9r
scientiam Verum Verum ut scis mee professionis inter omnigena hominum[1] genera versari in nonnullos[2] religiosos nonnumquam incido . qui sibi hoc constanter habent persuasum . non coherere cum pietate christiana litteraturam[3] secularem.
Battus Nec aberrant isti inquit Battus In ipsis enim male coheret quibus utraque deest. At cohesit in Hieronimo Cypriano Augustino . alijsque mille / quorum pietatem quis audeat cum istorum ignavia comparare?
Medicus Age inquit Medicus scio tibi quidem cucullatos istos omnes invisos haberi. Verum ego[4] religionem ut fatali quodam amore (Sum enim benigno Iove natus et item Venere)[5] et miror[6] et[7] veneror Ita non omnibus vicijs libero Video enim nonnullos ad Epicuream illam rationem proxime accedere Qui incredibili laborum fuga / ignaviam quandam et umbratilem vitam amplectuntur. Tutos se credunt si tamquam Coclee[8] intra testudines[9] perpetuo delitescant / commodis corporum vel minutis / morosius etiam consulentes Abunde se religiosos arbitrantur / si litterarum[10] secularium nichil prorsus attigerint Suis bene consultum putant si ea que in scolis didicerunt obliviscantur Iam vero civibus suadere non desinunt si[11] liberos suos ad externas scholas (quas universitates vocant) ire sinant . perisse propemodum illos / utpote qui sese illuc tamquam ad manes dimiserint . aut non redire aut redire deteriores Simplicitatem nescio quam illis predicant Litteras a virtute revocare animos / nec p bonam prestare[12] mentem . sed eripere magis Stultum inquiunt est disertam habere linguam . mores incompositos / dyalecticis capciunculis morti neminem imposuisse[13] Rhetoricen et poesimn nec nominare quidem audent Insanire geometras aiunt . qui qum scite agros metiantur / animi morem[14] ignorent Astrologos delirare dicunt quod ea que supra se sunt curiosi scrutentur Physicos impietatis accusant / quod divina rimantes opera ipsum rerum opificem negligunt Nec sacras[15] quidem theologie professoribus parcunt Hos insimulant quod cum magna auctoritate virtutem doceant . ipsi non perinde vivant Ita isti Cinici[16] nostri universum genus hominum contemnunt / censent omnes / Moriendum est inquiunt omnibus. Quid tum si sis Salomone doctior? Quid conferent[17] nexus dyalecticin. quid oratorie complexiones Moriendum est
Battus Per anserem / homines pristin pistrino digni . subiecit Battus. Quis istud ignorat / omnibus esse moriendum? Nichil ne interea[18] agendum? Malim ego doctior mori quam natus sum. Isti perinde disputant / ac si quis doctus sit . eum continuo malum esse sit necesse. Num qui lingua erit incomposita . mores protinus incompositos habebit? Num qui dyalecticen contempsit . statim mortis laqueos effugiet[19]. [20] Et ne singula persequar. Num qui erit indoctissimus / continuo religiosissimus habebitur? Erudicio nos in celum non levat an eo levabit inscitia? an rusticitas? Non prestat bonam mentem litteratura[21]. num igitur imperitia prestabit? Non prestant bonam mentem littere? Concedamus[22] istud . nec[23] malam quidem prestant. Nonne recepta est calceolaria . sutrina . textrina . fabrica . sartoria . fullonia? Nonne etiam in honore est coquinaria[24]? Quid horum horum bonam mentem prestat mortalibus? Laudamus doctum pictorem. Laudamus fabrum scientem Textorem callidum laudamus Laudamus etiam si sit[25] improbus . nec artem ideo malam dicimus / si forte malus / qui in ea versatur . et litteraturam[26] que ut bonam mentem non prestet . ad eam tamen non mediocriter conducit. Quod si quem litteris abutentem viderimus / non ut eruditionem relinquat admonendus est . sed[27] in usus perversos torqueat[28] Hoc tamen adversarijs concessero / ut pusillo aut vehementer tardo ingenio natos liceat a difficilibus[29] dehortari . ne si asinus ad lyram ducatur . et discens et docens uterque simul operam luserit Eos autem quorum ingenia magni aliquid polliceri videntur . a pulcherrimis conatibus retrahere . quid aliud est . quam (quod paulus fieri vetat) . spiritum extinguere? Quod idem si in summis illis (quos iam sepe nominavi) doctoribus factum esset . singulari profecto et presidio et solatio iam orbata esset ecclesia[30]
Medicus Tum medicus . probabiliter tu quidem Batte . id est plane rhetorice. Verum ut interim tibi pro istis imperitie admiratoribus respondeam / qui in summam invidiam nos inducunt / huiusmodi seditiosis conditionibus[31] Quid igitur inquiunt tandem futurum est? Num soli litterati celo potientur? Ita ne vos soli . qui ventosa doctrina turgetis / gygantum exemplo celum occupabitis . detrusis superis exclusis inferis? Quid fiet imperite multitudini[32] que apostolorum vestigijs ingressa[33] non didicit[34] Aristotelicos laqueos / non spinas Chrisippinas[35] / non salem Atticum Non plautinam eloquentiam? Non[36] hec est illa simplicitas quam deus unice sibi delegisse videtur . qui asino vectus Iherosolimam ingredi voluit . cuius et illa exhortatio est Discite a me quia mitis sum et humilis corde Non dixit Discite compositam orationem
[1] bovengeschreven: omnium mortalium
[2] bovengeschreven: quosdam
[3] bovengeschreven: quam illi vocant
[4] bovengeschreven: ut
[5] bovengeschreven: tum
[6] toegevoegd: ad(miror)
[7] bovengeschreven: tum
[8] bovengeschreven: Cochleae
[9] bovengeschreven: testam
[10] bovengeschreven: politiorum
[11] bovengeschreven: ne
[12] bovengeschreven: parare
[13] in marge: Imposuisse id est decepisse
[14] bovengeschreven: sui modum
[15] bovengeschreven: (sacr)is
[16] bovengeschreven: Cynici
[17] bovengeschreven: (confe)runt
[18] bovengeschreven: (inte)rim
[19] verbeterd: (effugi)t
[20] in marge: Num qui Poetas non attigit . protin[us] erit hyppolitus? Num protinus [sibi] notus est cui ignota est geometria[?] Quid prodest non philosophatum fui[sse] in astris si interim philosopheri[s] in patinis? An pulchrius esse [ducis] scrutari sapores ganearum quam archa[nas] rerum causas? Et ne etc
[21] bovengeschreven: litterarum peritia
[22] bovengeschreven: Ut donemus
[23] bovengeschreven: at nec
[24] bovengeschreven: culinaria
[25] bovengeschreven: vir
[26] bovengeschreven: damnamus
[27] bovengeschreven: ne
[28] bovengeschreven: Quanto rectius ille admonet ille philosophus absque Christo sapiens Sic vive tamquam cras moriturus sic stude quasi semper victurus. Occupabit mors . sed malo occupet studentem quam [cessantem]
[29] bovengeschreven: disciplinis
[30] in marge: Quamquam interim patronus barbarorum d[octius] ac modestius pro illis respondes quam i[psi] soleant loqui Nam hoc ferme genus hom[inum ne] noverunt quidem cuiusmodi sint discipli[nae] in quas debacchantur. Poeticen exis[timant] artem esse meretriceam rhetoricen nih[il] aliud esse putant quam assentatoriam, g[eogra]phiam. astrologiam curiosas et impro[batas] artes esse credunt qualis necyomant[ia etc]
[31] bovengeschreven: concionibus imperitam multitudinem concitantes Quid etc
[32] bovengeschreven: quid simplicibus fratribus qui
[33] bovengeschreven: (ingres)si (vanwege wijziging 628)
[34] bovengeschreven: (didi)cerunt
[35] bovengeschreven: Chrysippeas
[36] bovengeschreven: Nonne
niet van elkaar gescheiden mogen worden. Zoals je weet kom ik door mijn beroep met allerlei soorten mensen in contact, en zo kom ik nog wel eens bepaalde monniken tegen die er vast van overtuigd zijn dat wereldse literatuur niet samen kan gaan met christelijke vroomheid.’
