschreven: Haec aliaque in hanc sententiam cum disseruisset consul Guilielmus etc.
[50] bovengeschreven: gravissimorum
[51] bovengeschreven: moveri
[52] bovengeschreven: et quicquid hic gignit mundus sua quadam iuventa subolescere ac rursum postea quam ad summum vigorem suis auctibus pervenerit , tandem ad senium vergere ac sensim in deterius prolabi Cybelem etc.
[53] bovengeschreven: et
[54] bovengeschreven: pertinet … ut
[55] bovengeschreven: breviter
[56] bovengeschreven: diceret, als correctie van dicerent
[57] bovengeschreven: quae olim
[58] bovengeschreven: (produ)cebat
[59] bovengeschreven: (pusil)lis
[60] bovengeschreven: (inge)nijs
[61] bovengeschreven: Cumque illi mirabilem doctrinae vim cum eloquentia pari coniunxerint nos alterum etiam horum parum feliciter tentare. Quae etc.
[62] bovengeschreven: (admira)rer
[63] bovengeschreven: mihi
[64] bovengeschreven: (con)fessa
[65] bovengeschreven: meum
Ik zei: ‘Je hebt kennelijk geen hoge dunk van het platteland dat je zo’n stoet aan meisjes hebt meegebracht?’. ‘Waar doel je op?’, vroeg hij. ‘Blijkbaar ga jij ervan uit dat er hier in de bossen geen muzen, gratiën en bos- of waternimfen rondlopen.’ ‘Integendeel’, zei hij, ‘ik was van plan straks een zangkoor te gaan maken’. Toen nam hij Battus even apart en fluisterde vertrouwelijk in zijn oor: ‘Schurk, waarom heb je mij niet als jouw Icarus laten meevliegen?’ Battus: ‘Omdat ik dat een griezelig voorteken vond.’[1] De burgemeester: ‘Je wist toch dat ik net als jij popelde om onze man te zien, en dat kwam ook nog eens door jouw toedoen.‘ ‘Eerlijk gezegd gunde ik je dat niet’, zei Battus, ‘ik had je pas willen roepen als ik zelf voldaan was. Het is ook, om het maar ronduit te zeggen, vervelend dat je bent gekomen, want ik ben bang dat zo’n druk baasje als jij onze rust hier behoorlijk verstoren zal. Bovendien hebben wij een hekel aan de sombere filosofie van je metgezel Joost. Wij hadden ons voorgenomen om deze drie dagen alleen maar grappen te maken en wat aangenaam te keuvelen dus wij willen zolang niets van doen hebben met iets als het stadsbestuur, net zomin als met de strenge frons van filosofen.’ De burgemeester: ‘Integendeel, we zijn precies op tijd om samen die grappen te kunnen maken, ik ben hier als gewoon burger en Joost, die heeft de hele filosofie thuis bij zijn vrouw achtergelaten.’ En toen we hierom gelachen hadden, zei Battus, ‘Vooruit dan maar, als jullie die belofte gestand doen dan zijn jullie welkom in ons gezelschap.’
Nadat zij beiden mijn vriend Willem allerhartelijkst hadden begroet en naar goed gebruik gefeliciteerd hadden met zijn behouden aankomst, hadden wij zin om samen nog wat verder rond te kijken en daarom vervolgden wij onze wandeling. Zoals dat gaat, spraken we over van alles en nog wat: over de omgeving, de bodemgesteldheid, het weer, de aanpak van het werk en waar we mee bezig waren. En zoals dat meestal gaat bij zo’n gesprek, want het ene onderwerp lokte het andere uit, belandden we tenslotte bij een oude klacht, een overigens zeer terechte klacht, juist in onze tijd. Daarbij vroegen we ons verwonderd af welk onheil de verdiensten van de meest voortreffelijke kunsten heeft kunnen wegvagen en door welk vreselijk gebeuren praktisch de hele klassieke manier van schrijven die ooit zo zuiver was, zo schandelijk overwoekerd kon raken. Hoe heeft het kunnen gebeuren dat wij nu al die grote klassieke schrijvers slechts op een grote afstand volgen, dat degenen die het nu in de wetenschap voor het zeggen hebben, vroeger niet eens geschikt geacht zouden worden om toezicht op de toiletten te houden. En de huidige ‘legeraanvoerders’, in de oudheid zouden zij niet eens in aanmerking komen om in de rangen van de gewone soldaten te worden opgenomen.
Welnu, de dokter, die zich op astrologie had toegelegd en overigens op dit gebied als een expert gold, deed een poging om aan te tonen dat de teloorgang van dit alles terug te voeren was op de sterren waarbij hij, scherpzinnig en aannemelijk, veel argumenten aanvoerde. Hij verklaarde dat er een oorzakelijk verband was tussen het lot van mensen, de wisselingen die daarin voorkomen, en de sterren. En dat dit verband er ook was bij de opkomst en ondergang van heerschappijen evenals bij de overdracht van een koningschap van de ene partij op de andere. Hij zei dat een voortdurende verandering van gezindheid, van gewoonten, karakters, sympathie en fortuin bij de stervelingen, hier hun oorsprong vonden, dat de sterren zelf onderhevig waren aan bepaalde wisselingen en dat de invloed van alle sterren niet gelijk was, dat sommige sterren een gunstige invloed uitoefenden en andere juist een ongunstige. Het was zo dat, als sterren heerschappijen konden beïnvloeden, zij ook invloed op studies konden uitoefenen, dat deze nu eens aan relevantie inboeten en dan weer krachtig opbloeien, nu eens bijna teloorgaan en dan weer lof oogsten. Door al deze voorbeelden erbij te halen, vanaf het ontstaan van het heelal, gaf hij op erudiete wijze een opsomming van de veranderingen die in zo ongeveer elk tijdperk plaatsvonden.
Maar de burgemeester probeerde de teloorgang van de klassieke letteren in verband te brengen met de christelijke godsdienst, op grond van een groot aantal hypotheses. Hij meende dat de christenen in het verleden hadden beweerd dat het in geen geval een schande was als men de heidense literatuur niet kende, en dat het goed was om er geen aandacht aan te besteden. Dat zij van deze literatuur hebben afgezien op grond van enerzijds een meer felle dan verstandige geloofsijver, en anderzijds door afkeer van tegenstanders waar zij niets gemeenschappelijks mee wensten te hebben, en op die manier de beste dingen aan zich voorbij hebben laten gaan. En omdat zij volgens hem van nature een afkeer hadden van de klassieke literatuur, maar ook geen zin hadden zich ervoor in te spannen, verborgen zij hun lamlendigheid onder de mantel van de eerzame godsdienst. Sommigen van hen, verreweg het merendeel vermoedelijk, hadden aan literatuur misschien een hekel omdat ze daarin geen onderwijs genoten hadden en anderen, die geheel op vroomheid gericht waren, waren met een eenvoudige levenswandel tevreden en lieten dit over aan hun meerderen. Uiteindelijk, zo meende de burgemeester, laat godsdienst zich niet gemakkelijk combineren met geleerdheid. ‘Want aan religie zonder kennis kleeft namelijk iets van slome domheid bijna, en daar hebben mensen die kennis van de letteren hebben een enorme afkeer van. Volgens mij is dit de reden dat men geen waardering heeft voor degenen die zich toeleggen op de schone letteren, en dat de beste boeken, nota bene de hoeders van de letteren, zijn vernietigd of verloren gegaan.’
Willem tenslotte beweerde, ook aan de hand van vele hypotheses en uitspraken van gezaghebbende auteurs, dat hij het bange vermoeden had dat alles, de hele wereld, aan een soort verouderingsproces onderhevig was en dat al het bestaande steeds aan kwaliteit inboette. Dat de grote oermoeder Cybele onvruchtbaar was geworden en dat zij die ooit jonge goden voortbracht, nu uitgeput was door dat langdurig baren en nauwelijks nog echte mensen voortbracht. Willem droeg heel wat argumenten aan die hij ontleend had aan de grote theologen uit vroeger tijden, maar met het gespreksonderwerp hadden ze niet zoveel van doen, ik ga ze daarom niet uitgebreid herhalen. Het kwam erop neer dat de huidige generatie qua denkvermogen minder presteert dan de vroegere generaties, dat de natuur die als het ware door veroudering ingeboet heeft, vroeger niet alleen lichamen voortbracht die volmaakter waren, meer masculien zogezegd, maar dat ook de menselijke geest productiever was. Dat diezelfde natuur nu onbetekenende mensjes ter wereld bracht met een lichaam en verstand die kwalitatief gezien heel wat minder zijn. Dat het uiteindelijk hierop uitliep dat wat de mensen van eertijds konden uitvinden, wij niet eens meer kunnen begrijpen ondanks dat het al uitgevonden is.
En terwijl ik met bewondering luisterde hoe dit alles oratorisch verantwoord, zo kundig uiteengezet werd door eenieder, dat niemand ontoelaatbare dingen had beweerd, bemerkte ik dat Battus al een poosje ergens op broedde en het woord wilde nemen.
[1] Icarus is bij zijn vlucht neergestort!
2r
turientem animadverti et nescio quid secum parturientem Erat enim ut ingenua quadam dicendi libertate. non sine dicaci vehementia preditus. ita non secus ipse barbaris. quam illi litteris. infensus[1] Hunc[2] ceteris expectantibus intuitus.
Herasmus. Dormis[3] inquam Batte et iam Battus non es[4] Arrisit[5] et caput movit. Deinde[6] ut plane[7] hominem excitarem rogabam ecquid sibi ista probarentur Tum ille vultu quo solet faceto perquam magnifice quidem dixistis omnes (inquit) verum interim promissa non prestatur fides Convenerat ne/quid preter nugas ageretur Et in mediam philosophiam repente incidimus Quamquam vestra ista vel iratum me nonnichil delectarunt Verum quid nostre huic cessaciuncule. cum istis tam impeditis ut vix Chrisippus eciam ipse aut Carneades et ieiunus et helleboro purgatus expediverit? Nam tu quidem Judoce ita philosophum domi reliquisti ut astrologum nobis attuleris. et tu ita consulem posuisti. ut fphilosophum (si superis placet) indueris. Dyonisium credo[8] imitatus Quamquam[9] nec in sentiendo quidem[10] cuique vestrum[11] accedo[12] Alius enim sydera[13] in crimen vocavit Alius optimam religionem incusavit[14] Alius nature nescio quam senectam causatus est Iniquissime quidem (quantum ego sentio) omnes. Quale enim est[15] hominum culpam in res ipsas reijcere. quod nichilo est equius. quam si libidinosus iuventam. avarus ac sordidus senectam. ambiciosus fortunam. iracundus naturam accuset. Quin ego obmissis ambagibus. rei istius quem celo terraque queritis. auctorem vel indice (si libet) demonstrabo.
Herasmus Quod ut faceret flagitantibus omnibus[16] Consulem digito significans Tute, inquit (si nescis) huius auctor es rei[17]. in tuum caput omnis[18] refunditur culpa. cui cum res publica suas fortunas omnes / suam salutem / dignitatem amplitudinem[19] in manus dederit Tu tam pestilentes homines in civitate[20] impune sedere sinis. Quos ais? Hos inquam assellos archadicos[21]quos publicis in ludis asinina[22] impudentia passim rudere[23] vides. qui magna (ut est apud Fabium) confidentia atque auctoritate suam stulticiam perdocent Qui se ob eam rem ludo litterario prefectos imo adeo natos arbitrantur ut nos quicquid est bonarum litterarum dedoceant. ut omnibus suam inscitiam inculcent[24]. Simulque permultos nominabat qui per id tempus[25] insigni stoliditate nobiles habebantur[26]. quorum ego nomina prudens supprimo. maxime quod huius gnis generis maximus ubique sit numerus. Hiscine “belluis” inquit. miseri cives sua viscera committunt? Hijs nobilissimi[27] principes suo liberos suos[28]/ generosissimis ingenijs[29] / bonarumque artium avidissimos adolescentes / quos ex ingenuis rusticos / ex indoctis indociles. ex stultis insanos reddant? Hec inquam in tua republica fiunt. te cive te primate te consule Privataque adeo minimi momenti negocia. mirum est quanta vigilantia curentur. Hec pestis et publica et tanta quanta in republica maior omnino nequeat existere. negligitur. Imo fovetur?[30] Insontes alios. qui vel paulum aliquid privati damni dederint. perquam severe animadvertitur Hic[31] mulctatur. ille vapulat[32]. alius in exilium eijcitur. alijs[33] laqueo guttur frangitur[34]. et eum qui liberos vestros. quibus (ut pax est) nichil habetis antiquius[35] . unam[36] reipublice spem. tam indigne corrumpit. non eijcitis[37]. [38]Qui tot chara civitatis pignora perdidit eum non iugulatis?[39] Si villicus hic tuus. huius vicinus. felicem agrum[40] zyzania[41] ac iuncis consereret.[42] quid faceres? profecto[43] eijceres. in ius vocares. damni dati reum ageres. Et nullo supplicio dignus videtur. qui[44] generosam puerorum indolem. ita imperitie spinis ac vepribus occupavit. ut non sarculo modo sed[45] nec incendio quidem repurgari queant?[46] Qui in feriendo nummismate.[47] paulum modo aliquid fraudis commisit[48] horrendis exemplis penas legibus dare cogitur. At qui pueros in suam fidem acceptos pro[49] ingenuis litteris. nil nisi meram stulticiam docuit premio dignus videbitur? Quin tanta pestis publicis manibus[50] discerpitur? Qur non in solas terras publicitus[51] deportatur? Cur tu consul Camillum illum tribunum militarem non imitaris ut quemadmodum ille[52] infidelem ludi magistrum nudato a tergore corpore. vinctisque manibus. pueris ysdem quos hostibus prodiderat. flagris in Faliscorum urbem tradidit redigendum. Ita pari pompa[53] istos ex tua urbe tradas[54] exigendos? Miraris interire litteras qum Cerdones[55] ludos teneant litterarios? Miramur antiquam illam iam olim degenerare doctrinam.[56] qum doctoribus ipsis nichil sit indoctius? Magis[57] mirarer ni sic eveniret. Queso te quid a rudi preceptore possit expectari. nisi rudior discipulus? Et ut in vetere proverbio est. Quid a malo corvo. nisi malum ovum? Quando asellus generosum[58] equum progenuit? Quando pavonem noctua? An potius ut vere[59] scripsit Horatius Est
[1] in marge: adeo ut ad occursus horum frequenter aut nausear[et] aut incandesceret nonnumquam velut omen infaus[tum] mutata via declinaret. hunc etc.