‘Ze hebben daarin geen ongelijk’ zei Battus, ‘dat kan ook moeilijk samengaan als bij hen die beide noties ontbreken, maar bij Hieronymus, Cyprianus[1] en Augustinus gingen die wel samen, net als bij duizend anderen. Wie zou hun vroomheid willen vergelijken met het laffe karakter van die monniken?’
‘Natuurlijk,’ zei de dokter, ‘weet ik dat jij een grondige hekel hebt aan al die pijendragers maar ik heb door het lot en de liefde, bewondering en eerbied voor de geestelijkheid meegekregen, ik ben namelijk geboren onder het gesternte van een welwillende Jupiter en even welwillende Venus[2]. Maar dat betekent niet dat ik hen vrijpleit van alle ondeugden. Ik zie immers dat sommigen onder hen de bekende leer van Epicurus zeer nauwgezet nemen: ze vermijden inspanningen tot in het extreme en geven zich over aan een laf, onopvallend bestaan in de schaduw, ze wanen zich veilig als zij zich steeds als een slak verbergen in hun huis en zich richten op de kleinste details van lichamelijk welbevinden, ze denken goed religieus te leven als zij zich verre houden van de profane letteren en hun naasten dienen als zij de dingen vergeten die zij op school geleerd hebben. En nu leveren ze voortdurend commentaar op hun medeburgers wanneer die hun kinderen naar wereldse scholen sturen, universiteiten zoals ze zeggen, als zouden deze naar de onderwereld afdalen, zo goed als verloren zijn, en niet meer tevoorschijn komen of er slechter vandaan komen dan voorheen. Zij verkondigen een simpele boodschap die mij niet helemaal duidelijk is, namelijk dat de letteren de ziel zouden weglokken van de deugd en niet voor een goed karakter zorgen maar dat eerder bederven. Het is dom, zeggen zij, om een vaardige tong te hebben maar moreel gezien niet je zaakjes op orde te hebben, niemand heeft volgens hen nog de dood met filosofische spitsvondigheden om de tuin kunnen leiden. Over de retorica en over de poëzie durven ze kennelijk niets te zeggen. Landmeters zijn volgens hen ‘gek’, ze kunnen wel kundig land opmeten maar kennen niet de gesteldheid van hun ziel. Astrologen noemen zij dwazen omdat zij nieuwsgierig de dingen die boven hen zijn, willen onderzoeken. Natuurkundigen beschuldigen ze van goddeloosheid omdat zij wel Gods werken onderzoeken maar zich niet bekommeren om de Schepper zelf. Zelfs de eerwaarde theologen sparen zij niet, hen wordt voor de voeten geworpen dat zij met veel aplomb de deugden onderwijzen maar daar zelf volstrekt niet naar leven. Die cynici van ons halen hun neus op voor iedereen, ze nemen allen de maat. Elk mens moet nu eenmaal sterven zo zeggen ze. Wat maakt het uit dat je wijzer bent dan Salomo? Wat heb je aan gecompliceerde filosofische theorieën, wat moet je met de hoogstandjes van de retorica? We gaan toch dood.’
‘Bij de gans’, onderbrak Battus hem, ‘deze mensen verdienen de tredmolen, wie weet niet dat we allemaal doodgaan? Moeten we in de tussentijd dan niets doen, enkel stilzitten? Ik wil liever wijzer doodgaan dan ik ben geboren. Zij doen in hun betoog net alsof iemand die wijs is onvermijdelijk ook slecht moet zijn. En iemand, die niet vaardig is met de tong zou die niet zijn zaakjes moreel op orde kunnen hebben? Zou iemand die zich verre gehouden heeft van de filosofie, onmiddellijk uit de strikken van de dood kunnen ontsnappen? En om het verder niet over de afzonderlijke wetenschappen te hebben, zal iemand die het allerdomst is automatisch als het meest vroom worden beschouwd? Geleerdheid brengt ons niet in de hemel, zal onkunde dat wel doen, of boersheid? De schone letteren zorgen niet voor een goed karakter, zal gebrek aan kennis daar wel voor zorgen? De schone letteren, laten we dat toegeven, zorgen niet voor een goed karakter, maar zij zorgen ook niet voor een slecht karakter. Is het vak van schoenmaker, wever, metselaar, kleermaker en voller niet algemeen aanvaard? Staat zelfs het beroep van kok niet in hoog aanzien? Welke van deze beroepen kan een sterveling een goed karakter verschaffen? Wij bewonderen een bekwame schilder, een kundige metselaar en een ervaren wever, en ook al is diegene een slecht mens dan bewonderen wij hem nog steeds. Wij noemen niet het vak slecht als degene die het vak uitoefent, toevallig een slecht mens is maar we doen dat wel bij de literatuur die, ook al zorgt ze niet voor een goed karakter, daaraan wel behoorlijk bijdraagt. Maar als wij zien dat iemand de literatuur misbruikt dan moet hij het advies krijgen om die verkeerde toepassing te beëindigen, en niet het advies om af te zien van persoonlijke ontwikkeling. Ik wil mijn tegenstanders wel iets toegeven ten aanzien van mensen die geboren zijn met zwakke of zeer trage geestelijke vermogens. Deze mensen mag men afraden zich met lastige teksten bezig te houden om te voorkomen dat als men zogezegd de ezel bij de lier brengt, zowel de docent als de leerling hun energie zouden verspillen. Maar hen die talent hebben en een briljante geest afhouden van de mooiste studies, dat is toch hetzelfde als ‘de geest uitblussen’[3], iets wat Paulus verboden heeft? En als precies datzelfde gedaan zou zijn bij die aller knapste geleerden die ik al vaker noemde, dan had de kerk het zonder hun bijzondere bescherming en steun moeten stellen.’
Toen zei de dokter: ‘Je klinkt aannemelijk, Battus, ik bedoel, je bent een goed redenaar. Maar laat ik jou alvast, uit naam van die bewonderaars van onkunde die bij de opruiende menigte zulke negatieve gevoelens ten nadele van ons oproepen, het antwoord geven: ‘Wat zal er dan uiteindelijk gebeuren? Zullen alleen de geletterden zich een plaats in de hemel verwerven? Dus alleen jullie met je opgeblazen kennis zullen dan naar het voorbeeld van de giganten, nadat de hemelbewoners eruit gegooid zijn en de bewoners van de onderwereld zijn buitengesloten, de hemel bezetten? Wat zal er met de onnozele menigte gebeuren die de voetsporen van de apostelen volgen maar de strikken van Aristoteles, de stekeligheden van Chysippus, de Attische spitsvondigheid, de welsprekendheid van Plautus niet kennen? Gaat het niet juist om de eenvoud die Jezus voor zichzelf verkoos toen Hij Jeruzalem op een ezel wilde binnenrijden? Van hem is toch ook de aansporing: “Leert van mij want ik ben zachtmoedig en nederig van hart.”[4] Hij zei niet: Leert op geleerde wijze te spreken,
[1] Cyprianus, kerkvader, bisschop van Carthago, 3e eeuw
[2] Jupiter staat voor het (nood)lot en Venus voor de liefde.