[2] bovengeschreven: igitur
[3] bovengeschreven: Dormis
[4] bovengeschreven: Videsne iamdudum equum in planitiem suam provocari?
[5] ingevoegd: ille
[6] bovengeschreven: mox
[7] bovengeschreven: magis etiam
[8] bovengeschreven: illum syracusanum
[9] bovengeschreven: quod attinet ad sententias
[10] bovengeschreven: nemini
[11] bovengeschreven: prorsus
[12] bovengeschreven: Atque interim eloquentiam et ingenium miratus sum potius quam iudicium Alius etc.
[13] bovengeschreven: innoxia
[14] bovengeschreven: poenae ream egit
[15] bovengeschreven: obsecro
[16] bovengeschreven: nobis
[17] bovengeschreven: mali
[18] bovengeschreven: haec
[19] bovengeschreven: denique quo nil habet charius suos liberos
[20] bovengeschreven en in marge: sedere quid autem dixi sedere imo regnare sinis impun[e]. Cumque Consul admiratus interpellas[set] Quos tandem istos ais tam pestilentes? hos inquit ille asellos etc.
[21] bovengeschreven: sive maius Antronios
[22] bovengeschreven: plusquam
[23] bovengeschreven: audis non loqui sed rudere
[24] bovengeschreven: ac sui similes reddant
[25] bovengeschreven: id temporis
[26] bovengeschreven: cum quibus monstris batto continuum et irreconciliabile bellum erat donec publicum eius urbis ludum moderaretur (nam hinc ad secretarij munus erat asc[itus]
[27] bovengeschreven: clarissimi
[28] bovengeschreven: credunt? hijs genero etc.
[29] bovengeschreven: praediti adolescentes et ijdem bonarum artium avidi committuntur
[30] in marge: In alios fontes qui vel paulum aliqui[d pri]vati damni dederint perquam severe animadv[ertitur] hic etc.
[31] bovengeschreven: aere
[32] bovengeschreven: alius ob aes alienum ultra diem prolatum in carcerem dertruditur
[33] bovengeschreven: ob involatum poculatum aut nummorum pauxillulum
[34] in marge: In ijs et huiusmodi valet disciplinae sev[eritas] valent leges. vigilant magistratus et e[um]
[35] bovengeschreven: nihil dulcius
[36] bovengeschreven: unicam
[37] bovengeschreven: nullo supplicio dignum ducitis?
[38] bovengeschreven: capite plectitur qui equum abduxit et qui tot etc.
[39] in marge: In eum qui equum conductum secus quam debui[t ha]buit ex legibus est actio et filij m[ale] tractati nulla est actio? Si vil[licus]
[40] bovengeschreven: tritici feracem
[41] bovengeschreven: (zizan)ijs
[42] bovengeschreven: dic mihi te queso
[43] bovengeschreven: Nimirum
[44] bovengeschreven: felicem ac
[45] bovengeschreven: ac
[46] bovengeschreven: onleesbaar en doorgehaald, misschien verbeterd tot: queat
[47] bovengeschreven: o, om te verbeteren tot nommismate
[48] bovengeschreven: ad(misit)
[49] bovengeschreven: liberalibus et saluberrimis
[50] bovengeschreven: potius
[51] bovengeschreven: aliquo
[52] bovengeschreven: malae fidei
[53] bovengeschreven: pueritiae corruptores
[54] bovengeschreven: cures
[55] bovengeschreven: imo caudices
[56] bovengeschreven: eruditionem
[57] bovengeschreven: equidem
[58] in marge: adagium
[59] bovengeschreven: hic verum non est quod
Battus beschikte over een natuurlijke, vrije manier van spreken en kon soms behoorlijk scherp uit de hoek komen. Bovendien, hij had net zo’n hekel aan de barbaren als diezelfde barbaren aan de schone letteren. Terwijl de anderen even afwachtten wat er ging komen, keek ik hem aan en zei: ‘Zit je te slapen Battus, zo kennen we je niet.’ Hij glimlachte en knikte. Vervolgens vroeg ik hem, om de man echt uit zijn tent te lokken: ‘Je bent het met deze verklaringen dus eens?’ Met zijn gebruikelijke, geestige gelaatsuitdrukking zei hij: ‘Allemachtig, wat hebben jullie prachtig gesproken, maar ondertussen doen jullie je eerdere belofte niet gestand. De afspraak was dat er alleen maar grappen gemaakt zouden worden en nu zitten we plotseling midden in een filosofisch debat, maar jullie verhalen, hoewel ze me boos maken, zijn behoorlijk amusant. Wat moeten wij in onze vrije uurtjes met zo’n serieus vraagstuk dat zo ernstig is, dat zelfs Chrisippus[1] of Carneades[2] na een hongerkuur en een behandeling met nieskruid[3] dit niet eens kunnen oplossen?’ ‘Want jij Joost hebt dan wel je filosofie thuisgelaten, maar je hebt de astrologie meegebracht.’ ‘En jij burgemeester, hebt je dagelijkse rol wel afgelegd maar bent in de huid van de filosoof gekropen, je lijkt Dyonisius[4] wel.’
‘Ik ben het met géén van jullie drieën eens. De een geeft namelijk de schuld aan de sterren, de ander klaagt de beste godsdienst aan, terwijl nummer drie een soort veroudering van de natuur als oorzaak aanwijst. Naar mijn mening is het zeer onterecht, van alle drie, om een situatie die door mensen veroorzaakt is op de omstandigheden af te schuiven. Want een losbol mag ook niet zijn jeugdige leeftijd de schuld geven, of een smerige vrek zijn hoge leeftijd, een baantjesjager zijn lot of een driftkop zijn karakter. Nee, laat ik niet om de zaak heen draaien, de aanstichter van het probleem die jullie in het aardse of het hemelse zoeken, die kan ik hier, als jullie mij toestaan, zo met mijn vinger aanwijzen.’ En toen ik hem daartoe aanspoorde en ook de anderen aandrongen, wees hij met zijn vinger naar de burgemeester en zei: “Jij bent hier de aanstichter van, de hele schuld rust op jouw hoofd, omdat de stad haar hele lot, haar behoud, haar waardigheid en haar aanzien in jouw handen heeft gelegd. Jij laat toe dat zulke verderfelijke lieden ongestraft in de stad kunnen wonen.’ ‘Welke lieden bedoel je?’ vroeg hij. ‘Die achterlijke ezels, die je in de stadsscholen ezelachtige onbeschaamdheden tijdens de les hoort uitkramen, lieden die zoals Quintilianus zou zeggen, met grote overtuiging en op eigen gezag hun eigen onkunde ten toon spreiden, die zichzelf als leiders beschouwen, ja, zelfs geknipt voor het onderwijs, die ons de klassieke letteren onthouden en hun eigen domheid willen inprenten.’ Battus noemde nog een groot aantal personen die destijds bekend stonden om hun opvallende domheid. Het lijkt mij verstandig hun namen maar niet te noemen vooral omdat er overal zoveel van dit soort mensen rondlopen.
‘Welnu, aan dergelijke ‘monsters’ moeten de arme burgers hun eigen vlees en bloed toevertrouwen? En moeten de edelste prinsen hun kinderen uitleveren, om van deze hoogbegaafde jongelui die popelen om de schone kunsten te leren, boeren te laten maken? Om van ongeschoolden, onbeschaafden te maken, en van dommeriken idioten? Dit bedoel ik dus, dit vindt plaats in jouw stad terwijl jij daar eerzaam burger, notabele, de burgemeester bent. En ik sta er versteld van hoe private zaken, zelfs onbelangrijke, met de grootste zorgvuldigheid behandeld worden terwijl niemand zich bekommert om zo’n grote publieke misstand. Een grotere misstand kan in een stad niet bestaan, erger nog, deze wordt zelfs in stand gehouden. Tegen kruimeldieven die in de private sfeer nauwelijks schade hebben aangericht, wordt uitermate streng opgetreden: zij krijgen een boete, een afranseling, een verbanning of eindigen aan de galg. Maar degene die jullie kinderen zo smadelijk bederft, jullie belangrijkste bezit in een periode van vrede, de enige hoop van de staat, die sturen jullie niet de stad uit? Hij die de toekomstige generatie te gronde richt, de basis die voor de stad zo kostbaar is, die onthoofden jullie niet? Als deze rentmeester, jouw buurman van hiernaast, het vruchtbare akkerland inzaait met onkruid en biezen, wat zou je dan doen?[5] Je zou hem zonder pardon de stad uitsmijten, voor het gerecht dagen en hem verantwoordelijk stellen voor de veroorzaakte schade. En zou hij, die de voortreffelijke inborst van de kinderen zó met doornstuiken en onkruid van onkunde heeft beplant dat het met een zeis niet te verwijderen is, zelfs niet met vuur, dan geen straf verdienen? Iemand die bij het slaan van een munt maar het minste bedrog pleegt, krijgt door onze wetten als afschrikwekkend voorbeeld vreselijke straffen opgelegd, maar degene aan wiens verantwoordelijkheid de kinderen zijn toevertrouwd, en hen in plaats van de edele letteren niets dan pure domheid bijbrengt, die zou een beloning verdienen? Waarom roeit de staat een dergelijke grote pest niet eigenhandig uit? Waarom wordt zo iemand niet publiekelijk naar een verlaten landstreek verbannen? Waarom volg jij als burgemeester het voorbeeld van de bekende legeraanvoerder Camillus niet na? Hij leverde een onbetrouwbare schoolmeester met ontblote rug en gebonden handen uit aan de schooljongens die hij eerder aan de vijand had uitgeleverd, en liet hem onder zweepslagen terugjagen naar de stad van de Falisci[6]. Zo zou jij dat tuig met eenzelfde stoet jouw stad uit moeten jagen. Ben je verbaasd dat de letteren te gronde gaan wanneer op de scholen zulke onkundigen lesgeven? Moeten wij ons er nu over verbazen dat die oude leer al lange tijd aan het wegkwijnen is wanneer de onderwijzers zelf zo ongeletterd zijn? We zouden eerder verbaasd moeten zijn als dat niét het geval was. Vertel eens, wat kun je van een ongeletterde leraar méér verwachten dan enkel een leerling die in een nog grotere mate ongeletterd is? Luidt het oude spreekwoord niet: slechte kraaien leggen slechte eieren? Wanneer brengt een ezel een edel paard voort, wanneer een uil een pauw? Of zoals Horatius zegt,[7]
[1] Chrysippus van Soli (280-207 v. Chr.) een van de eerste Griekse stoïcijnse filosofen.
[2] Carneades, Griekse filosoof (214-129 v. Chr.) tegenstander van Chrysippus leer. De zekerheid van kennis kan volgens Carneades niet worden aangetoond.
[3] Nieskruid werd gebruikt om waanzin te genezen.
[4] Dyonisius I van Syracuse (405-367 v. Chr.) wilde in zijn staat het ideaal van Plato realiseren: een filosoof als leider van de staat.
[5] Vergelijk met Mattheus 13: 24-30 waar ook sprake is van onkruid dat een akker met tarwe overwoekert.
[6] De tribunus militum Camillus, belegerde in 394 v.C. de stad Falerii. Een schoolmeester die de zonen van de adel in die stad onder zijn hoede had, verliet de stad om zoals gewoonlijk aan sport te gaan doen. Maar deze keer nam hij ze mee naar het Romeinse legerkamp en bood ze aan Camillus aan. Met deze gijzelaars zou hij de stad Falerii wel op de knieën dwingen.
[7] Horatius Oden 4, 4 29-32
2v
in iuventis est in equis patrum virtus. nec imbellem feroces progenerant Aquile columbam: fortes creantur fortibus[1] Quid hic sydera et celum innoxium in crimen vocamus?[2] Quid immerentem naturam incusamus? Quid salutifera religio commeruit. ut in tantam invidiam adducatur? Tu modo[3] preceptorem ydoneum para. videbis nimirum neque sydera. neque ingenia nostris seculis imo nec regionibus adeo defuisse.[4] Quod si ipsi nobis (ut facimus) defuerimus frustra nobis vel universum arrideat celum.[5] Nichil itaque miror extingui litteras. quas certatim omnes contendunt extinguere. vindicare perpauci.[6] Ubi nunc honos litteris debitus? Ubi locus expolito ingenio dignus? Ubi fructus quem longos egregiosque labores consequi par est fuit? Religiosi qui vocantur summam inscitiam.[7] consummatam pietatem. arbitrantur.[8] Ecclesiastici[9] Epicurum quam Crisippum[10] malunt imitari. principes quorum liberalitate studia[11] et provocari soleant et foveri non platones iam sed Gnatones sibi asciscunt[12] Et quis tandem sani capitis velit[13] sese tam diuturnis macerare laboribus sine quibus nec mediocris quidem litteratura comparatur. odium denique et summam invidiam pro premio laturus?[14] Iam porro fac citra conatum cit eruditionem[15] contingere quis erit tandem qui non malit vel in ultimas Indie solitudines profugere. quam has litteratorum simeas[16] ferre? Equidem priscorum[17] more[18] inter pecora vitam transigere. non paulo[19] prestabilius duxerim. quam inter hos[20] brutorum omnium brutissimum hominum genus quibus apud nos omnia michi redundare[21] videntur Qui[22] alienam doctrinam contemnunt[23] En tibi alterum genus superioribus illis haud multo minus / tum odiosum. tum pestilens. Qui religionis larva personati. si quando a parentibus super salute iuvenum consuluntur. quibus artibus potissimum instituendos. quibus preceptoribus committendos censeant. Ut Demodocus ille Platonicus Socratem consulebat Tum nichil Socratis preter vultum et Taurinum intuitum imitantes. mira authoritate. a poetarum oratorum lectione / ante omnia deterrent? Vestigia quibus ipsi sunt[24] ingressi commonstrant. homines[25] mera barbarie educati.[26] Deinde[27] preceptorem si quem egregie indoctum noverint. ad eum miserrimos adulescentulos mittent Nec difficile persuadent Quippe qui sint callidissimi simulande probitatis artifices et vulgus ignarum deterioribus facilius acquiescit.[28] Quem inter hec non pigeat vivere?[29] Quem[30] non ultra Sauromatas et glatialem[31] occeanum fugere libeat?[32] qui[33] quidem veterum illorum et modestiam et eruditionem / cum huius nostri seculi et[34] arrogantia et[35] inscitia componat? Sed quid longam et inanem querelam ingredimur? In te (ut dixi) omnis hec[36] culpa recidit. qui si hos[37] et indoctissimos doctores / et consultores inconsultissimos vel eijceres vel (quod[38] dignius erat[39]) culeis[40] insutos[41] in mare vicinum precipitares Ad quid vis supplicij deposci non recusaverim nisi mirabilem eruditorum[42] proventum prope diem videas[43] efflorescere.