[3] 1 Thessalonicenzen 5: 19
[4] Mattheüs 11: 29
9v
Metiri celum / nectere sillogismos[1] Sed humilitatem discite Multa nobis preterea / de agno et columba / quorum appellatione rudis animi tractabilem simplicitatem significatam velint[2] Verum ego iamdudum memorem moneo[3] //
Battus Papae tu me mediam in theologiam vocas . Battus inquit. Medicus poetam / Sed quod asinum se isti imitari dicunt iam hoc primum mihi satis quadrare videtur / nisi quod[4] ignavia et tarditate . asinum facile representant . ceterum et leonis et tygridis et scorpij non exiguam partem isti asino admiscuisse videntur Et tamquam Chymera[5] ex varijs monstrorum figuris compositi. Quod si vacaret in presentia istius asini / istius columbe / istius agni / misteria persequi / facile appareret / isti hominum generi in hoc ordine nullum esse locum. Hoc ad refellendum satis[6] Istas misticas appellationes non ad scientiam sed ad mores esse referendas / Hoc est (ut magis Theologice dicam) non ad intellectum sed ad affectum / Quid enim potest esse / istiusmodi mente magis (ut ita dicam) asininum? Quae istorum hominum importunas nugas possit et similare[7] et perpeti? quid eque[8] columbinum . quid agninum magis? Istis vero quid cum asino preter stoliditatem commune est / qui neque duci a sanioribus sese patiuntur et omne laborum genus tamquam pestem fugitant? Quid simile habent ad columbam / qui tanta amaritudine fraterne invident virtuti? Quid illis cum agno qui nichil habent cum quod alijs possent possit esse usui / Hieronimus qui tantum laborum in adaugenda relligione nostra[9] exhausit / Asinus fuit. Augustinus qui perpetuam operam Christianis prestitit . asinus fuit Hos asinos imitemur Quid[10] homines ignavi et numero tantum nati / sue inertie hijs commentationibus blandiuntur?[11] Verum ut dolorem[12] illorum placemus qui sese ob imperitiam extrudi putant. recipimus / adiungimus / amplectimur At ita si aures mihi paulisper commodarint dum paucis rem absolvo Haud temere multis auctoribus video placuisse nobilem illam Hesiodi sententiam. tria hominum genera constituentis Primum quidem eorum / quicquid rectum sit ipsi per se intelligunt / idemque sequuntur. Alterum eorum / qui per se quidem parum sapiunt. at sapientum monitis obsequuntur Tercium ad nichil utile appellat[13] horum qui neque ipsi sapiunt neque credunt recta monenti Primi boni sunt . ijdemque docti Alteri boni quidem illi / verum indocti postremi neutra re . neque doctrina neque probitate prediti primum hoc genus ut multo prestantissimum/ ita precipue extendendum[14] / Secundum ferendum quidem at ita solum / si doctioribus acquiescat Quod si intractabiles (ut fere solent) esse pergunt iam tercij generis esse incipient . doctrinam itaque edico necessariam . sed quo mittis indoctos inquies? In malam crucem (ut comici dicunt) si doceri contemnunt recusent. Si dociles sint admitto Verum penes aliquos erudicio perseveret necesse est. Quod si omnes erimus illiterati . quis castigabit errores imperitorum? Sunt in pictorum officinis qui artis ignari / tantum quod iussi sunt faciunt Terunt / miscent / purgant / est quoque[15] nonnulla ex parte utilis horum opera / at ita demum / si monstrator assit . alioquin ociosa. Nec audiendos puto qui dicunt non passim discendas esse litteras Neque enim opus esse tanta turba eruditorum . a paucis plurimos duci posse. Cur enim quod in paucis pulchrum est / non multo erit in multis pulchrius/ prestantius? Cur quisquam vetet[16]/ ad id (quod omnes prestantissimum fatentur) eniti? Sapiens imperator tametsi gregariorum militum utitur opera . et ignavos strennuis misceri patitur.[17] Nec lixas quidem et calones eijcit. Multo tamen malit omnes Scevolas[18]/ omnes Sicinos[19]/ omnes Decios[20] Intollerabile vero nephas / si gregarius miles / egregij commilitonis fortibus[21] factis inviderit[22]. dicat quid? si omnes insignes erimus / quo mittimus gregarios? Si omnes litterati . quo illiteratos eijcimus? Quasi non[23] illiteratis usquam sit opus Si quibus aut non licet / aut non contigit erudicio / quiescant potius ac desinant alios pulchrius aliquid conantes impedire Illum sinito precurrere . tu ducem sequere . eodem tamen perventurus / vulgi quidem imperitia non laudatur / sed si tractabilis sit non contemnitur. Quod autem fertur . id placet . collatum quidem deteriori / placiturum tamen amplius / si ipsum in melius quippiam mutetur Si rudes sumus[24] et doctis auscultemus / bene[25] est. At meliores erimus si ipsi eciam indoctos docere potuerimus Quare rem paucis sic habeant Qui et indoctus et indocilis est . si quidem ignavia sit in causa / aut in eo vite genere versetur / quod eruditum hominem postulat . iam hoc ipso malus est quod ignarus Tu in publico ludo secularem eruditionem[26] predicas? Tu libros audes scribere in quibus nos a litteris dehorteris. Tu populo prefectus[27]/ et quod doceas non vis discere? Quod si privatus sit . et erudicio non neglecta quidem . verum non contigit . ijs sibi unus satisfaciat . sibi uni natus / sibi uni vivit /non fastidiendus a doctoribus[28] modo suam agnoscit[29] impericiam. Qui vero probitati erudicionem adiunxit is tanto erit prestantior / utilior / ornatior / quanto id fecerit cumulatius[30]
Medicus Tum medicus[31] quandoquidem simplicium istorum causam semel suscepi . non patiar me prevaricatorem videri. Nam tu Batte que pro te faciunt diligenter exponis . at que ledunt dissimulas. Quid si litteratus sis et idem malus / quo nam in genere te ponemus?
Battus Immo si neque doctus sim inquit Battus et malus . quo in genere numerabor? Sed istic[32] ibam . Age . et quartum istud tribus Hesiodi generibus addamus si placet. Fieri enim potest ut recta quis intelligat / nolit tamen intellecta sequi / ut optima sciat / pessima faciat / Sed inane[33] iam quid dicere paraveris[34]
[1] bovengeschreven: (sillogism)um
[2] bovengeschreven: volunt
[3] bovengeschreven: qui haec cottidie audias ab ipsis deblaterari apud indoctam plebeculam
[4] bovengeschreven: ijdem
[5] bovengeschreven: (Chym)ae(ra)
[6] bovengeschreven: arbitror
[7] bovengeschreven: dissimilare
[8] bovengeschreven: ae(que)
[9] bovengeschreven: Christiana
[10] bovengeschreven: Cur
[11] in marge: [Ap]pelant se simplices fratres cum possint cum quovis [vete]ratore certare . si quid agatur quod ad ventris [et] gloriae negocium pertineat non recuso meum [no]men quo minus inter mendacissimos scribatur [nisi] quod dico fatebuntur omnes quibus cum istis [sim]plicibus fuerit propior conflictatio Verum etc
[12] bovengeschreven: quoque
[13] in marge: videlicet
[14] bovengeschreven: expetendum
[15] bovengeschreven: quidem
[16] bovengeschreven: vetat
[17] bovengeschreven: ac
[18] bovengeschreven: (Sc)ae(volas)
[19] bovengeschreven: Sicinios
[20] bovengeschreven: si dentur
[21] bovengeschreven: (forti)ter
[22] bovengeschreven: (invide)ns
[23] bovengeschreven: vero
[24] bovengeschreven: simus
[25] bovengeschreven: quidem
[26] bovengeschreven: bonas litteras profiteris et harum inscitiam
[27] bovengeschreven: es
[28] bovengeschreven: (doct)i(oribus)
[29] bovengeschreven: (agnosc)a(t)
[30] in marge: [Nunc] nulli magis exercent tyrannidem quam isti apostolicae [simp]licitatis hystriones Abbates indocti non patiuntur [ut m]onachorum quisquam attingit bonas litteras [quo] magis illis quicquid collubitum fuerit imperent [mal]unt enim in baeluas quam in homines habere imperium [prot]hotyranni cupiunt populum esse stultissimum quo [facili]us imponant et quidvis persuadeant. quoque magis [superst]icione territent . Nam erudicio fere liberat hominem [superst]icione Tum Medicus etc
[31] bovengeschreven: vera sunt que narras sed
[32] bovengeschreven: istuc
[33] bovengeschreven: mane
[34] bovengeschreven: colligere
de hemel te meten, syllogismen in elkaar te vlechten, nee, hij zei leert nederigheid. En daarnaast zullen zij regelmatig gaan beginnen over het lam en over de duif waarmee zij de volgzame eenvoud van de onontwikkelde geest willen aanduiden. Maar ik vertel dit nu aan iemand die dit allang weet.’
‘Verdraaid’, zei Battus, ‘jij, een dokter sleept mij, een dichter echt de theologie in. Als deze lieden zeggen een ezel na te doen, lijkt mij dat wel juist want met hun lafhartigheid en traagheid scheppen ze gemakkelijk het beeld van een ezel, en het lijkt wel alsof zij nog een flink deel leeuw, tijger en schorpioen aan de ezel hebben toegevoegd. Zo lijken ze net als de chimaera[1] samengesteld uit de gestalten van verschillende monsterlijke wezens. En als we nu gelegenheid zouden hebben om dat mysterie van de ezel, de duif en het lam uit te zoeken, zou al gauw blijken dat er voor dat soort mensen in dit rijtje geen plaats is.[2] Dit argument is voldoende om te weerleggen dat die mystieke aanduidingen geen betrekking hebben op wetenschap maar op morele waarden, ofwel, om het meer theologisch uit te drukken, zij zijn niet bedoeld voor het verstand maar voor het gevoel. Wat kan er immers, om het zo uit te drukken ezelachtiger zijn dan een geestelijke houding die de beuzelarijen van die lui laat passeren of dat kan verdragen? En in dezelfde trant gezegd: waarmee komt het meer overeen, met een duif of met een lam? Wat hebben zij in feite met een ezel gemeen behalve zijn domheid, zij die zich niet laten leiden door mensen die verstandiger zijn, zij die elk werk mijden als de pest? Wat hebben zij voor overeenkomst met een duif, als zij, door zo een grote bitterheid, hun broeder niet zijn kwaliteiten gunnen? Wat hebben zij met een lam gemeen, zij die niets hebben waarmee zij een ander tot nut kunnen zijn? Hieronymus, die zich zoveel moeite heeft getroost voor de verbreiding van ons geloof, dat was pas een ‘ezel’, en Augustinus die zich onophoudelijk heeft ingezet voor de christenen, ook. Laten we deze ezels navolgen. Waarom koesteren zij, de slapjanussen en lieden die voor niets anders dan voor een nummer geboren zijn hun vadsigheid met dit soort omschrijvingen?’
‘Maar om de pijn te verzachten van diegenen die denken buitengesloten te worden vanwege hun gebrek aan kennis, accepteren wij deze lieden, gaan wij vriendelijk met ze om en sluiten hen in onze armen. En wel op de volgende wijze, als jullie nog even naar mij willen luisteren, ik zal dit onderwerp in een paar zinnen afronden.
Ik zag, niet geheel toevallig, dat de beroemde uitspraak van Hesiodus, over de drie categorieën mensen, bij veel schrijvers in de smaak viel. De eerste categorie bestaat, zo stelt hij, uit degenen die uit zichzelf begrijpen wat juist is en dat ook navolgen, de tweede uit degenen die van zichzelf niet voldoende verstand hebben maar de adviezen opvolgen van verstandige mensen. De derde categorie noemt hij nietsnutten, mensen die zelf geen verstand hebben en ook niet luisteren naar degenen die het juiste adviseren. De mensen die tot de eerste categorie behoren, zijn goed, en ook geleerd. Mensen uit de tweede categorie zijn in zijn ogen wel goed, maar niet geleerd. Mensen uit de derde categorie zijn geen van beide: ze beschikken niet over wijsheid noch over een goed karakter. De eerste groep mensen zijn veruit de beste en naar hen moeten wij bij voorkeur onze armen uitstrekken. De tweede groep moeten we tolereren, maar alleen dan als zij zich willen schikken naar mensen die verstandiger zijn dan zij. Blijven ze echter onhandelbaar, zoals meestal het geval is, dan horen ze al bijna bij de derde groep. En daarmee verklaar ik, Battus, dat kennis dus noodzakelijk is.
Maar wat doe je dan met degenen die niet over kennis beschikken? Als ze onderricht weigeren, dan ‘aan de galg ermee’ zoals komedieschrijvers dat uitdrukken, maar als ze er welwillend tegenover staan dan mogen ze blijven. Maar geleerden zullen altijd wel nodig blijven, want als we allemaal ongeletterd zijn, wie corrigeert dan de fouten van mensen zonder kennis? In een schildersatelier werken diverse mensen die niets afweten van kunst, die slechts uitvoeren wat hen wordt opgedragen. Zij malen, mengen en maken schoon en hun werk blijkt in de praktijk in menig opzicht nuttig te zijn, maar alleen dan als er een instructeur aanwezig is, anders heb je er niets aan. En ik denk dat we niet moeten luisteren naar mensen die zeggen: ‘Het is niet nodig de schone letteren overal te leren want er is geen behoefte aan zo’n massa geleerde mensen, een paar geleerden kunnen zeer velen leiden.’ Want waarom zal iets wat voor enkelen goed is, niet nog veel voortreffelijker kunnen zijn voor meerdere mensen? Waarom iemand verbieden iets na te jagen dat iedereen als buitengewoon voortreffelijk bestempelt? Een verstandig aanvoerder zal gebruik maken van de inzet van gewone soldaten, hij heeft zowel slappelingen als mannetjesputters in zijn gelederen en zal marketenders en loopjongens niet wegsturen. Hij had natuurlijk veel liever mannen als Scaevola, Sicinus en Decus[3] gehad. Maar het zou een ongehoorde gotspe zijn als een gewone soldaat uit afgunst op de dappere daden van een van zijn excellente medesoldaten zou zeggen: ‘Hoezo? Stel nu dat we allemaal van die uitblinkers zouden zijn, waar sturen we de gewone soldaten dan heen?’ Ja, als we allemaal geletterd zouden zijn, waar sturen we de ongeletterden dan heen, alsof er nooit behoefte zou zijn aan ongeletterden. Wanneer mensen geen toestemming of gelegenheid hebben gekregen voor een opleiding dan is het beter dat zij zich rustig houden, en anderen niet gaan hinderen wanneer die een hoger doel nastreven. Laat hem zijn gang gaan, volg jij de leider, je zult namelijk toch op hetzelfde punt uitkomen. Er is geen lof voor de onkunde van het gewone volk, maar wanneer het volk volgzaam is, wordt die onkunde niet veroordeeld. Iets dat je kunt verdragen is plezierig wanneer je het met iets wat slechter is kunt vergelijken, maar het zou nog plezieriger zijn als je het zelf in iets beters veranderde. Als wij niet opgeleid zijn maar wel luisteren naar geleerde mensen dan is dat goed, maar wij zijn betere mensen als wij mensen zonder opleiding kunnen gaan onderwijzen.