Quibus commemorandis qum vehementius Battus incandesceret[44] subridens Consul. probe inquit intelligis me privatum hic adesse. qui tanta ista in me libertate audeas[45] uti[46] Verum ego vicissim te (si pateris) recriminabor. qui tuum officium preterieris. Tuum[47] enim prorsus erat qui publico munere fungereris. ista tam nephanda ad Consulem[48] referre[49] De referendo michi narras impudens respondit Battus / quasi ista in re / non omnes herculis labores susceperim imo prope vicerim? Meminisse me[50] scio (quamquam eciam falsus[51] dissimulas) ut[52] ante biennium fere a Parrhisijs[53] reversus / ludi[54] huius amministrationem vobis autoribus inirem[55] Dij boni[56] quas nugas? que somnia. que ludibria / quam barbariem. quos sentes[57] infelicissimis adolescentibus inculcaverant. ij qui ante me[58] docuerant. Tum re quidem ipsa Fabianum illud[59] approbavi. non paulo molestiorem dedocendi quam docendi esse laborem Nam simulatque zizaniam illam. ita (ut erat necesse) evellere instituissem Mirum dictu fuit / quam amaris odijs quam[60] agmine / quam digladiatorio animo / sint coorti in nos illi imperitie magistri.[61] Quid umquam in tua re publica vidisti ea seditione turbulentius? Incitaverant in me de clero simili dementia imbutos / que maxima multitudo est. tum opidi primores quorum animi avitum adhuc rus sapiebant Preterea iuvenum maiores plerosque / quorum pietatem religioso metu sollicitabant / ut filiorum pudori mature consulerent Incenderant et Fabros Fullones Sardones[62] Pharmacopolas Mendicos Mimos Balatrones[63] Aucupes Piscatores Essedarios Cetarios Coquos Fartores Bavilarios[64] Tonsores Lenones Lenas aniculas. et quos non? Vulgi infimam[65] partem multo maximam Id quod neutiquam ardui erat negocij. tum quod per se sit irritabile vulgus. tum quod pro insita stoliditate litteras habet invisas. Tum quod pari temeritate absurdissima queque perlibenter et miratur et tuetur Sed ducum virtutem prosequamur Hij vero tantis copijs freti / passim in me diras / atque atroces voces iactabant / in foro / in compotationibus / in officinis / in lustris / publice / privatim / ebrij / sobrij dictitantes Extremum hominem nescio quem novam quandam heresim serere Optimos illos auctores Alexandrum Grecistam Ebrardum[66] quibus et avi sui et proavi[67] doctissimi evasissent. nunc indigne extrudi Inaudita quedam atque horrenda
[1] in marge: Atque fieri videmus ut filij non semper referant corporum vitia quae erant in parentibus Novi ipse fratres aliquot. caeco patre. matre clauda natos quorum nemo tamen caecus esset aut claudus. Ceterum ubi animus in animum transfunditur et ingenium ab ingenio formatur fieri non potest quin discipulus referat preceptorem velut animi parentem. Quid hic etc
[2] bovengeschreven: criminamur?
[3] bovengeschreven: advigila ut parentur idonei preceptores. dent operam principes ut sit honos bonis literis videbis etc.
[4] bovengeschreven: tametsi non inficior vix aliam reperiri crassiorem quod ad litteras dumtaxat attinet.
[5] bovengeschreven: apud nos fatales illi cometae sunt qui suo afflatu pestem invehunt optimis studijs
[6] bovengeschreven: Vere dictum est Honos alit artes Et illud sint Moecenates non deerunt Flacce Marones
[7] bovengeschreven: Qui hodie professione religionis sese venditant nihil scire
[8] bovengeschreven: ac maxima ex parte aut quaestui serviunt aut ventri
[9] bovengeschreven: proceres
[10] bovengeschreven: Ciceronem
[11] bovengeschreven: literarum
[12] in marge: Munera ferunt moriones palpones voluptatum architecti. Pluris est qui canem bellum adducat quam qui librum eruditum porrigat. Sacerdotiorum ampli census aut venalia sunt aut malorum obsequiorum praemia. Ad abbatias ceterasque dignitates stupidissimi quique potissimum irrumpunt. Quaeritur Satyrographus quod divites tantum admirentur laudentque disertos ut pueri Iunonis avem. At hodie probro est scire litteras Numquam magis regnat quam apud nos pestilens hoc hominum genus quos merito ptochotijrannos dixeris. Hij rerum omnium censuram sibi vindicant praesertim apud stultas atque etiam impudicas mulierculas et apud imperitam multitudinem. Hijs persuadent egregii sycophantae heresim esse scire grecas litteras. haeresim esse loqui quo more locutus est Cicero. Et etc.
[13] bovengeschreven: cupiat
[14] bovengeschreven: praemij vice reportaturus
[15] bovengeschreven: dormienti
[16] bovengeschreven: simios
[17] bovengeschreven: hominum
[18] bovengeschreven: quos e truncis arborum natos finxit antiquitas
[19] bovengeschreven: malim inter pecora vitam transigere
[20] bovengeschreven: hoc
[21] bovengeschreven: differta
[22] bovengeschreven: pari soliditate et suam rusticitatem admirantur et a etc.
[23] in marge: Sed inter has baeluas verius quam homines nullum odiosius aut pestilentius aut Musis omnibus infensius quam isti quidam religionis larva personati. de quibus modo dicere coeperam qui venerando cultu. simulataeque sanctimoniae specie non mediocrem autoritatem sibi pararunt apud idiotas praesertim apud mulierculas quarum et stulticia abutuntur et libidini fortiter succurunt. tauri egregie obesi neque volgariter mutoniati Hos adhibent in consilium et si non adhibeant ipsi qua sunt impudentia ultro semet ingerunt volentibus nolentibus Consulitur igitur camelus de saltacione. de cantione asinus. Quid enim aliud fit cum Minorita aut Jacobita aut Carmelita. velut oraculum consulitur cui puer ad optimas disciplinas destinatus formandus tradi debeat. quibus rationibus et autoribus instituendus sit non aliter quam Demodocus ille consulebat platonicus consulebat Socratem. Ibi mihi consultor ille stupidus ac superciliosus nihil Socratis referens praeter vultum et taurinum intuitum mira severitate cum primis deterret a lectione poetarum Porro bliteis istis poetae sunt et Quintilianus et Plinius et Aulus Gellius et Titus Livius. Breviter quicumque latine scripserunt. adeo non intelligunt quid sit poetice quam poetriam vocare solent ut nec poetae qui sunt aut dicantur intelligant. Vestigia etc.
[24] bovengeschreven: sint
[25] bovengeschreven: ex
[26] bovengeschreven: nati simul / et
[27] bovengeschreven: Alius iubet edisci psalterium. alius censet linguam latinam petendam ex proverbijs Solomonis. alius vocat ad insulsissimum autorem Michaelem Modistam. alius ad Mammetrectum. alius ad Catholicon. ut quisque infectus est ita dant alijs consilium.
[28] bovengeschreven: Contra si quem olfecerint politius eruditum abominantur. Cave inquiunt poeta est Christianus parum est.
[29] tussengeschreven: portenta
[30] bovengeschreven: Cui
[31] bovengeschreven: (glacia)bi(lem)
[32] bovengeschreven: (l)u(beat)
[33] bovengeschreven: si
[34] bovengeschreven: tum
[35] bovengeschreven: tum
[36] bovengeschreven: ista
[37] bovengeschreven: istos
[38] bovengeschreven: illis
[39] bovengeschreven: esset
[40] bovengeschreven: culleis
[41] bovengeschreven: cimicibus ac pulicibus differtis
[42] bovengeschreven: hominum
[43] bovengeschreven: cernas
[44] bovengeschreven: nam homo alias placidus ac lenis. hic sibi temperare numquam potuit sic adamabat bonas litteras
[45] bovengeschreven: ausis
[46] bovengeschreven: tamquam cum Conrado tibi res sit non cum consule
[47] bovengeschreven: siquidem
[48] bovengeschreven: et senatum
[49] bovengeschreven: nisi forte frustra sedes in consilio. certe tuae partes erant monere. Haec ideo consul ut magis etiam inflammaret ardentem
[50] bovengeschreven: te
[51] bovengeschreven: male falsus
[52] bovengeschreven: cum
[53] bovengeschreven: lutecia parisiorum
[54] bovengeschreven: literarij
[55] bovengeschreven: suscepissem. quod ibi Augeae stabulum repererim
[56] bovengeschreven: Deum immortalem
[57] bovengeschreven: quam fecem
[58] bovengeschreven: nihil scire
[59] bovengeschreven: nimium
[60] bovengeschreven: devoto
[61] bovengeschreven: Age
[62] bovengeschreven: Cerdones
[63] bovengeschreven: blaterones
[64] bovengeschreven: baiulos a quibus non perinde ingenio differunt atque cultu Ad haec
[65] bovengeschreven: (infim)i
[66] bovengeschreven: Modistam Breviloquum Mammetreptum Catholicontem
[67] bovengeschreven: ipsorum
“In jonge stieren en paarden zie je de kwaliteit van de vader terug, wilde adelaars kunnen geen tamme duiven voortbrengen, sterke ouders krijgen sterke kinderen.” Waarom de schuld gelegd bij de sterren of de onschuldige hemel, waarom de natuur beschuldigd die dat niet verdient? Wat heeft de heilzame godsdienst misdaan dat zij in zo’n kwaad daglicht wordt gesteld? Jij moet enkel en alleen zorgen voor een geschikte leraar, je zult dan erkennen dat noch de sterren, noch de grote geesten ons in al die eeuwen in de steek hebben gelaten, ook onze landstreken niet. Maar als wij het zelf laten afweten, en dat doen we, zal het hele universum ons tevergeefs toelachen. Ik ben dus helemaal niet verbaasd dat de schone letteren te gronde gaan wanneer allen deze als om strijd proberen te vernietigen, en er slechts een handjevol mensen voor ze in de bres springt. Waar in deze tijd, is de waardering die de schone letteren verdienen, waar de plaats die een uitgebalanceerde geest waardig is, waar de verdiende beloning na langdurige en superieure inspanningen? De zogenaamde geestelijken zijn de grootste onwetenden, zij richten zich enkel op volmaakte vroomheid, de mannen van de kerk volgen liever Epicurus na of Chrysippus. Gewoonlijk gaven de vorsten door hun vrijgevigheid een aanzet tot wetenschappelijke studie, ooit stimuleerden ze dat, maar tegenwoordig zijn het geen Plato’s meer die ze om zich heen verzamelen maar Gnatho’s[1]. En tenslotte, welk verstandig persoon wil zich nog afbeulen met zulke dagelijkse inspanningen die nodig zijn om literaire kennis te verwerven die uitstijgt boven de middelmaat, om zich daarmee uiteindelijk als beloning haat en de grootste afgunst op de hals te halen?
Maar veronderstel eens, dat ook zonder inspanning geleerdheid te verwerven is, wie zou dan niet naar de verste woestijn van India willen vluchten, liever dan deze cultuurbarbaren te moeten verdragen? In elk geval zou ik het net als onze voorvaderen, verkieslijker vinden om tussen het vee te leven dan tussen dit ergste soort van alle onbeschaafde mensen. In onze omgeving lopen naar mijn mening te veel onbeschaafde mensen rond die voor andermans wetenschappelijke kennis hun neus ophalen. En dan nog die andere, minstens even weerzinwekkende en verfoeilijke mensen die als geestelijken vermomd zijn. Als ouders informeren naar het welslagen van hun jongeren en vragen naar de vakken waarin deze jongeren bij voorkeur onderwezen dienen te worden, en aan welke docenten toevertrouwd, zoals ooit Demodocus[2] deed, krijgen zij een stuurse blik maar niet een antwoord waarin iets van Socrates’ wijsheid te bespeuren valt. Vanuit een wonderbaarlijke autoriteit ontmoedigen zij de jongeren om vooral geen werk van dichters en redenaars te lezen. Deze lieden die zijn opgeleid in pure barbarij laten zien in wier voetsporen zij zelf traden, zij sturen de beklagenswaardige leerlingen naar een leraar die zij zelf kennen, naar een bijzonder ongeletterde. Zonder enige moeite weten zij de ouders te overtuigen aangezien het volleerde meesters in het veinzen van rechtschapenheid zijn. Het onwetende volk laat maar al te gemakkelijk de oren hangen naar deze minder betrouwbare types. Wie zou het niet vervelend vinden om in dit soort ellende te leven? Wie zou niet liever vluchten, verder nog dan de Sarmaten[3] of de ijzige oceaan wanneer hij het bescheiden gedrag en de wijsheid van de grote geesten van weleer vergelijkt met de botheid en het gebrek aan kennis bij onze tijdgenoten?
Maar wat voor zin heeft het om zo’n lange klacht te uiten, wanneer jíj de schuld van dit alles bent? Wanneer jij namelijk deze volstrekt incapabele leraren en deze onbezonnen adviseurs de laan uit zou sturen of, wat zij eerder nog verdienen, in zakken zou laten stoppen en in de dichtstbijzijnde zee zou gooien, dan ben ik bereid iedere denkbare straf te ondergaan als jij binnen korte tijd niet een bijzondere toename zult zien in het aantal erudiete mensen.’
Toen Battus tijdens zijn betoog alsmaar feller van leer begon te trekken, zei de burgemeester, met een glimlach: ‘Mijn beste, je begrijpt kennelijk dat ik hier als gewoon burger aanwezig ben dus vandaar dat je mij die zaken nu zo vrijmoedig voor de voeten durft te werpen. Maar ik op mijn beurt wil nu de beschuldigende vinger naar jou uitsteken, als je me toestaat: degene die zijn taak heeft verzuimd, ben jij! Je oefent een publieke functie uit dus het was zondermeer je plicht om al deze schandalige misstanden aan de burgemeester te rapporteren.’
‘Wat een onbeschaamdheid, om mij nu te zeggen dat ik had moeten rapporteren’, antwoordde Battus, ‘alsof ik niet alle werken van Hercules daartoe heb verricht, nee hem daarin ruimschoots overtroffen heb. Ongeveer twee jaar geleden, ik was net teruggekeerd uit Parijs, nam ik de leiding van de school op me, op jouw aandringen, je herinnert je dat vast nog wel ook al veins je van niet. Lieve help, wat een onzin, wat een waandenkbeelden, wat een bespottelijke zaken, wat een gebrek aan beschaving en wat een doornen en distels hadden mijn voorgangers die stakkers van jongens ingeplant. Daarom was ik het ook volledig eens met de uitspraak van Quintilianus: “Het kost heel wat meer inspanning iets af te leren dan iets aan te leren”.[4] Immers, zodra ik was begonnen al dat onkruid uit te rukken, en dat was nodig, stond ik versteld van al die bittere haatgevoelens en de bloeddorstige strijdlust waarmee de leraren en een stoet aan medestanders, uit domheid tegen mij in het geweer kwamen. Zag jij ooit een groter oproer in de stad dan deze? Zij hadden onder de geestelijkheid degenen die met dezelfde waanzin bevangen waren, tegen mij opgehitst, en dat waren er heel wat. Ook de notabelen van de stad die er nog de boerenwijsheid van hun voorvaderen op nahielden, en verder het grootste deel van de ouders. Er werd op hun vroomheid ingespeeld door de angst voor hun zielenheil aan te wakkeren, ze zeiden dat zij tijdig moesten zorgen voor de morele ontwikkeling van hun kinderen. Ook de ambachtslui hadden ze opgehitst, zoals de vollers, handwerkslieden, kwakzalvers, bedelaars, grappenmakers, sijsjeslijmers, vissers, koetsiers, vishandelaars, koks, poeliers, sjouwers, barbiers, pooiers, koppelaarsters, oude kwebbelaars en wie al niet meer, al het laaggeschoolde volk. Dat was helemaal niet zo moeilijk omdat dit volk niet alleen licht ontvlambaar is maar door aangeboren domheid ook een hekel heeft aan de schone letteren en het vanuit eenzelfde onbenul, vol enthousiasme juist de meest absurde dingen bewondert en verdedigt.
Maar laten we liever onze aandacht richten op het bijzondere gedrag van de aanvoerders van dit oproer. Vertrouwend op hun grote aanhang begonnen zij overal in de stad gruwelijke en verschrikkelijke praatjes over mij te verspreiden, op de markt, in de kroeg, in winkels en bordelen, zowel in het publieke- als het privédomein. Nuchter of dronken vertelden ze aan iedereen die het horen wilde dat een of andere zonderling een nieuwe ketterij verspreidde, dat de voortreffelijke schrijvers als Alexander de Villedieu en Ebrardus de Bethune[5] op smadelijke wijze aan de kant werden geschoven, notabene, uit hun boeken hadden hun grootvaders en overgrootvaders hun grote wijsheid geput.
[1] Gnatho was een personage, een profiteur en vleier uit de komedie Eunuchus van Terentius.
[2] Demodocus: in de apocriefe dialoog Theages komt de Athener Demodocus bij Socrates met zijn zoon, die geleerde wil worden. Het liefst wil Demodocus dat zijn zoon onderwezen wordt door Socrates zelf.
[3] De Sarmaten waren een Iraans nomadenvolk dat ten noorden van de Zwarte Zee woonde.
[4] Quintilianus, 2, 3, 2
[5] Alexandre de Villedieu (ca. 1170 – ca. 1250) schreef Doctrinale, een Latijnse grammatica in hexameters.
Évrard de Béthune (Ϯ 1212) schreef de Graecismus, een Latijnse grammatica in dichtvorm.
3r
ethnicorum induci portenta Flaccum Maronem Nasonem Iuvenibus iam nichil nisi de amando precipi / ea pueris inculcari / que ne grandioribus[1] quidem scire fas esset Nisi quam primum profectum[2] fuisset actum esse de relligione christiana Antichristi seculum iam aut adesse aut certe quam proxime instare. venisse enim doctores qui[3] prurirent auribus / a veritate avocarent / ad fabulas traducerent adolescentes Vidisti ipse testis in eo tumultu quantum me herculem prestiterim. quot leones quot sues quot Stymphalidas aves / quos tauros / quot Antheos quot geriones / quot Dyomedes / quot Nessos con confecerim. ut Cerberum a[4] latebris illis. ubi exangues umbras territabat extractum. celo ostenderem[5]. Quanta virtute lerneam hydram fecundam suis mortibus / igne greco vix tandem extinxerim Et haud scio an adhuc spiret pestis illa omnium perniciosissima Urbis vestre pompeius[6] quid moliatur haud me preterit Tot unus monstris obiectus / non cessi tamen. Imo pervici. ijs quibus sanior erat mens persuasis Ceteris clarissima ratione confutatis. contemptis nonnullis
Guiellmus Que qum Battus dixisset. moriar inquit Guielmus. ni tu mi Batte non supplicatione modo verum eciam triumpho dignissimus es Nam si Ion. ille Rhapsodus apud Platonem. quod unum Homerum laudibus extulisset. meritum se iactitat. cui eius poete studiosi coronam auream imponerent[7] Tu vero qui universam prope litteraturam contra tot portenta strennue defendisti. Quanto dignior es cui Muse aut ipse eciam Appollo lauream triumphalem imponat[8]
Videor ego Hercules. respondit Battus. quamquam / quod potui quidem sum conatus Quod si Guielme huic animo tua lingua eruditioque fuisset adiuncta. melius fortasse cum litteris ageretur.
Tum Consul age inquit Hercules. quid si tibi pro rebus fortiter gestis triumphum decernamus. equidem[9] speciosiorem quam umquam vel Paulo Emilio vel Pompeio contigerit Cras niveis equis vectus urbem laureatus ingredieris. plaudentibus utrimque[10] universis bonarum litterarum studiosis. Barbari duces tua virtute domiti. revinctis (ut digni sunt) manibus triumphalem currum antecedent Victori populo supplices manus ostendent Miles victor / a tergo imperatoris laudes cantabit Preda circumferetur Trophea figentur Phebo Novemque sororibus optima[11] spolia dicabuntur Ecquid?[12] Deum te facimus[13] Verum ea lege. si hoc prius feceris quod victores facere consueverunt. ut rerum abs te terra marique gestarum et totius certaminis huius rationem nobis luculenta oratione exponas Quod eciam ut triumphum tantum contemnas / recusare tamen nequaquam debes. vel nostra causa qui tantopere id flagitamus. vel litterarum amore quibus scio tibi nichil esse antiquius / vel denique rei publice causa in quam tu nuper receptus. sollicitudinem illi et pietatis officium debere cepisti[14] Nam quod tu me modo insimulabas / quid me[15] censes unum inter[16] hominum capita longe aliter sentientium? an me vis (quod dici solet) adversum stimulum calces? Presertim cum nec mihi[17] quidem ipsam satisdum fit[18] hec confirmata sententia ita nonnumquam istorum disputationibus labefactor. ut partes vestras vix satis tutari queam Et quod nunc quidem serio dicendum[19] Batte. si vera sunt que michi de tuis eudoxis[20]. adoxis amphidoxis soles disputare. non minimam profecto turpitudinis partem. causa vestra videtur obtinere Non apud vulgus modo / verum eciam apud litteris equiores Nam sunt vestri auctores (non[21] mentiar) primum ethnici. quod tamen utcumque poterat defendi. deinde cognitu perquam difficiles / quod ipsum non paucis odium parit. Postremo quod est gravissimum lascivi imo etiam obsceni Nunc accipe rem. Christianos auctores eijcitis. inducitis ethnicos. notos expellitis. infertis ignotos / veteres extruditis / producitis novos / faciles tollitis / obscuros nobis obijcitis / Denique quod caput est. castos interdicitis / lascivos iuvenibus proponitis Quid oris tum esse mihi creditis[22] / quotiens me consulem rogant mei cives Num ideo ludus sit in urbe publicus ut iuvenes meretricios prodiscant amores? Perinde quasi parum ipsi ad hec studia suopte sint ingenio proclives. ut assuescant technas fabre consuere et[23] veteratorie parentibus imponere / ut nichil pudere mentiri. suum ponere vultum / alienum sumere? Hec enim ex vestris comedijs discunt et domum memoriter referunt. Quin[24] tu graviter hec ferre[25] parentum animos[26] arbitrare? Utrum in lupanar inquiunt liberos nostros mittimus an in ludum litterarium? Nam tres illas litteras quas senex Plautinus se didicisse gloriatur. domi facile discimus Preterea si qui sunt paulo eruditiores. ij mihi pontificum decreta et Theologorum sententias memoriter decantant Tum quidem tergiversari soleo. sed plane ut victus non[27] insidiator Tu vero qum sis hac in palestra facile omnium exercitatissimus fieri non potest quin plurima teneas. tum lecta. tum cogitata quibus huiusmodi criminationes refelli queant Quare rem prorsus divinam feceris Si totam hanc controversiam a capite usque ad calcem explicueris. Non quod causa vestra parum mihi probetur. verum patronum me / paulo instructiorem reddideris
Herasmus Quod qum Battus singulis quoque sua causa[28] flagitantibus defugere nulla ratione posset. Age inquam[29] quandoquidem in rem tam preclaram fortuito incidimus / quin nos quoque hic Achademiam quandam Platonis exemplo instituimus? An quia deest nobis platanus illa vel Platonica vel Ciceroniana Quarum altera facundissimi philosophi altera sapientissimi oratoris litteris
[1] bovengeschreven: (grandi)bus
[2] bovengeschreven: prospectum
[3] bovengeschreven: blandirentur ijs quibus aures essent novarum rerum aviditate prurientes quique iuxta Pauli vaticinium a veritate etc
[4] bovengeschreven: e
[5] bovengeschreven: (ostender)im
[6] bovengeschreven: quamquam ille Midae quidem similior quam pompeio
[7] bovengeschreven: re(ponerent)
[8] in marge: Aut certe qui in omnibus Musis stes aureus. Ad quem jocum cum arrisissent ceteri. Battus quoq[ue] iam hilarior Age. inquit. rideor Hercules et vobis Pyrgopolinices quispiam videor tamen qualis qualis sum quod potui sum con[atus] quod si Guilhelme huic animo tua linqua eruditioque fuisset adiuncta melius fortas[se] cum litteris ageretur. Cum consul etc
[9] bovengeschreven: et (quidem)
[10] bovengeschreven: (utri)n(que)
[11] bovengeschreven: opima
[12] bovengeschreven: Quid quaeris?
[13] bovengeschreven: ut iam non alter sis Hercules iuxta proverbium sed prorsus ipse sis Hercules. quid unquam s[imile] promeruit ille? Verum etc
[14] bovengeschreven: oe (coepisti)
[15] bovengeschreven: posse
[16] bovengeschreven: tot
[17] ingevoegd: ipsi
[18] bovengeschreven: sit
[19] bovengeschreven: sit
[20] bovengeschreven: (e)n(doxis)
[21] bovengeschreven: ne
[22] bovengeschreven: (credi)s
[23] bovengeschreven: ut
[24] bovengeschreven: Quam
[25] bovengeschreven: ferire
[26] bovengeschreven: aures
[27] bovengeschreven: ut
[28] bovengeschreven: vehementer
[29] boven en in marge: inquit de premio plus etiam pollicemini quam postulo mihi satis fuerit supplicij si sola Ate studiorum pestis unco trahatur ac mox in publicam cloacam precipitetur. deinde pr[ocerum] aliquot pro capitibus linguas deposco d[umtaxat]. In quem usum inquam? Ad nullum alium in[quit] quam ad abstergendum podicem aut defricandas [ma]tulas aut certe immundas patellas Nihi[l] accommodatius sed extra iocum hospites quando q[uidem etc.]
En dat er onbekende, verschrikkelijke monsters van schrijvers werden geïntroduceerd, als Horatius, Vergilius en Ovidius, dat er bij het onderwijs over niets anders werd gesproken dan over vrijen en dat de kinderen dingen ingeprent kregen die zelfs volwassenen niet behoorden te weten. Als hier dus niet snel tegen opgetreden werd, zou het gedaan zijn met de christelijke godsdienst, dan was het tijdperk van de antichrist al aangebroken of het zou in ieder geval binnen zeer korte tijd kunnen aanbreken. Volgens hen waren er leraren aangetreden die de jongens rode oren bezorgden, die hen weglokten van de waarheid en verleidden met verhaaltjes. Jij bent er zelf getuige van geweest, burgemeester, hoezeer ik bij dat oproer als een Hercules opgetreden ben, hoeveel leeuwen, hoeveel everzwijnen en hoeveel Stymphalische vogels ik heb weten uit te schakelen en welke stier. Hoeveel van die lieden, even afschrikwekkend als Antheus, Gerionius, Diomedes en Nessus[1], ik heb uitgeschakeld om de Cerberus die vanuit zijn schuilplaats de bloedeloze schimmen schrik aanjoeg, te kunnen wegsleuren om aan de blote hemel te tonen. En hoe ik uiteindelijk ternauwernood de slang van Lerna[2], dat dier met zoveel levens, met heel veel moed en met Grieks vuur heb kunnen uitschakelen, al weet ik niet of die aller gevaarlijkste plaag van alle plagen, nog ademt. Wat de Pompeius van onze stad heeft willen beramen, is mij niet ontgaan maar ik stond tegenover al deze monsters alleen, en heb toch niet opgegeven. Integendeel, ik heb gewonnen, want degenen met gezond verstand heb ik kunnen overtuigen, de overigen heb ik met heldere argumentatie de mond gesnoerd, een paar heb ik in hun sop laten gaarkoken.’
Toen Battus dit gezegd had, zei Willem: ‘Ik sta werkelijk paf, je hebt niet alleen het volste recht op een dankbetuiging maar zelfs op een triomftocht. Want als in Plato’s geschrift die bekende rapsode Ion over Homerus de loftrompet steekt, en pocht dat hijzelf een gouden krans verdient die de fans van Homerus hem zouden moeten schenken, hoeveel te meer verdien jij, die zoveel monsters tegenover je had en praktisch voor de hele literatuur in de bres bent gesprongen, hoeveel te meer verdien jij dan niet dat de muzen of Apollo zélf jou een lauwerkrans komen opzetten.’
‘Je vindt mij een Hercules omdat ik alles heb gedaan wat ik kon maar als jij Willem, je welbespraaktheid en je kennis aan mijn inzet zou hebben gepaard, zou het met de schone letteren beter gesteld zijn wellicht.’