Daarom vat ik het nu voor hen in een paar woorden als volgt samen: wie niets heeft geleerd en niets wil leren, zeker als er laksheid in het spel is, of als die persoon in een positie verkeert die een zekere eruditie vereist, dan is hij alleen hierdoor al slecht omdat hij onwetend is. ‘Jij doceert wereldse kennis op een openbare school?’ ‘Jij waagt het boeken te schrijven waarin je ons probeert af te houden van de schone letteren?’ ‘Jij bent burgemeester, en jij wil niet leren wat jij anderen duidelijk moet maken?’ Als dit een gewoon burger betreft die wel onderwijs heeft genoten maar bij wie dit niet beklijfd is, laat hem daarmee voor zichzelf tevreden zijn. Hij is alleen voor zichzelf geboren, leeft voor zichzelf alleen, hij hoeft niet door geleerde mensen op de vingers getikt te worden, hij erkent zijn gebrek aan kennis. Maar wie een goede opleiding heeft weten te combineren met een goede levenshouding verwerft aanzien, hij zal eerder tot nut zijn en een sieraad worden voor de stad naarmate hij zich verder ontwikkelt.’
Toen zei de dokter: ‘Omdat ik nu eenmaal de verdediging op me heb genomen van die simpele zielen zal ik het niet laten gebeuren dat het lijkt alsof ik me aansluit bij de tegenpartij. Want jij Battus zet keurig de zaken uiteen die in jouw kraam te pas komen maar wat je niet kunt gebruiken laat je weg. Hoe zit het nu wanneer je geletterd bent en tevens slecht, in welke categorie moeten we je dan plaatsen?’
‘Tja’, zei Battus, ‘als ik niet geleerd zou zijn en ik was een slecht mens, tot welke categorie zou ik dan gerekend worden? Daar wilde ik juist over beginnen. Kom, laten we deze vierde groep aan de categorieën van Hesiodus toevoegen, als jullie het daarmee eens zijn. Het kan inderdaad gebeuren, dat iemand wel de juiste dingen weet maar die niet in praktijk wil brengen, dat hij zeer goed weet wat juist is maar zeer slecht handelt. Maar wacht ik
[1] De chimaera is een dier uit de mythologie dat van voren een leeuw is, in het midden een geit en van achteren een slang. Homerus, Ilias VI, 179
[2] Bedoeld wordt: geen reden is om zich met deze dieren te vergelijken.
[3] Militaire helden uit de Romeinse geschiedenis.
10r
video Non[1] igitur non bona est eruditio quod[2] malis contingat. Sed probe consequitur[3]. si malos facit / mala est. Aliud est eruditio / aliud virtus / ut qui bonus[4]/ non continuo doctus[5]/ ita qui doctus / non continuo bonus. Sed latius explicande rei gratia / quattuor hominum genera statuamus Loquor[6] iam tibi Medice tamquam imperitorum patrono / tu causam tuorum clientum / ita ut cepisti tuere Statuamus inquam utrimque[7] binos / hinc duos / alterum doctum et malum / alterum indoctum et item malum / uter alteri preferendus videtur? Ac medicus Nempe is prior multo erit nequior (inquit). atque istuc ipsum sat est signi non bonam esse litteraturam que reddat nequiorem . tuo te iugulo gladio.
Battus Equidem uter altero sit nequior inquit Battus vix ausim diffinire Certe uterque accusandus mihi videtur Alter quod optimis rebus abutatur / alter multo fortassis amplius quod nec scire quidem curaverit Priorem tangit prophete criminatio / f Sapientes sunt ut faciant malum bene autem facere nesciunt. Alterum eque[8] davitica[9] illa Noluit intelligere ut bene ageret Nam ex illitterata nequicia[10]/ nihil potest expectari commodi Litterata nequicia[11] et si sibi perniciosa est / alijs tamen aliquid commodi afferre potest. Impericie si mala mens accesserit / peccatur confidentius / pudetur minus Imperitus quicquid magnopere cupit / id recte fieri putat. At eruditio tametsi pravas cupiditates omnino non prohibet / temperet tamen necesse est. Fieri enim non potest ut qui honesti et inhonesti discrimen scite intelligit . non aliquando et turpitudinem exhorrescat et virtutis speciem admiretur. Preterea qui doctus est / vel simulat honestatem quod est virtuti proximum Indoctus e vicijs suis eciam sibi laudem pollicetur Ille morbum suum probe intelligit quo sanabilior est / hic pene desperandus[12] quod sibi sanus videatur Illi ad virtutem arma sunt instructa / hic nihil habet ad virtutem adiumenti Verum hoc ad nostram disputationem nichil interest. Demus[13] minus esse perniciosam rusticam nequiciam / docta malicia. Num igitur male littere? Immo vel hoc uno argumento sunt optime ut primum enim non adferunt telum quo[14] iugulare parabas in te retorqueam Primum[15] non adferunt nequiciam[16] littere. Verum addite[17] tamquam fax prelata[18] reddunt conspectiorem Ut exempli causa / duos video adulteros / alterum celibem / coniugatum alterum. Cum non dispar sit admissum / non par tamen culpa erit. Nempe in coniugato turpior. Cur ita . an quia malum est coniugium? minime quidem Verum quo res sanctior est coniugium . eo gravior est noxa / illud adulterio temerare Qui rem sacram inuncarit[19] gravioris piaculi tenetur quam furti . nempe sacrilegij. Ergo ne prophanum sacro anteponendum? In sacerdote gravioris est culpe stuprum quam in layco Ergo ne malum sacerdocium? Quid ni? fecit nequiorem Imo nisi melius esset sacerdocium / non faceret hoc pacto nequiorem Quo namque res queque erit sanctior / eo abutens erit turpior Sed iam alteros duos componamus. Pone duos utrosque probos / at[20] alterum rudem[21] alterum litteratum uteri utri anteponendus? Tergiversantur . hesitant modo inquiunt inveniatur doctus / et idem probus / Fateor quidem huius generis summam esse inopiam Nam indoctorum et improborum magna ubique est copia Verum quid hesitant ubi nichil hesitavit Hieronimus? Qui libere et plenis (ut aiunt buccis) / sancte rusticitati / sanctam eruditionem anteposuit Daniel inquit in fine sacratissime visionis ait iustos fulgere quasi stellas / et intelligentes id est doctos quasi firmamentum Vides quantum inter se distant iusta rusticitas et docta iusticia? alij stellis alij celo comparantur Idem paulo ante . Sancta rusticitas solum sibi prodest . et quantum edificat ex vite merito ecclesiam / tantum nocet si destruentibus non resistat. Vere profecto Hieronymus hec . ut omnia. Nam quo quodque bonum latius patet eo prestantius sit necesse est. Qui vivit integre magnam hic quidem[22] rem agit / aut[23] sibi uni confert . aut certe paucis quibuscum victitat Quod si huius integritati doctrina accesserit . quanto iam pulchrius ac latius: quasi face adhibita virtus pollebat?[24] Si vero eiusmodi erit . qui possit pulcherrimas animi cogitationes mandare litteris: hoc est si preter quam quod doctus eciam disertus fuerit: huius demum hominis utilitas fuerit latissime manet necesse est. Nempe non ad convictores modo / non tantum ad equales[25] ad finitimos / verum[26] ad peregrinos ad posteros ad ultimos orbis incolas Indocta probitas nisi scriptis posteritati commendetur cum suo auctore demoritur Docte eruditioni non terrae / non maria/ non seculorum longa series obstat quo minus ad universos mortales pervolet. Nolo hic invidiosam suscitare comparationem . plus ne contulerit nostre religioni martyrum sanguis / an eruditorum hominum stilus. Non elevo martyrum gloriam quam ne copiosissima quidem oratione quis[27] assequi queat At quantum ad nostrum attinet commodum / nonnullis eciam etiam hereticis plus prope debemus quam[28] martyribus ipsis Et martyrum quidem summa fuit copia . doctores perpauci Martyres moriendo christianorum imminuerunt . docti persuadendo auxerunt[29] In summa / frustra illi[30] sanguinem fortiter fudissent . nisi hij ab hereticis[31] suis litteris vindicassent Quare non tam integ[32] erit Cristiana religio ut seculares[33] litteras quas in rebus afflictis tam salutares experta est: nunc in pace et rebus florentibus . in exilium extrudat . per quas et pacem et felicitatem sit assequuta