Toen zei de burgemeester: ‘Wel Hercules, wat zeg je ervan als wij jou voor al je dappere daden nu eens vereren met een triomftocht, één die nog schitterender is dan Aemilius Paulus, of Pompeius, ooit gekregen heeft? Morgen zul je op een wagen getrokken door sneeuwwitte paarden en getooid met een lauwerkrans, de stad binnengaan terwijl aan beide zijden van de weg de aanhangers van de schone letteren je toe zullen juichen. De barbaarse leiders die door jouw dapperheid bedwongen zijn, zullen met geboeide handen voor de wagen uitlopen en smekend hun handen opheffen naar het juichend volk en achteraan zal de zegevierende soldaat de lof van zijn veldheer zingen. De buit zal worden meegedragen en de trofeeën zullen in de tempel van Apollo worden opgehangen, de mooiste stukken van de oorlogsbuit worden aan de muzen opgedragen. Wát zeg ik, we zullen jou tot god maken, maar op deze voorwaarde: dat je eerst zoals overwinnaars gewend zijn te doen, in een fraaie toespraak verslag uitbrengt van je heldendaden die je op land en op zee hebt verricht, van de gehele strijd. Zelfs al zou je je neus optrekken voor de triomftocht dan zou je omwille van ons zo’n toespraak niet mogen weigeren, want wij vragen je dit met nadruk, niet alleen uit liefde voor de schone letteren, die jou denk ik dierbaarder zijn dan wát dan ook, maar ter wille van de stad waarin je onlangs werd opgenomen. Het wordt tijd dat je je om deze stad bekommert en je dienstbaar opstelt. Want wat je zojuist allemaal gesuggereerd hebt, waartoe acht je mij, als enige tussen de velen die er heel andere denkbeelden op na houden, in staat? Of wil je dat ik, zoals men wel zegt, de verzenen tegen de prikkels sla?[3] Ik raak door hun tegenargumenten, vooral omdat ik de strekking van hun theorie nog niet helder voor de geest heb, aan het twijfelen zodat ik jullie standpunt nauwelijks voldoende kan verdedigen. En dit moet echt gezegd worden Battus, als dat wat jij beweert over wat passend is, ongepast is of twijfelachtig, dan vermoed ik dat jullie standpunt heel wat negatieve reacties zal oproepen, niet alleen bij het gewone volk maar ook bij hen die welwillend staan tegenover de letteren. Want die auteurs uit de klassieke literatuur van jullie zijn, ik kan het niet anders uitdrukken, eerst en vooral heidense auteurs, wat evenwel nog te verdedigen zou zijn, maar daarnaast is hun werk uitgesproken lastig te begrijpen en dat is iets wat bij veel mensen tegenzin oproept. En tenslotte, dat is het meest ernstige, komt er losbandigheid in voor, om niet te zeggen obsceniteit. Geef het maar toe, jullie gooien de christelijke auteurs overboord en introduceren de heidense, de bekende auteurs verdwijnen en onbekende worden binnengehaald, de oude eruit gegooid en de nieuwe naar voren geschoven, de makkelijke verboden en de duistere ons door de strot geduwd. En dan het meest essentiële: jullie verbieden de fatsoenlijke auteurs, maar zetten de jeugd de losbandige voor. En wat denken jullie, welk gezicht moet ik trekken als burgemeester, wanneer de burgers mij vragen of er in onze stad soms een openbare middelbare school is om de jongelui van alles over zedeloze liefdesverhalen te leren, alsof ze van nature al niet genoeg belangstelling hebben voor dit soort thema’s. Of ze zo niet gewend raken aan handige streken en hun ouders op sluwe wijze voor de gek houden, zich nergens meer voor schamen, liegen, en bij elke situatie een ander masker opzetten. Al die dingen leren ze namelijk uit jullie komedies en met deze kennis komen ze thuis. Denk je niet dat hun ouders dit heel ernstig achten? Ze zeggen: ‘sturen we onze kinderen nou naar school of naar een bordeel?’ Want die drie letters die Plautus noemt, waar de oude man over opschepte omdat hij ze al kende,[4] kunnen ze gewoon thuis leren. Bovendien, wanneer er wat ontwikkelde burgers bij zijn die zomaar verordeningen van pausen of uitspraken van theologen uit hun mouw schudden, dan geef ik me meestal maar gewonnen, maar dat is enkel en alleen omdat ik daar niet tegenop kan, niet om jullie zaak te verraden.
Maar aangezien jij Battus in een strijdperk als dit, eenvoudigweg de meest geoefende bent, beschik jij ongetwijfeld over de meeste argumenten, hetzij uit boeken hetzij door jezelf bedacht, waarmee dat soort beschuldigingen te weerleggen zijn. Daarom doe je mij een bijzonder plezier wanneer jij deze botsing van standpunten van het begin tot het eind van de juiste tegenargumenten zou willen voorzien. Niet zozeer omdat ik behoefte heb aan een betere onderbouwing van jullie uitgangspunten, maar om mij een beter voorvechter van jullie zaak te maken.’
Omdat Battus hier op geen enkele manier meer onderuit kon, want ieder afzonderlijk drong er bij hem op aan, elk om persoonlijke motieven, zei ik: ‘Goed, nu we geheel toevallig op dit bijzondere thema zijn gestuit, zullen we dan naar het voorbeeld van Plato hier maar een academie inrichten? Maar aangezien we niet kunnen beschikken over de plataan van Plato die ontsproten is aan de geschriften van de meest welbespraakte filosoof, noch over die van Cicero, de meest geniale redenaar, wiens boom aan hem meer dan aan welk water ook zijn groei dankte, zal ik jullie
[1] Battus noemt de hoofdrolspelers uit negen van de twaalf werken van Herakles.
[2] De hydra van Lerna had negen koppen waarvan één onsterfelijk. Als er een werd afgeslagen, zorgde het bloed ervoor dat er weer een teruggroeide. Hercules schakelde dit monster uit door de wond na het afslaan van een kop dicht te branden. De onsterfelijke kop begroef hij onder een zwaar rotsblok, waar het wel verder leefde maar geen kwaad meer kon doen.
[3] Terentius, Phormio, 1.2.27; Handelingen 9: 5, 26, 14; Erasmus, Adagia 1 3, 46
[4] Plautus, Mercator 303.
“Demipho: Hodie ire in ludum occepi litterarium, Lysimache. Ternas scio iam. Lys. Quid ternas? De. AMO”. Dat is: Vandaag ben ik voor het eerst naar school gegaan, Lysimachus. Ik ken al drie letters: Lys. Welke drie? Demipho: De a, de m en de o (ik ben verliefd).
3v
et sata est et crevit potius quam humore aliquo Quin ego nobis[1] pro umbraticis veras et pro una arbuscula copiosum pomarium exhibebo. quod edibus nostris ab leva proximum videtis. Proceris quercubus et rivo limpidissimo cinctum Quid si hinc[2] quoque aliquam / nostra disputaciuncula ita[3] irrigemus. ut nulla umquam[4] etate arescat? Nec desunt quidem sub ingenti illa piro medijs circiter hortis commodissima sedilia / pulvinos[5] quoque si videbitur / adferri iubebo Iam vero[6] nichil me penitet vel ad Hierarchiam[7] vel nedum[8] Achademiam Consul, Medicus publicus Secretarius urbanus Theologus et idem orator Ego denique tam magnifici fundi dominus[9] Nam ut de Platone taceam / qui quoslibet eciam loquentes facit / quando umquam Tullius perfricte frontis homo / coetum magnificentiorem eciam ausus est convocare? Quod si Socratem philosophum gravissimum. illa in Phaedro loci amenitas potuit invitare ut humi iuxta fonticulum in gramine / disputandi gratia procumberet. quid ni nos hy orti (quos vel Epicurus ipse laudare queat) certe ad considendum alliciunt[10] / presertim qum nichil hic eorum / que Socrates illic miratur. desideretur. Quippe ubi Pyrus ut videtis media. triplicem nobis voluptatem ministrabit Nam ut est procera satis et patulis diffusa ramis. amenissimam prorsus umbram prebebit. et frondibus opacis estum facile propulsabit Preterea ut est anni vernum tempus / non oculos modo flosculorum aspectu pascet. verum eciam nares gratissimo odore recreabit Tum nec[11] fonticulo illo frigentis aquule a Socrate superari videamur En pro fonticulo rivus leni murmure circumlabens / totos hortos irrigat. Hac aura quid possit esse spirantius Imo (quod medico teste dixerim) salubrius?
Ibi Battus qui eius apud Platonem descriptionis pulchre meminisset. nostram orationem interpellans. ut ceteris inquit Herasme rebus maxime superemus Una certe a Socrate illo Platonico vincimur Nam et herbarum virentium graminumque flosculis versicoloribus distinctorum gratiam[12] et cycadarum canorum murmur addas licebit Est tamen quo sumus inferiores[13] Quid nam[14] inquam?[15] Puellarum Nympharumque imaginibus inquit[16] Socratems illic video “preterijsse” neutiquam.” Quo ioco[17] exhilaratus consul et medicus / per canem inquit[18] et anserem Socraticum dignum quod a Batto admoneretur. quamquam celaturis non magnopere solet delectari[19] Verum istud nostre disputatiuncule / nichil obfuerit. Eamus
Ubi collaudata loci spemcie consedissemus Battum[20] certatim ut accingeretur hortaremur Ille consulem fixius intuitus[21] Merito inquit nunc meo iugulor gladio. Nam[22] nos modo magnifice nugari iubebam. eo per vos ipsos[23] redigor ut nichil me sit hodie futurum ineptius aut nugatius Age. parendum video tum consuli[24] tum amicissimis[25] Sed pomarium prius concludatur[26] volo. ne quis nos videat. Neque enim vereor. ne vestrum quispiam me prodat. modo possit Herasmi stilus conquiescere[27] Deinde in pedes erectus. compositis ad dicendum et veste et vultu et gestu Aliquamdiu defixis humi luminibus / cogitabundus hesit / dicturienti pallor quidam ac trepidatio aborta[28] / non stolidi nobis oratoris et confidentis. sed cordati. et ut inquit Fabius. periculum intelligentis. dedit argumentum Mox inventis /[29] digestis orationis partibus (id enim egisse ex notatis articulis conijciebam) subtussiens expuit. (id quod habebat familiare) Deinde surrecto hilarius vultu. iamque vivacius singulos intuitus et summa cum omnium expectatione ita exorsus est.
Orationis exordium Battus
Nisi et apud iudices litteratissimos dicturum me scirem. et ipsa cause bonitate non mediocriter adiuvarer Vererer ne in tanto stolidissimorum hominum odio. non optimum hodie patronum littere fuerint habiture Nunc vero tantum abest ut omnia que ab istis anthirethoribus obijci vel soleant vel queant. refellere me posse diffidam. ut in causa tam vincibili. ne principio quidem[30] utendum putarim Idque non modo apud vos / quos qum amicissimos eruditissimos / huius etiam dictionis efflagitatores habeam benevolentes / dociles / attentos non habere non possum. verum etiam apud Sauromatas et si quid hijs est[31] barbarius. modo homines dentur. certam mihi victoriam promisero[32]. homines inquam qui rationis ductum non cum impetu[33] sequuntur Nam istos rabulas qui obstinatis animis. insaniam suam eciam confessam solent defendere haud alio in numero quam Dyogenes suam contionem pono.[34] Pestifera est inquiunt mortalibus erudicio. optanda imperitia. Horatius. Nil intra est oleam. nil extra est in nuce duri De fide igitur facienda Iamdudum securus. Hoc unum mihi a vobis video postulandum[35] ne in re tam intractabili tam spinosa. ullum orationis splendorem expectetis. quem alioqui ne in felicissima quidem materia / a Batto requirere debebatis Nec delectari quidem postulabitis nisi quid[36] forte barbarorum ineptissime rationes risum movebunt
Herasmus Tum ego veniam precatus. et licebit ne inquit[37] aliquotiens[38] interpellare?
Battus Licebit inquit per me quotiens videbitur[39]
Herasmus Ita mihi principio supersedisse videris inquam ut hoc ipso quo non uteris / maxime sis usus principio Sed perge obsecro. ne te primo statim cursu[40] remoremur
Battus Istud vero tuum est respondit Battus. haud meum. qui vafriciem illam. et strophas rhetoricas perdidicisti mihi sat habeo. rem ut est perquam paucissimis ostendere Non igitur hic altius repetam / quibus fatis. quorum opera. quo tempore. quibus gradibus antique discipline
[1] bovengeschreven: vo(bis)
[2] bovengeschreven: hunc locum
[3] bovengeschreven: sic
[4] bovengeschreven: numquam
[5] bovengeschreven: pulvillos
[6] ingevoegd: personarum
[7] bovengeschreven: Iarcae scholam
[8] bovengeschreven: non solum
[9] bovengeschreven: colonus
[10] bovengeschreven: (allici)ant
[11] bovengeschreven: ne
[12] bovengeschreven: gryllorum
[13] ingevoegd: Erasmus.
[14] ingevoegd: istunc
[15] ingevoegd: Battus
[16] ingevoegd: quas
[17] bovengeschreven: loco
[18] bovengeschreven: inquiunt
[19] bovengeschreven: vivas opinor mallet si detur optio
[20] ingevoegd: que
[21] ingevoegd: Battus.
[22] bovengeschreven: qui vos
[23] bovengeschreven: ipse
[24] bovengeschreven: tum medico
[25] bovengeschreven: postremo tam multis
[26] bovengeschreven: occludatur
[27] in marge: [qu]i quicquid noctu somniat etiam interdiu chartis [sui]s illinere solet Atqui (inquam) hic neque [cal]amus est mihi neque charta Fateor (inquit) [at] memoriam novi tuam quam scio tibi esse com[me]ntarij vice Quod etiam si quid suffugerit [tu] facile de tuo fulcies hiatum sed tamen [ag]grediar vobis fretus Mox in pedes etc
[28] bovengeschreven: o(borta)
[29] ingevoegd: ac
[30] bovengeschreven: mihi
[31] bovengeschreven: etiam
[32] bovengeschreven: (promise)rim
[33] bovengeschreven: animi impetum
[34] bovengeschreven: Ad quem cum hominum milia aliquot confluxisset negabat se adhuc videre hominem
[35] in marge toegevoegd: ut
[36] bovengeschreven: sicubi
[37] bovengeschreven: inquam
[38] bovengeschreven: dicentem
[39] bovengeschreven: nec enim ad clepsydras dicimus ut causae dispendium sit si quid temporis intercipiatur
[40] bovengeschreven: diutius
in plaats van een denkbeeldige boom een echte boom aanwijzen, en in plaats van één boompje een rijke boomgaard. Die zullen jullie direct links van het huis gaan zien, omgeven door hoge eiken, naast een heldere beek. Wat vinden jullie ervan wanneer wij daar een boom besproeien met een kleine discussie, zodanig dat deze nooit meer zal verdorren? Daar onder die enorme perenboom midden in het park, staan een paar zeer comfortabele stoelen, en desgewenst laat ik ook nog wat kussens brengen. Verder, ik ben helemaal niet ontevreden over ons gezelschap, als ik kijk naar de functies van de aanwezigen hier en afgezet tegen die van de Academie: een burgemeester, een gemeente-arts, de secretaris van de stad, een theoloog en tevens redenaar, en tenslotte ikzelf, heer en meester over een zo fantastisch landgoed. Want heeft de gehaaide Tullius Cicero het ooit gepresteerd, om over Plato maar te zwijgen die ongeacht wie als spreker liet optreden, om een voortreffelijker gezelschap bijeen te brengen dan het onze? En als die lieflijke omgeving in de Phaedrus[1] Socrates, een zeer ernstige filosoof, heeft kunnen overhalen om naast een kleine bron, in het gras te gaan liggen om te discussiëren, waarom zouden dan deze tuinen, waar zelfs Epicurus bewondering voor zou hebben, ons niet kunnen verlokken om in ieder geval te gaan zitten, vooral omdat hier niets van de dingen ontbreekt die Socrates daar heeft bewonderd. Immers de perenboom die jullie daar in het midden zien, kan ons drie soorten comfort leveren omdat hij hoog genoeg is en breed uitwaaierende takken heeft. Hij zal ons op de eerste plaats een zeer prettige schaduw bezorgen en door zijn dicht gebladerte wordt de hitte gemakkelijk verdreven. Verder is het voorjaar en zal hij niet alleen het oog strelen met de aanblik van prachtige bloesem maar ook de neus bekoren met een heerlijke geur. En wat de kleine bron betreft, ik denk dat we ook Socrates nog overtreffen met dit frisse water, kijk maar, in plaats van een bron stroomt er hier een zacht murmelende beek die alle delen van de tuin van water voorziet. En deze frisse lucht hier, zo prettig om op te snuiven, is zelfs gezonder, en dit zeg ik hier met de dokter als getuige.’
Op dat moment werd mijn betoog door Battus onderbroken, hij herinnerde zich de beschrijving uit Plato’s werk nauwkeurig: ‘In vele opzichten overtreffen wij hem Herasmus maar in één opzicht moeten we het tegen die Socrates bij Plato afleggen. Ook al voeg je aan de pracht van het groene gras nog allerlei planten toe, bespikkeld met kleurige bloemen, en het geluid van krekels, dan nog is er één aspect waarin wij ons de mindere weten.’ Ik zei: ‘Welk aspect dan?’ Battus: ‘Het zijn de beelden van meisjes en nimfen waarvan ik vermoed dat Socrates daar maar al te graag naar keek.’ De burgemeester en de dokter moesten smakelijk lachen om deze grap. ‘Bij de hond en de gans, zoals Socrates zou zeggen, dat is echt weer iets voor jou Battus om dat naar voren te brengen, hoewel jij over het algemeen niet zo van gebeeldhouwde vrouwen houdt, maar dit zal voor onze discussie geen belemmering zijn.
Laten we naar die prachtige plek toegaan.’ Ieder was er vol lof over.
Toen gingen we zitten, en als om strijd drongen we er bij Battus op aan dat hij aanstalten zou maken. En terwijl hij zijn blik nogal strak op de burgemeester gericht hield, zei hij: ‘Terecht word ik nu door mijn eigen zwaard gekeeld, want hoewel ik jullie zojuist nog aanspoorde om lekker grappen te maken, verkeer ik nu in een zodanige positie dat er vandaag niemand dwazer of lolliger schijnt te zijn dan ik. Nou vooruit dan maar, ik zie dat ik aan de burgemeester en een groep goede vrienden moet gehoorzamen. Maar eerst wil ik dat deze boomgaard afgesloten wordt opdat niemand ons kan zien, hoewel ik niet zo bang ben dat iemand van jullie mij zal verraden, als tenminste de pen van Herasmus zich rustig wil houden.’
Vervolgens ging hij staan, trok zijn mantel recht en zijn gezicht in de plooi, nam de houding van een redenaar aan en richtte zijn ogen even peinzend op de grond. Er gleed een zekere bleekheid over hem en hij kreeg wat nerveuze trekjes toen hij zich opmaakte om te gaan spreken. Dat waren voor ons de tekenen dat hier geen botte, zelfvoldane spreker stond maar een verstandig redenaar, één die wist, zoals Quintilianus[2] zou zeggen, waar de risico’s lagen. Spoedig daarna had hij de delen van zijn betoog bedacht en geordend, dat kon ik opmaken uit het feit dat hij ze op zijn vingers natelde. Hij schraapte zijn keel en spuugde op de grond, een gewoonte van hem. Vervolgens sloeg hij zijn blik weer op, en met een twinkeling in zijn ogen keek hij ieder van ons opgewekt aan, en wij, die ondertussen klaar zaten, keken vol verwachting naar hem op toen hij aan zijn betoog begon.
Het betoog van Battus
‘Als ik geen weet had van de literair zeer onderlegde jury tegenover mij, en mij niet méér dan gemiddeld gesteund wist door het juiste uitgangspunt van mijn pleidooi, zou ik vrezen dat de schone letteren vandaag aan mij, die zo’n grote afkeer van botte lieden heeft, geen beste voorvechter hebben. Maar nu ik zo vol vertrouwen ben dat ik alles kan weerleggen wat deze tegenstanders normaliter zouden kunnen tegenwerpen, denk ik door een sterk pleidooi zelfs geen inleiding nodig te hebben. Niet alleen bij jullie, mijn beste zeergeleerde vrienden, voorspel ik een zekere overwinning voor mijzelf, - natuurlijk zijn jullie mij welgezind, en volgzame en aandachtige toehoorders die ook nog eens zelf om dit betoog hebben gevraagd - maar zelfs bij de Sauromaten, of bij een nóg barbaarser slag mensen dan zij, zolang het maar mensen zijn, lieden die zich laten leiden door de rede en niet door emotie. Want die verdraaiers van de waarheid die koppig als ze zijn hun bekende waanzin blijven verdedigen, reken ik tot geen andere categorie dan die waar Diogenes het gezelschap om hem heen toe rekende[3], die zeggen: ‘Geleerdheid is verderfelijk voor stervelingen, je moet streven naar onkunde’.
Horatius zou zeggen: “Dan heeft een olijf geen pit en een noot geen harde schil.”[4] Dus dat ik jullie kan overtuigen, daar ben ik zonder meer van overtuigd. Maar dít ene wil ik nog van jullie vragen: verwacht van mij bij zo’n delicate en netelige kwestie beslist geen sprankelende redevoering, dat zouden jullie overigens zelfs bij mijn meest favoriete onderwerpen niet van mij mogen vragen. Verlang van mij ook niet dat ik jullie ga amuseren, of het moeten de belachelijke argumenten van de barbaren zijn die jullie lachlust opwekken.’
Toen zei ik: ‘Excuus Battus, mogen we je wel af en toe te onderbreken?’ Battus: ‘Wat mij betreft mag je me onderbreken, zo vaak je dat nodig vindt, Herasmus.‘
‘Het lijkt me’, zei ik, ‘dat je de inleiding overgeslagen hebt op een zodanige manier dat je datgene wat je niet wilde gebruiken nu als inleiding hebt genomen. Maar ga verder, alsjeblieft, we willen je niet aan het begin van je betoog direct al ophouden.’
Battus: ‘Echt iets voor jou, maar dat is niet mijn aanpak. Jij hebt dit soort listigheden en retorische trucjes vanbuiten geleerd, ik voor mij vind het voldoende om met zo min mogelijk woorden uit de doeken te doen hoe de zaak in elkaar steekt. Ik zal dus niet gaan herhalen door welke lotgevallen, door wiens toedoen, wanneer precies, en in welke stappen de antieke wetenschappen vanaf die hoge top
[1] In de Phaedrus (van Plato) loopt Socrates samen met Phaedrus langs de Ilyssos op zoek naar een plek die zich leent voor hun gesprek over allerlei filosofische onderwerpen. Ze vinden die in het gras aan de oever van de rivier, in de schaduw van een plataan, met een koor van krekels op de achtergrond.
[2] Quintilianus XII, 5, 4: “Maar anderzijds wil ik ook graag dat iemand die van plan is te gaan spreken, enigszins aarzelend opstaat, een wat andere gelaatskleur krijgt en zich het gevaar realiseert dat hem wacht: en als dat niet vanzelf gebeurt, zou hij dat zelfs moeten veinzen”.
[3] Diogenes Laërtius 6, 32: de filosoof Diogenes zei toen er zo’n duizend mensen om hem heen stonden dat hij nog steeds geen “mens” zag.
[4] Horatius, Epistulae 2.1.31 Denk ervoor: als dit niet waar is dan …
4r
e tanto fastigio / in hunc tartarum deciderint. id quod vos paulo ante ceperatis. Alias hec fortasse commodius. Neque vero refert quo casu quispiam in puteum deciderit. sed quomodo qui cecidit inde queat educi Antiquis igitur litteris contra novos hostes feremus Quibus quidem a triplice potissimum hostium genere negocium exhiberi video Alij enim litterarum rem publicam tamquam funditus deletam cupiunt Alij imperium non quidem prorsus extinguere. sed arctioribus finibus includere moliuntur Postremi ita rem publicam salvam esse volunt ut afflictissimam velint Quippe in qua ipsi tyrannidem occupent. in quam (patrijs legibus abrogatis) peregrinos et magistratus et mores inducunt Et primi quidem illi mihi videntur. qui plane rudes. haud scio. invidia ne aut stoliditate maiore Religionis (nescio cuius) pretextu litteraturam universam poeseos nomine detestantur Alteros ego intelligo qui indocte docti. cetera quidem studia (hoc est sua) utrumque recipiunt. humanitatis autem litteras sine quibus ceca est omnis doctrina. angue peius oderunt Postremos vero quos alios esse dicam quam eos qui quodvis litterarum genus et mirantur et probant. cum primis eciam poesim et rhethoricen. at ea lege ut ipsi pro summis et poetis et rhetoribus habeantur. qum nichil sint minus Nec dictu interim proclive fuerit quos ex hijs hostibus litteraria res publica gravissimos perniciossissimosque patiatur. aut quibus maximam cladium suarum partem acceptam referre debeat Nam primi quidem illi (ne contemnendos putemus) tametsi neque ullo armorum genere. neque rei militaris scientia sunt instructi. quippe silvestris barbaraque multitudo passim ex agris et montibus conflata / nescio tamen an ullum sit hostium genus genus infestius Rabiose enim ferae in morem devotis animis in pugnam irruunt. non ingrediuntur. furore pro fortitudine utentes. Quatuor potissimum rebus valent. furore quo Andabatas Clamore quo Stentorem Homericum Multitudine qua Xersis eciam copias vincunt Postremo clipeo quodam simulate Religionis sub quo perpetuo latent. quem unum ad omnia telorum genera obijciunt Hij[1] nimirum sunt qui qum ipsi sint omnis litterature expertes. litteratorum gloria peruruntur. aliorumque pulcherrimis studijs oblatrare. pulchrum in primis ac religiosum putant At nimirum quam veteratorie suam vel inerciam vel invidiam vel superbiam speciosis titulis pretexunt simplicitatis ac religionis Alteri[2] hijs quidem paulo instructiores qui et eminus et cominus nos petunt Eminus telis sed plane deridiculis. nam stuppas, fumum[3] et stercora in nos iaciunt Cominus pugionibus appetunt. sed plumbeis: Pacem offerunt sed superbissimis plane conditionibus ut sine humanitatis litteris predocti[4] simus. sine quibus nulle constant littere Terminos nobis prescribunt. omnem policiem interdicunt et quicquid ipsi non didicerunt. Hoc sunt molestissimi. quod deprehendi nequeant. consistunt nusquam. parthis ipsis fugatiores. modo annuunt[5] modo negant. tergiversantur. aliquo cavillo elabuntur. et Prothei in morem omnia transformant sese in miracula rerum Porro postremos illos fortassis aliquis parum infestos hostes iudicarit quod sedulitate peccent non odio At mihi quidem videntur inter omnes longe nocentissimi Ceteri quidem[6] quia infestis signis nos appetant[7]. arcentur a moenibus. hij dum intra moenia. intra presidia nostra versantur. dum armis et insignibus amicos imitantur. eternum exterminium[8] rei publice mendaci pietatis specie moliuntur. et quo magis vindicande patriae student eo turpiori impediunt servituti Quare primi quidem hoc prope modum sunt amandi quod ita litteras oderunt. ut nullas attigrint[9] Posteriores hoc minus nocentes quod ab optimis abstinuerint Nam[10] poeticis et oratorijs. sua tamquam contenti simplicitate[11] Postremi dum omnia scire voluerunt[12]. permiscuerunt contaminaverunt. perdiderunt omnia. Vere hoc dicunt importuno officio nichil esse inofficiosius interdum Ita hij dum litteris laborantibus succurrere studuerunt. perniciosa sedulitate funditus extinxerunt Vires ante conveniebat expendere Consulere ingenium. quam rem tam arduam susciperent Nunc Paetontem[13] imitari maluerint. qui dum ignarus auriga currum[14] conatur moderari. magno suo malo subvertit Et sunt hij quidem ut stulticia Phaetonti pares. ita pari exicio digni aut etiam graviore Horum enim vtemeritate vetus illa et vera philosophia ad meras nugas ad somnia redacta est Per hos innumerabilium priscorum auctorum[15] monimenta[16] desideramus quod scriptorum ut quisque est doctissimus. ita fedissimis mendis scatet. hijs acceptum ferimus. quod prisca illa philosophia Theologia tantopere degeneravit Haud aliorum est opus quod grammatiste non[17] nisi meram barbariem et scribunt et precipiunt hijs debemus Et ut semel finiam quod in unoquoque[18] genere litterarum muti et infantissimi pro doctissimis in precio sunt. horum opera effectum est Quorum dum alius in grammaticis alius in rhetoricis alius in dyalecticis alius in physica alius in Theologia scribit Dum hic commentationibus optimos auctores non illustrat sed obscurat Non adornat sed contaminat. dum ille quod non intelligit emendare nititur. dum alius ex bene grecis male latina facit. lingue utriusque iuxta ignarus. dum ita inquam certatim tumultuantur. inutili officio omnia confuderunt. depravarunt. everterunt. et quo diligentius suum quisque officium prestitit eo plus damni dedit. ut si quis manibus merda oblitis pulvisculum e purpura conetur extergere Quanto volet esse officiosior eo erit molestior Verum hijs (quod res infinitam prope disputationem postulare videtur.) dilatis. reliquas acies totidem conflictibus adoriemur Hic vero efficiam ut vel Pirrho doctiorem me esse iuretis Nam rusticanam illam cohortem tumultuario tantum milite dissipasse sat habebimus et Clipeo illo ficte religionis nudatos in fugam adegisse id quod haud fu multi
[1] bovengeschreven: ij
[2] bovengeschreven: sunt
[3] bovengeschreven: fimum
[4] bovengeschreven: per(docti)
[5] bovengeschreven: aiunt
[6] bovengeschreven: enim
[7] bovengeschreven: (appet)u(nt)
[8] bovengeschreven: exitium
[9] bovengeschreven: (attig)e(rint)
[10] bovengeschreven: (N)empe
[11] bovengeschreven: forte
[12] bovengeschreven: volunt
[13] bovengeschreven: (P)h(aetontem)
[14] bovengeschreven: paternum
[15] bovengeschreven: autorum
[16] bovengeschreven: (mon)u(menta)
[17] bovengeschreven: nil
[18] bovengeschreven: utroque
konden neerstorten in deze Tartarus, dat is iets waar jullie kort hiervoor al mee begonnen waren en een andere gelegenheid is waarschijnlijk meer geschikt daarvoor. En het is ook niet interessant hoe iemand in een put gevallen is maar wel hoe het slachtoffer er weer uitgehaald kan worden.’