Quo magis nonnullos demirari compellor / qui prudentes eciam eruditionem se fugere fateantur. Nam quod ab ethnicorum inventis abstinere se dicunt id quidem plus quam insanum esse . iam demonstravimus An vero est aliquid / quod insolentiam aiunt[34] sese velle effugere? At vide ne tam ista sit[35] infirmi animi trepidatio quam inercie[36] vicium[37] culpam fingere ubi culpa non est Istos ego[38] demum sic simpliciter errasse intelligam . si moniti
[1] bovengeschreven: est
[2] bovengeschreven: quae
[3] bovengeschreven: (conse)queretur
[4] bovengeschreven: est
[5] bovengeschreven: est
[6] bovengeschreven: enim
[7] verbeterd: utrinque
[8] bovengeschreven: ae(que)
[9] bovengeschreven: (davi)d(ica)
[10] bovengeschreven: malicia
[11] bovengeschreven: malicia
[12] bovengeschreven: est
[13] bovengeschreven: Donemus
[14] ingevoegd: me
[15] bovengeschreven: enim
[16] bovengeschreven: maliciam
[17] verbeterd naar: (addit)ae
[18] bovengeschreven: (pr)ae(lata)
[19] in marge: inuncare id est furari
[20] bovengeschreven: et
[21] bovengeschreven: et
[22] bovengeschreven: ille
[23] bovengeschreven: at
[24] verbeterd naar: (polleb)i(t)
[25] bovengeschreven: non tantum
[26] bovengeschreven: etiam
[27] tussengevoegd: quam
[28] bovengeschreven: quibusdam
[29] aangevuld: ad(auxerunt)
[30] bovengeschreven: pro christi doctrina
[31] bovengeschreven: eam
[32] bovengeschreven: ingrata
[33] bovengeschreven: bonas
[34] bovengeschreven: insolentiam
[35] bovengeschreven: non tam
[36] verbeterd naar: (inerci)ae
[37] bovengeschreven: fucus
[38] bovengeschreven: ita
zie al waar je naartoe wil. Het is dus niet zo dat geleerdheid niet goed is omdat zij bij slechte mensen terechtkomt. Maar de juiste conclusie is: als zij mensen slecht maakt is zij slecht.
Geleerdheid en een goed karakter zijn twee verschillende dingen zodat wie goed is, niet vanzelf ook geleerd is en evenzo is wie geleerd is niet vanzelf goed. Maar laten we de zaak nog wat verder uitwerken en aannemen dat er vier categorieën mensen zijn. ‘Dokter, jou ga ik nu als advocaat van de dommen aanspreken, blijf jij de zaak van jouw klanten verdedigen zoals je eerder deed.’ Ik zei dus, laten we tweemaal twee personen tegenover elkaar zetten, we beginnen met de eerste twee, de een is geleerd en slecht, de ander dom en ook slecht, welke van de twee geniet de voorkeur boven de ander?’
De dokter: ‘Natuurlijk is die eerste veel slechter. En dat op zich is al een duidelijk signaal dat literatuur niet goed is omdat ze iemand slecht maakt. Ik laat je in je eigen zwaard lopen.’
‘Wat mij betreft, ik zou eigenlijk niet durven bepalen wie van beiden slechter is dan de ander’ zei Battus. ‘In elk geval denk ik dat ze beiden laakbaar zijn. De een omdat hij misbruik maakt van de beste dingen en de ander, misschien wel in veel ruimer zin, omdat hij er niet voor gezorgd heeft dat hij die beste dingen kent. Op de eerste is de beschuldiging van de profeet[1] van toepassing: “Wijs zijn zij om kwaad te doen, maar goed te doen weten zij niet.” Op de ander is eveneens een bijbelse uitspraak van toepassing, in dit geval van David[2]: “Hij wilde niet begrijpen hoe hij goed moest doen.” Want, uit een ongeletterde slechtheid kan men geen enkel voordeel verwachten, maar een geletterde slechtheid, ook al is het slecht voor de persoon zelf, kan anderen toch nog enig nut bezorgen. Als een slechte inborst samengaat met gebrek aan kennis dan zondigt men brutaler en schaamt men zich minder. Iemand zonder kennis kan immers heftig naar iets verlangen en denken dat dat met recht gebeurt. Geestelijke vorming is dus geen afdoende remedie tegen lage begeerten, maar het zou wel een remmende werking moeten hebben. Het is immers onmogelijk dat iemand met gedegen kennis van het onderscheid tussen eerzaam en schandelijk geen afkeer zou hebben van schandelijk gedrag, en dat hij geen bewondering zou voelen voor de glans van deugdzaamheid. Bovendien zal een geschoold persoon doen alsof hij fatsoenlijk is, wat het dichtst komt bij deugdzaam leven, terwijl een ongeschoold persoon verwacht dat hij goede sier zal maken met zijn ondeugden. De eerste kent zijn ziekte precies waardoor hij gemakkelijker te genezen is, de tweede is bijna een hopeloos geval omdat hij zelf denkt dat hij gezond is. De een beschikt over alle gereedschap voor een deugdzaam leven, de ander heeft daarvoor geen enkel hulpmiddel beschikbaar. Maar voor onze discussie doet dit niet ter zake. Laten we toegeven dat boerse liederlijkheid minder gevaarlijk is dan geleerde slechtheid. Zijn de letteren daarom slecht? Geenszins. Juist door dit ene argument zijn ze zeer goed, om daarmee meteen het zwaard waarmee jij mij dacht te kunnen uitschakelen naar jou om te draaien. Ten eerste zorgen de letteren niet voor slecht gedrag maar als iemand geletterd is en slecht gedrag vertoont, werkt deze combinatie als een opgeheven fakkel en wordt zulk gedrag nog duidelijker zichtbaar. Neem bijvoorbeeld twee overspelplegers, de een is ongehuwd, de ander is een getrouwd man en hoewel het vergrijp hetzelfde is, zal de schuld toch niet gelijk zijn, die is immers zwaarder bij de getrouwde man. Waarom dan, soms omdat het huwelijk slecht is? Beslist niet, maar naarmate het huwelijk een heiliger zaak is, is het een ernstiger vergrijp dit te schenden door een echtbreuk. Wie zich vergrijpt aan een gewijde zaak laadt een grote schuld op zich, groter dan wegens een vergrijp als diefstal, het betreft immers heiligschennis. Moeten we het profane dan verkiezen boven het gewijde? In het geval van een priester is ontucht iemand ernstiger aan te rekenen dan in het geval van een leek. Is het priesterschap daarom slecht? Natuurlijk niet. Het maakte hém slechter. Als het priesterschap niet iets was met een bijzonder karakter zou het hem niet op grond hiervan slechter maken. Immers naarmate ieder ding heiliger is, zal het misbruikt ervan ook schandelijker zijn.