‘Wij zullen het voor de oude letteren nu gaan opnemen tegen nieuwe vijanden. Ik zie namelijk drie vijanden die de moeilijkheden waar de oude letteren mee te kampen hebben, veroorzaken. De eerste wil het rijk der letteren volledig te gronde richten, de tweede wil het niet helemaal met de grond gelijkmaken maar probeert het te beperken door er enge grenzen aan te stellen, de derde wil dat het blijft zoals het nu is, namelijk geheel en al vleugellam, een rijk van alleenheerschappij waarin zij de vertrouwde wetten hebben afgeschaft en vreemde functies en regels hebben ingevoerd. Tot de eerste behoren mijns inziens de leraren die zonder enige opleiding de hele literatuur, die door hen dichtkunst genoemd wordt, verafschuwen, misschien door afgunst of eerder nog door stommiteit, en dit onder het voorwendsel van ik weet niet welke godsdienst. Onder de tweede vijand versta ik de zogenaamde ‘geleerden’ van de overige studierichtingen, die in werkelijkheid helemaal niet zo geleerd zijn. Dat zijn zij die hun eigen vak serieus nemen maar de schone letteren, zonder welke elke kennis blind is, erger haten dan een slang. En tot de laatste behoren zij, wie zou ik anders bedoelen, die iedere vorm van literatuur bewonderen en goedkeuren, vooral de poëzie en retorica, maar wel onder de voorwaarde dat zijzelf beschouwd worden als de beste dichters dan wel redenaars terwijl zij dat geenszins zijn. Het zal overigens niet eenvoudig zijn, uit te maken van welke vijand het rijk der letteren het ernstigst te lijden heeft, of welke vijand het meeste schadelijk is. Want de eerste vijand, en denk niet dat deze vijand te verwaarlozen is hoewel hij in geen enkel wapen geoefend is noch getraind in krijgskunst, bestaat uit onbeschaafde lui, het is een menigte die her en der uit velden en bergen bijeengetrommeld is. Toch weet ik niet of er een gevaarlijker vijand bestaat dan deze. Deze lui trekken niet ten strijde maar werpen zich als een woest beest vol overgave in de strijd, met waanzin in plaats van moed. Zij ontlenen hun grootste kracht aan vier factoren, namelijk aan razernij, waarmee zij de Ardabaten of geblinddoekte gladiatoren overtreffen, aan geschreeuw waarmee zij de Homerische Stentor[1] overtreffen, aan het getal van de groep waarmee zij de troepenmacht van Xerxes[2] overtreffen, en tenslotte aan hun zogenaamde godsdienstige overtuiging waarachter zij zich als een soort schild verschuilen, het enige middel waarmee zij zich tegen alle soorten wapens teweerstellen. Zij zijn het, lieden die zelf nauwelijks enige ervaring hebben met literatuur, die zich ergeren aan de roem van schrijvers en dichters, en denken dat het bij uitstek van goede smaak en godsdienstzin getuigt om tegen de meest gedegen geschriften van anderen tekeer te gaan. En je staat er versteld van hoe gewiekst zij hun geestelijke traagheid of jaloezie of trots, weten te verbergen achter misleidende termen als eenvoud en religie.
De tweede vijand heeft wat meer opleiding genoten dan de eerste, deze belaagt ons vanuit de verte en van dichtbij. Vanuit de verte bestoken zij ons met projectielen maar wel met belachelijke projectielen, want het gaat om vlasafval, gebakken lucht en mest. Van dichtbij belagen ze ons met dolken maar dan wel dolken van lood want zij bieden ons vrede aan onder zeer vergaande voorwaarden: wij moeten onze opleiding voltooien zonder de klassieke letteren, een opleiding zonder welke geen literatuur standhoudt, en zij bepalen daarbij onze grenzen, zij verbieden elke vorm van beschaving en alles wat zij zelf niet geleerd hebben. Wat dat betreft zijn zij de lastigste groep omdat men geen vat op hen krijgt. Ze nemen nooit een standpunt in, ze zijn geneigd tot vluchten, nog meer dan de Parthen[3], het ene ogenblik zeggen ze ja, het andere ogenblik zeggen ze nee, het zijn wispelturige lieden. Ze redden zich eruit door een of andere spitsvondigheid en veranderen zich net als Protheus[4] in allerlei wonderbaarlijke gedaanten. En misschien beschouwt iemand dit type vijand als niet zo gevaarlijk, omdat zij in hun ijver fouten begaan, niet uit afkeer, maar ik vind hen van allen verreweg het meest schadelijk. De derde vijand, lieden die ons onder vijandige vaandels aanvallen, wordt door muren tegengehouden, maar zij bevinden zich tussen onze eigen linies. Met hun wapens en hun vaandels doen ze alsof ze onze vrienden zijn, maar ondertussen werken ze onder het valse mom van vroomheid aan de definitieve vernietiging van de staat. En hoe meer zij zich inzetten voor het redden daarvan des te meer zorgen zij dat de staat in schandelijke slavernij verstrikt raakt. Daarom zou je bijna van de eerstgenoemde soort vijanden moeten houden, vanwege het feit dat zij een dusdanige afkeer van literatuur hebben dat ze er met hun vingers vanaf blijven. De tweede groep is daardoor ook minder schadelijk omdat zij zich niet bezighouden met de literaire producten van de beste dichters en redenaars, tevreden als ze zijn met hun eigen simpele wereld. De laatste vijand echter, de groep die alles van de literatuur wil weten, heeft alles door elkaar gegooid, bezoedeld, vernield. Terecht zegt men dat er geen slechtere dienst is dan een dienst waar men niet op zit te wachten[5]. Zo hebben zij door hun rampzalige ijver om de kwijnende literatuur te hulp te komen, deze volledig te gronde gericht. Zij hadden van tevoren hun krachten moeten afwegen, hun intellectuele capaciteiten moeten inschatten voordat zij een zo zware taak op hun schouders namen. Nu kozen ze ervoor om Phaeton na te doen die als onervaren wagenmenner probeerde de zonnewagen onder controle te krijgen maar hem liet neerstorten, met een rampzalig gevolg voor hemzelf. En aangezien zij net zo dom zijn als Phaeton, verdienen zij eenzelfde ondergang, of een die zelfs nog ellendiger is. Immers, door hun overmoed is die oude en oprechte filosofie verworden tot louter geneuzel, tot dromerij, door hun toedoen zijn we de monumentale werken van talloze oude schrijvers kwijtgeraakt. Dat de teksten van juist de geleerdste schrijvers wemelen van de smerigste fouten komt door hen, en door hun overmoed is die oude filosofie zo ontaard, door hun schuld en van niemand anders. Dat de leraren op school uitsluitend baarlijke nonsens schrijven en aanleren, dat danken we aan hen en, tot slot, dat de meest onbetekenende, meest onnozele schrijvers de voorkeur genieten boven de meest geleerde, bij elke vorm van literatuur, komt door hun bemoeienis. De een schrijft over grammatica, de ander over retorica, weer een ander over logica, over fysica of theologie, terwijl hun commentaar de teksten van de beste schrijvers niet verduidelijkt maar juist verduistert, niet siert maar bezoedelt. De een probeert te verbeteren wat hij niet begrijpt, de ander maakt van goede Griekse zinnen slechte Latijnse, en dat terwijl men in beide talen even onkundig is. Als om strijd zijn ze bezig elkaar af te troeven en maken door hun nutteloze diensten ondertussen van alles een rommeltje, verdraaien het, keren het binnenstebuiten en hoe ijveriger zij met hun taak bezig zijn des te meer schade veroorzaken zij. Je kunt het vergelijken met iemand die met poep aan zijn handen, een stofje van een purperen mantel probeert weg te vegen. Hoe gedienstiger hij probeert te zijn, des te meer schade zal hij veroorzaken.
Maar laten we verder geen aandacht meer aan hen besteden, ik kan hier nog eindeloos over doorpraten, laten we de twee andere legers met evenzovele charges te lijf gaan. Dat zal ik op zodanige wijze doen dat jullie zweren dat ik er meer verstand van heb dan Pyrrhus. Want om dat legertje van boeren uit elkaar te jagen heb ik niet meer nodig dan wat haastig verzamelde troepen, en het zal voor mij een peulenschil blijken om hen dat schild van zogenaamde godsdienstigheid af te nemen en hen op de vlucht te jagen.
[1] Ilias 5, 785: de Stentor kon net zo hard schreeuwen als vijftig anderen. Erasmus, Adagia 2, 3, 37: luider dan Stentor.
[2] Herodotus 7, 60 beschrijft de legermacht waarmee Xerxes tegen Griekenland ten strijde trok. Het grootste leger ooit!
[3] De Parthen stonden bekend om hun tactische manoeuvres.
[4] Protheus: mythologisch wezen, zoon van Poseidon. Beschikte over de gave van de voorspelling, maar veranderde voortdurend van gedaante om aan de dwang om te voorspellen te ontsnappen. Ook in Vergilius Georgica IV, 441 komt Protheus voor: “transformat se in miracula rerum” (transformeert zichzelf in de wonderen der dingen).
[5] Erasmus, Adagia III, X, 35: Je moet iemand niet tegen zijn zin een dienst bewijzen.
4v
fuerit negocij Imbellis enim est multitudo e senibus contracta qui ubi etatem per luxum effluxisse intelligunt. iuvenibus ad meliora proficiscentibus invident inepti Hos igitur primum quidem validissimis rationibus tamquam telis terga dare cogemus Deinde prelium (ut solent) redintegrantes sacrarum litterarum testimonijs velut ensibus confodiemus Deinde[1] exemplorum copia[2] castris quoque deturbabimus Quibus confectis eodem quasi marte et impetu posteriores aggrediemur. et omnibus exutos armis. omni dimicandi genere superabimus Sed iam primi illi sunt lacessendi. si prius fecialis paterque patratus iusta peregerint[3]
Oratio foecialium
Quo tandem iure o vos Gothi e vestris egressi limitibus. non modo latinorum provincias occupatis. (disciplinas loquor liberales) verum eciam ipsam urbem rerum dominam latinitatem. audetis incessere? quam nam iniuria lacessiti? Quid petitis? Quod si bellum placet iusto marte discernite[4]. facite pugnandi copiam Sin pugna diffiditis. desinite molesti esse. excedite[5]. patriam[6] purgate. vestris finibus continemini Quod si hostes quam latrunculi dici malitis. prodite e latebris conserite manus / et publico certamine finis queratur odijs. aut vos victi quiescite. aut nos vobis victoribus concedemus
Quod littere compluribus tantopere sint invise nichil esse[7] in causa nisi quod ignorent.