Maar laten we nu de twee anderen met elkaar vergelijken. Zet twee mannen naast elkaar, allebei brave burgers, de een ongevormd, de ander geschoold, aan wie van de twee moeten we de voorkeur geven? Ha, nu zoeken ze uitvluchten, ze aarzelen. Vind maar eens een man die zowel geleerd als fatsoenlijk is zeggen ze dan. Ik geef toe er is een enorm gebrek aan dit soort mensen, van ongeschoolde en onfatsoenlijke mensen lopen er overal massa’s rond. Maar waarom aarzelen ze, terwijl Hieronymus op dit punt helemaal niet aarzelde? Hij plaatste regelrecht en volmondig, zoals dat heet, heilige geleerdheid boven heilige boersheid[3]. Hij zei namelijk dat Daniël aan het einde van een heilig visioen gezegd heeft dat “de rechtvaardigen schitteren als sterren en de wijzen”, dat wil zeggen de geleerden, “als de sterrenhemel”. Zien jullie hoever de rechtvaardige boersheid en de geleerde rechtvaardigheid van elkaar verwijderd zijn? De eersten worden met de sterren vergeleken, de anderen met de hemel. Eerder liet hij al weten dat heilige boersheid alleen zichzelf tot voordeel is, ook al levert iemand door een deugdzaam leven een bijdrage aan de kerk, toch zal hij haar schade toebrengen als hij geen weerstand biedt aan degenen die haar afbreken. En zoals altijd spreekt Hieronymus hier ware woorden. Want in hoe bredere kring een goede zaak bekend is des te belangrijker moet deze wel zijn. Wie een deugdzaam leven leidt, levert wel een grote prestatie maar heeft daarvan alleen zelf profijt, en eventueel nog een paar mensen in zijn omgeving. Maar als aan zijn voortreffelijke levenswijze ook nog een zekere geleerdheid is toegevoegd, hoeveel fraaier en breder zal het effect van de deugd dan zijn, alsof er een fakkel bij aangestoken is. Als het echter nog een stap verder gaat en hij de mooiste geestelijke bespiegelingen aan de letteren kan toevertrouwen, dus als hij niet alleen geleerd is maar ook goed formuleren kan, dan moet de waarde van zo’n soort man wel blijvend van zeer grote invloed zijn. En zo iemand zal zeker niet alleen invloed hebben op zijn vrienden, zijn gelijken of zijn buren, maar ook op vreemdelingen, op het nageslacht en op mensen die wonen aan de randen van de wereld. Een braaf bestaan zonder geleerdheid zal als het niet op schrift wordt doorgegeven aan het nageslacht, met zijn eigenaar sterven. In het geval van geleerde wijsheid kunnen landen noch zeeën, noch het verloop van talloze eeuwen verhinderen dat deze zijn weg vindt naar alle stervelingen. Ik heb er geen behoefte aan hier de nare vergelijking te trekken wat meer heeft bijgedragen aan onze religie, het bloed van de martelaren of de pen van geleerde schrijvers. Ik wil namelijk geen afbreuk doen aan de glorie van de martelaren, die iemand zelfs met de meest fantastische redevoering niet onder woorden kan brengen.
Maar wat ons persoonlijk voordeel betreft: we zijn sommige ketters misschien nog wel meer verschuldigd dan de martelaren zelf. En we hadden een grote hoeveelheid martelaren, maar slechts weinig geleerden. De martelaren brachten door te sterven het aantal christenen omlaag, de geleerden hebben het met hun overtuigingskracht omhoog gebracht. Kortom zij zouden dapper maar tevergeefs hun bloed hebben vergoten als die anderen hen niet met hun geschriften tegen de heidenen hadden verdedigd. Daarom zal de christelijke kerk toch niet zo ondankbaar zijn dat zij de profane letteren die zij in moeilijke tijden als zo heilzaam ervaren heeft, nu in tijden van rust en voorspoed in ballingschap stuurt terwijl zij die rust en voorspoed juist verkregen heeft door de letteren.
Des te meer verbaas ik me over sommige mensen die weloverwogen beweren dat zij zich verre houden van iedere vorm van studie. Immers, we hebben al duidelijk gemaakt dat zij zich niet inlaten met de uitvindingen van de heidenen en dat dit meer dan dwaas is. Maar nu de vraag of zij een punt hebben, met hun bewering dat zij arrogantie willen vermijden. Bepaal maar eens, of het gaat om de angst van een zwakke geest, of om de ondeugd van geestelijke luiheid als zij een zonde bedenken waar geen zonde is. Ik ben bereid te begrijpen dat zij zich vergisten wanneer zij,
[1] Jeremia 4: 22
[2] Psalm 3: 3
[3] Hieronymus, Epistulae, 53, 3
10v
ac correpti / corrigantur Alioquin que nam[1] erit ista religio . minimi mali metu . in maximam incidere perniciem? Ita inepti dum muliebriter trepidantes / curiositatis vicium student defugere . in diversum sed multo perniciosius decidunt Frustra vicium vitaveris illud si te alio pravum detorseris . ait Horatius . Male Scyllam effugeris . si in Charibdim incidas Male procellam declinaveris si ad littoris scopulos navim fregeris Hy sunt quorum puerilem ne dicam perversam trepidationem sanctissimus ille et regum et prophetarum David notavit Illic inquiens trepidaverunt timore ubi non erat timor Nam qui superstitiose ventum observat . is numquam se mari credat[2]. et qui nubes anxie considerat . is metet numquam Quid autem perversius[3] quam illic metum fingere ubi honestissimi sunt[4] capiendi labores? Hic ubi summum et certum est periculum . supinum stertere? Illi inepta stoliditate[5] nostris ex oculis curiositatis festucam volunt educere . ipsi in suis / ignavie trabem non sentientes. Nos[6] criminantur quod plus quam sat est scientes[7] Iam fac nos modum oblitos utrum honestius est . in rebus honestis . ultra limites esse an citra? Utrum prestabilius excedere an deficere? Verentur necubi in libris ethnicis aliquid forte minus severum . tetricis auribus insonet . nec verentur terrificam illam domini vocem Serve nequam quare non dedisti ad mensasam pecuniam meam / et ego utique veniens cum usura exegissem illam? Adeo nihil eque aversatur deus ut ignaviam. Filium perditum qui universam substantiam in scorta et lenones[8] dissipaverat . in gratiam letus recipit Servum eciam qui talentum integrum eciam restituit tam minaciter obiurgat Semina quedam bonarum artium indidit nobis parens deus . intellectum . ingenium . memoriam . ceterasque animi dotes que talenta sunt ad usuram credita . qui si exercitatione et studio . quasi duplicaverimus ut impigros servos dominus reversus laudabit / peculium esse sinet sin acceptum talentum in terram defoderimus . quo tandem animo / domini redeuntis oculos / ora / vocem / feremus? Ubi ceteris pro accepta sorte lucrum annumerantibus . nos inutile talentum referemus ignavi? Hic erit cur trepidare merito potuissent . st isti meticulosi homines . non illic ubi commodi plurimum / periculi perparum.