Iam non auditi (proiecta hasta) bellum indixere foeciales Iam ad pugnam est hostis evocandus[8] Equidem perinde agam ac si cum ipsis presentibus mihi res esset Vos modo huius nostre dimicaciuncule spectatores sedete[9]. Dicite queso brutissimi homines Mide progenies. statue marmoree Quid ita commeruere littere seculares (sic enim vos appellare soletis quicquid non didicistis) ut vos eas tam obstinatis odijs insectemini? Tanquam homines ad id unum sint nati / ut eruditionem oderint. An quia et non didicisse piget. nec discere licet. odisse libet? Quod si ipsi per ignaviam desperatis. alijs invidere pulchrum vero arbitramini? Quin[10] accing(e)imini? et gloriam hanc nobis quam invidetis preripitis? Sed veremini ne in vos antiqua[11] scommata iaciamus Asini ad lyram Boves ad Ceroma. Quid graculo cum fidibus? Quid cum amaricino sui? At non mirum facitis. quod odistis. mirum facturi si amaretis Verum[12] illud ut cetera princeps[13] peripateticorum scripsit Scientijs nisi inscium neminem esse inimicum Non gallus miratur iaspidem Non sues delectant rose Non pictura simiam Non iuvat lippum lux. Non placet Mide cantus Apollinis Cur inepti auriculas vestras asininas ultro proditis. vel Mida patre stultiores[14]? Cur non magis terre infoditis inscitie vestre dedecus? Cur non potius quorundam calliditatem imitamini. qui bonas artes laudant ut scire videantur? Cur saltem non tacetis ut philosophi putemini? Nunc ipsi vestromet iudicio[15] tanquam sorices comprehendimini An vero eo dementie provecti estis / ut bellum eciam facinus putetis. res optimas. usque sapientissimi[16] quas sibi tantis laboribus expetendas putarint. odisse invidere. oblatrare. ista vero gloria[17] cum baiularijs[18] / cum cerdonibus. cum nautis et fossoribus vobis est communis. Quippe oderunt et illi secularia[19] studia. contemnunt. execrantur. hoc in nobis[20] meliores. primum quod moderatius oderint[21] Deinde quod suarum artium amatores[22] nostra studia contemnunt Vos ita seculares[23] artes odistis. ut nullas teneatis Illi artem arti. studijs studia preferunt Vos scientie ignorantiam antefertis Sane[24] menti insaniam anteponitis. pecudem homini[25] At videte interim quam iniquum sit odisse. nec scire. neque quid oderitis neque cur oderitis: damnatis rhetoricen. quid autem sit ea. ne per nebulam quidem vidistis. Odistis poesim. quam neque quid sit neque cuiusmodi sit intelligitis Odistis antiquitatem omnis antiquitatis imperiti. Breviter totum hoc quod docti magnis vigilijs sequuntur. vos contemnitis. et totum hoc quantum est ignoratis Nam si quando hec eadem ipsi didicistis. cur volentes discere reprehenditis? Si non didicistis (quod etiam gloriamini. nedum[26] confitemini) quid de incompertis tam stolide pronunciatis? Sed “opinor” audistis mala esse hec studia Esto sane / dummodo a vestris simillimis invidis. ignaris inimicis. videlicet sus suem docuit. cecus ceco dux fuit At proferte si potestis vel unum qui has litteras ubi probe perceptas habuit. accusavit: qui insumptae eius[27] operae se penitere dixit? Cur autem stolido de incompertis blateranti creditur? erudito de perceptis disserenti fides negatur? An putatis[28] obscuram rem cuicumque[29] vestram invidentiam? An nos fucum vestrum fallere creditis? An fugere nos / quid mo morbi vos urat? Liceat tandem queso rebus sua dare nomina. desinite aliquando pro invidentissimis et ignavis / religiosos ac pios vos velle videri
Timidum[30] esse haud religiosum. odisse litteras quas nescias
Tum medicus inquit utar iure concesso. Interpellabo Preclarum te velitem declarasti ne temere te Battum appellatum iam puto Rogante illo quid ita putaret Non sunt inquit hec enigmata tibi / qui fabulas perpulchre tenes Ita probe barbarorum furta prodidisti. ut altera methamorphosi te ex iudice[31] illo lapide rursum in Battum revixisse propemodum credam Deinde scite istud hominum genus ad pugnam evocasti. Nulla enim re perinde in rabiem agi solent. quam si stoliditatis si imperitie si invidentie opinionem / illis impingas. hoc est si maxime vera
[1] bovengeschreven: sub haec
[2] bovengeschreven: obrutos
[3] bovengeschreven: quibus ut arbitror huiusmodi quaedam oratio congrueret si res serio gereretur.
[4] bovengeschreven: de(cernite)
[5] bovengeschreven: solo
[6] bovengeschreven: regionem hanc
[7] bovengeschreven: aliud
[8] in marge: Hic ego interpellans Vide inquam. ne nimium hoc sit [ca]lidum. nondum omnes tibi peractae cerimoniae [po]rcus tibi saxo feriendus priusquam ad arma [pr]osilias. Probe mones inquit. Utinam ex [ist]is haris in quibus passim tot crassi va[lid]ique sues ociosi saginantur cibo populi. [m]ihi liceret insignem aliquem deligere [E]um ego bipedem libentius mactarem quam [ul]lum porcum quadripedem Sed agite [fa]ctum putemus quod ex animo factum volumus [et] hostem bonis avibus aggrediamur. Nam [in]terim perinde agam etc
[9] bovengeschreven: atque adeo ne tubam deesse quaeratur Erasmus meus superstitiosus ut videor cerimoniarum observator esto convicium hoc tubae loco.
[10] bovengeschreven: potius
[11] bovengeschreven: illa
[12] bovengeschreven: (ve)re
[13] bovengeschreven: ille
[14] bovengeschreven: qui caelare studuit
[15] bovengeschreven: (i)n(dicio)
[16] bovengeschreven: quique
[17] bovengeschreven: si nescitis
[18] bovengeschreven: baiulis
[19] bovengeschreven: politiora
[20] bovengeschreven: vobis
[21] bovengeschreven: (oder)unt
[22] bovengeschreven: (am)ore
[23] bovengeschreven: elegantiores
[24] bovengeschreven: (san)ae
[25] bovengeschreven: O contemptores servum pecus quos vel ipsi derideant asini
[26] bovengeschreven: non modo
[27] bovengeschreven: in eis
[28] tussengevoegd: esse
[29] bovengeschreven: cuiquam
[30] bovengeschreven: Invidum
[31] bovengeschreven: (i)n(dice)
Zij zijn immers niet strijdvaardig. Het zijn een stelletje oude mannen die, nu ze begrijpen dat hun leven met uitspattingen verstreken is, machteloos en jaloers toezien hoe de jongeren op weg zijn naar een betere toekomst. Wij zullen hen met onze wapens van zeer krachtige argumenten, dwingen om zich terug te trekken. En als zij vervolgens aanstalten maken om de strijd weer op te pakken, wat regelmatig gebeurt, zullen wij hen doorsteken, en citaten uit de heilige geschriften zijn daarbij ons zwaard[1]. Daarna zullen wij hen uit hun kamp verdrijven met een enorme hoeveelheid voorbeelden. En als ze uitgeschakeld zijn, gaan we met een dergelijke strijdmethode de achterblijvers te lijf, ontdoen hen van al hun wapens en zullen hen in elke vorm van strijd overwinnen.
Maar nu moeten we de eerste groep uitdagen en net als de Fetiales en de pater patratus[2] de juiste rituele toespraak houden.’
De toespraak van de Fetiales
‘Gij Gothen, op grond van welk recht heeft u uw gebied verlaten en bezet u niet alleen het gebied van de Latini, ik doel op de vrije kunsten, maar durft u zelfs de stad, de meesteres van de wereld, het Latijn zelf binnen te dringen? Door welk onrecht uitgedaagd? Wat is uw doel? Welnu, als u oorlog wilt, zorg dan voor een beslissende strijd met een ordentelijk gevecht, biedt gelegenheid om te strijden. Maar als u geen vertrouwen heeft in de uitslag van een gevecht val ons dan niet langer lastig, ga weg, ontruim ons vaderland, blijf binnen uw eigen gebied. En wilt u liever vijanden dan rovers genoemd worden, kom dan uit uw schuilplaats tevoorschijn, bindt de strijd aan en laten we in een openlijk gevecht een einde maken aan de ruzie: of u berust erin dat jullie een nederlaag hebben geleden, of wij geven ons over aan jullie als onze overwinnaars.’
Een hekel aan de letteren, dat heeft geen andere oorzaak dan onwetendheid
‘Er is op de woorden van de Fetiales niet gereageerd, zij hebben de lans geworpen, de oorlog is verklaard. Nu moet de vijand tot de strijd worden uitgedaagd. Ik doe nu alsof ik het met hen aan de stok heb en zij hier zelf aanwezig zijn. Blijven jullie rustig zitten en wees getuige van ons kleine gevecht.’
‘Vertel op vraag ik u, aller afschuwelijkste mensen, Midasgebroed[3], beelden van marmer[4], de wereldse letteren, zoals jullie immers alles noemen wat jullie niet geleerd hebben, waaraan hebben deze letteren het verdiend dat jullie daar met zulke verbeten haatgevoelens tegen tekeergaan? Alsof mensen alleen op de wereld zijn om geleerdheid te haten. Geeft die afkeer soms een goed gevoel, omdat jullie spijt hebben dat jullie dit niet geleerd hebben en ook niet willen leren? Als jullie door slapheid de hoop daartoe hebben opgegeven, denken jullie dan echt dat het goed is om deze aan anderen te misgunnen? Waarom stropen jullie de mouwen niet op en kapen jullie deze roem niet voor onze neus weg als jullie ons die niet gunnen? Jullie zijn waarschijnlijk bang dat we jullie met nare grappen gaan bestoken: kijk, ezels met een gitaar[5], runderen in de boksring, of wat moet zo’n kraai met snaren, een varken met cosmetische olie? Maar jullie doen niets geks door een hekel aan de letteren te hebben, het zou gekker zijn als jullie ervan zouden houden. Net zoals de andere uitspraken van de voornaamste peripateticus[6] waar zijn, zijn ook deze woorden waar: “De wetenschap kent geen andere vijand dan de onwetende. Een haan loopt niet warm voor jaspis, varkens houden niet van rozen, een aap niet van een schilderij en een man met slechte ogen vindt licht niet prettig.” Midas vond het gezang van Apollo niet mooi, dus waarom steken jullie je ezelsoren nog verder uit, zijn jullie nog dommer dan je vader Midas? Waarom begraven jullie de schande van jullie eigen domheid niet in de aarde? Waarom niet net zo sluw als sommige andere mensen: zij bewonderen de schone kunsten en wekken de indruk dat ze er verstand van hebben. Waarom houden jullie niet gewoon je mond, om zo de indruk te wekken dat jullie filosofen zijn? Nu worden jullie net als de spitsmuizen[7] door jullie eigen geluid betrapt. Of gaan jullie werkelijk zover in jullie dwaasheid dat jullie het een schone daad vinden, om het allerbeste te haten waar de aller geleerdste mensen zich juist zulke grote inspanningen voor willen getroosten? Om ze dat te misgunnen door daartegen tekeer te gaan? Dat fraaie gedrag delen jullie met sjouwers, arbeiders, matrozen en loonwerkers, zij houden ook niet van de wereldse wetenschappen, zij minachten en vervloeken die. Wat ons betreft doen zij dit beter. Allereerst omdat zij in hun afkeer gematigder zijn en verder omdat zij van hun eigen vak houden en onze wetenschappen verachten. Jullie haten de wereldse kunsten zonder er iets tegenover te stellen. Zij verkiezen de ene vaardigheid boven de andere, de ene studie boven de andere. Jullie stellen onkunde boven kennis, dwaasheid boven gezond verstand, een dom stuk vee boven een mens. Maar bedenk ondertussen eens hoe onredelijk het is om ergens een hekel aan te hebben en niet te weten waaraan, ook niet waarom. Jullie keuren retorica af maar wat het is, daarvan hebben jullie niet het flauwste benul, jullie hebben een hekel aan de dichtkunst maar weten er geen snars van, jullie weten niet hoe het werkt, jullie hebben een hekel aan de oudheid terwijl jullie van die hele oudheid niets afweten. Kortom, dit alles waar knappe koppen in lange doorwaakte nachten al hun tijd aan besteden, daar halen jullie je neus voor op. Jullie hebben er geen idee van wat dit alles omvat. Want als jullie deze dingen wel ooit geleerd hebben, waarom bekritiseren jullie dan degenen die dit uit eigen vrije wil doen? En, als jullie deze scholing niet gehad hebben, jullie beroemen je daarop en komen er ronduit voor uit, waarom dan zulke lompe uitspraken gedaan over zaken waar jullie geen verstand van hebben? Maar jullie hebben kennelijk iemand horen zeggen: ”Ik denk dat deze studies verkeerd zijn.” Dat zal vast wel, maar dat is dan wel iemand die er precies zo over denkt als jullie zelf: een jaloers, dom en vijandig iemand. Kennelijk heeft het varken een ander varken onderwezen, was de ene blinde een leidsman voor de andere. Breng als jullie kunnen liever iemand naar voren die, als hij op de juiste wijze kennis gemaakt heeft met de letteren, er kritiek op heeft, die gezegd heeft dat hij spijt heeft van de moeite die hij daaraan besteed heeft. Waarom gelooft men iemand die onzin verkoopt over dingen die hij niet begrijpt, en waarom een geleerd man die een uiteenzetting geeft over dingen die hij geleerd heeft, niet? Denken jullie dat er ook maar iemand is voor wie jullie afgunst niet duidelijk zichtbaar is? Of geloven jullie dat valse schijn ons ontgaat? Of dat wij niet doorhebben welke ziekte jullie verteert? Laten we de dingen alstublieft bij de naam noemen, houdt er eindelijk eens mee op je als vrome en godsdienstige lieden voor te doen in plaats van de zeer afgunstige en domme personen die jullie werkelijk zijn.’
Een afkeer hebben van literatuur die je niet kent, getuigt van angst en niet van godsdienstigheid
Toen zei de dokter: ‘Ik maak gebruik van de gelegenheid, ik ga je in de rede vallen. Je hebt volstrekt duidelijk gemaakt dat je een goede tirailleur[8] bent en ik denk dat je niet zomaar Battus wordt genoemd.’ En toen Battus vroeg wat hem op die gedachte bracht, zei hij: ‘Dat moet voor jou geen raadsel zijn, jij die de verhalen van A tot Z kent, je hebt de krijgslisten van de barbaren zo goed blootgelegd dat ik bijna ga geloven dat je een tweede gedaantewisseling hebt doorgemaakt, dat je van de steen weer in Battus[9] veranderd bent. Je hebt dit slag mensen zo behendig tot de strijd uitgedaagd. Hun woede wordt immers door niets zozeer gewekt dan wanneer ze bestempeld worden als lomp, onbekwaam en jaloers, ofwel als zij dingen horen die bij uitstek waar zijn.’
[1] Efeze 6, 17: het zwaard van de geest, d.i. het woord van God.
[2] De 20 Fetiales en hun voorzitter waren in het oude Rome een priestercollege dat werd ingezet om met andere volkeren een verbond te sluiten of hen de oorlog te verklaren. Na een toespraak tot de tegenpartij gooiden zij een lans en verklaarden daarmee de oorlog. Hun leider en woordvoerder was de pater patratus.
[3] Erasmus, Adagia I, 3, 67
[4] Erasmus, Adagia IV, 3, 99 Ook in Lof der Zotheid: volgens Seneca is de wijze als een stenen beeld, vrij van elke emotie.
[5] Erasmus, Adagia I, 4, 35, 37, 38, 62
[6] De peripatetici: de school van Aristoteles.
[7] Erasmus, Adagia I, 3, 65 “Suo ipsius indicio periit sorex”: de spitsmuis is omgekomen door zichzelf te verraden. Spitsmuizen maken meer geluid dan muizen en worden daardoor eerder ontdekt.
[8] tirailleur, lichtbewapende soldaat, die vanuit een losse formatie o.a. met de slinger de vijand bestookte.
[9] Ovidius, Metamorphosen, 2, 687-707: Battus wordt door Mercurius betrapt op het verbreken van een belofte en daarom in een steen is veranderd. De dokter maakt een grapje; je bent weer de oude Battus.