Confutat auctoritates auctoritatibus
Hic qum Battus collectis oculis aliquamdiu intersilluisset Deum immortalem inquit / quantum hoc disputationis campum aperiri video[9] Dextrum igitur cornu (ut arbitror) vel profligavimus vel inclinavimus[10]. Urgent tamen hostes et sinistram alam infensis armis[11] admovent sacrarum litterarum armis nos eminus et comminus[12] territant Primum igitur erit hostibus sua tela eripere Deinde suomet ipsos ut (inquit comicus) gladio iugulare Rationibus cedere coacti . ad ecclesiasticas litteras confugiunt . et nobis occinunt quod ipsi non intelligunt. Hic mihi Catho nescio quis / reducto mento / labijs provectis[13]/ oculis stupidis / supercilio sublato[14]/ dextera prelata[15]/ leva cingulo iniecta . facessant inquit huic humane cavillationes / audiamus quod divina scriptura iubeat Non altum sapere inquit sapiens[16] sed humilibus consentientes Item alibi / Non altum sapere sed[17] sapere[18] ad sobrietatem[19]. et . Noli altum sapere . sed time Rursum alibi. Qui se existimat aliquid scire / nondum scit quemadmodum oporteat eum scire Et qui sibi videtur sapiens . stultus fiat ut sit sapiens Ad eundem modum Esayas inquit Perdam inquit sapientiam sapientum et prudentiam prudentium reprobabo Item divus Jacobus Non est enim ista sapientia de sursum descendens . sed terrena animalis dyabolica que autem de sursum est sapientia . primum quidem pudica est . deinde pacifica . modesta suadibilis bonis consentiens plena misericordia et fructibus bonis . non iudicans . sine simulatione Huiusmodi aliquot sententiolas homines ineptissimi in nos iaciunt / quas omnes recensere tum ociosum sit . tum[20] nichil utile . presertim quod et eodem spectent et eadem ratione dissolvi possint Universa quidem ista et vere et recte scripta . verum nos alio torquemus . depravamus[21] que recte dicta sunt Siquidem ad nostram palliandam[22] ignaviam deflectimus . qum tam evidens sit ut (quod inquiunt) sentiri possit manibus . hijs sententijs non vituperari eruditionem[23] sed eos qui aut efferunt sese quod paulo sint eruditiores . aut eis in studijs vel immodici vel intempestivi inveniantur . aut sue sententie tenaciores / audeant ab ecclesiasticis opinionibus desciscere / aut certe alioqui bonis litteris abutantur Invisa est superis impia superba impudica litteratura . scimus istud . adde / et mortalibus odiosa Merito in hanc fulminat scriptura Horreant et corrigantur qui noxam[24] agnoscant . gaudeant immunes. Quid hec ad imperitos qui prope nichil didicere? Scilicet hoc credo triumphant . quod egregie caverint . nec quicquam horum in se dici possit. Neque enim reprehendi potest quod male rem[25] ministret . cui nihil unquam rei fuit Ridicule profecto perinde . quasi iste sententie peritos litterarum magis quam imperitos feriant Ita ne in solos eruditos cadit / altum sapere . at non multo maxime in stolidissimum quemque? Quid tandem est altum sapere . alte doctum esse an potius sibi placere? eis ista canantur . non qui bene docti sunt Sed hijs potius qui qum nichil didicerint / doctoribus[26] imperare contendunt. Non studiosis sed divitibus inquit Paulus Non altum sapere Eruditis ista non apte canuntur stolidis ista cantentur qui alienam eruditionem fastidiunt . suam rusticitatem mirantur Et que tandem est illa scientia animalis dyabolica? utique que zelum amarum habet . que contentiones et simultates parit . que adversus veritatem dimicat Hoc apostoli sentiebat animus . hoc ipsa sermonis series ostendit. Quid simplicem scripturam torquemus? Quid invitam et reluctantem trahimus? Non hic de litteris secularibus[27] sed de theologicis questiunculis agitur quas nichil ad rem pertinentes nonnumquam inter se pertinacissimis contentionibus agitant[28]
Atque hoc[29] quidem e scripturis quas
[1] bovengeschreven: quaenam
[2] bovengeschreven: (cred)e(t)
[3] bovengeschreven: perniciosius
[4] bovengeschreven: sint
[5] bovengeschreven: sedulitate
[6] bovengeschreven: n(os)
[7] in marge: [semper] plura discere cupiamus ipsi nec illa scire curant sine quibus nec homines sumus nec vivimus Iam fac etc
[8] gewijzigd en aangevuld: (lenones)que et popinas
[9] in marge: Sed sit modus
[10] bovengeschreven: certe
[11] bovengeschreven: animis
[12] tussengeschreven: (comminus)que
[13] bovengeschreven: porrectis
[14] bovengeschreven: adducto
[15] bovengeschreven: prolata
[16] bovengeschreven: (sapien)tes
[17] bovengeschreven: Idem
[18] bovengeschreven: iubet
[19] bovengeschreven: iterum alibi
[20] bovengeschreven: ad
[21] tussengeschreven: (depravamus)que
[22] bovengeschreven: tergendam
[23] in marge: [sed ad]moneri nos ne mundi successibus sublatis [animis p]arum meminerimus Christianae modestiae. [Ope]s addunt cristas. hic metuendum quod monet Paulus [imo] ad eos haec pertinent qui profecerunt in vir[tutibus]. Neque tamen inficiabor haec ad eruditos quoque [pertine]re. verum non omnes sed eos dumtaxat qui aut etc
[24] bovengeschreven: noxiam
[25] tussengeschreven: ad(ministret)
[26] bovengeschreven: (doct)i(oribus)
[27] bovengeschreven: liberalibus
[28] in marge: [quo st]ulto popello sublimiter eruditi videantur [cum er]uditio christiana nesciat supercilium Quid [autem] istis contentiosius? qui coelum terrae misce[ant c]itius quam usquam cedant. protinus hereticum [vocife]rantes si quis ab illis dissentiat.
[29] bovengeschreven: haec
nadat ze erop gewezen of bekritiseerd zijn, zich laten corrigeren. Want anders, wat is dat voor een geloof, als iemand uit angst voor een geringe zonde zich in de grootste ellende stort? Op die manier proberen dwaze lieden, bibberend als vrouwen, de zonde van nieuwsgierigheid te vermijden en komen zo in een ander maar veel verderfelijker kwaad terecht. “Je hebt die fout tevergeefs vermeden, als je daardoor elders in moeilijkheden komt”, zei Horatius al. Je doet het dus verkeerd wanneer je aan Scylla ontsnapt en vervolgens bij Charybdis terechtkomt.[1] Je doet het verkeerd als je de storm ontwijkt, maar daarna je schip op de klippen van de kust laat lopen. Op deze mensen, met hun kinderlijke of eerder hun perverse, aarzelende houding gaf David, de heiligste van de koningen en profeten, commentaar toen hij zei: “Zij beefden van angst waar geen angst nodig was.”[2] Want wie vol bijgeloof naar de wind blijft kijken, zal zich nooit op zee begeven, en wie vol angst de wolken bestudeert, zal nooit oogsten. Wat is er immers kwalijker dan daar angst te veinzen waar zeer belangrijk werk moet worden gedaan, maar waar het gevaar duidelijk en reëel is, snurkend achterover te liggen? Zij domme dwazen, willen de splinter van nieuwsgierigheid uit onze ogen verwijderen terwijl ze de balk van lamlendigheid in hun eigen oog niet zien. Zij verwijten ons dat we meer willen weten dan genoeg is. En stel dat we vergeten zijn waar de grens van nieuwsgierigheid ligt, wat is dan bij eerzame aangelegenheden betamelijk, mogen we over die grens gaan of moeten we er eerder binnen blijven? Is het verdienstelijker om er overheen te gaan, of om tekort te schieten? Ze zijn bang dat er misschien in de heidense boeken iets staat dat niet streng genoeg is voor hun steile oren. Maar ze zijn niet bang voor die angstwekkende woorden van de Heer: “Jij slechte dienaar, waarom heb je mijn geld niet op de bank gezet? Dan zou ik het bij mijn terugkomst met rente hebben opgeëist”[3]. Van niets heeft God zo’n afkeer als van een gebrek aan doortastendheid. De verloren zoon die zijn hele kapitaal had verbrast bij de hoeren en de koppelaarsters, nam hij vol vreugde in zijn huis weer op[4]. De dienaar die het hele talent had terugbracht, werd door hem met dreigende woorden terecht gewezen. God onze Vader heeft in ons de zaden van de schone kunsten geplant, zoals het verstand, het begrip, het geheugen en andere gaven van de geest, en die zijn ons geschonken om rente op te leveren. Als wij die door oefening en studie weten te verdubbelen, zal de Heer ons bij zijn terugkeer prijzen als ijverige dienaren en ons dat als een erfdeel schenken. Maar als wij het talent in de grond begraven, hoe zullen wij dan de blik, het gelaat en de woorden van de Heer verdragen als hij terugkomt? Terwijl anderen de rente bijtellen voor het ontvangen kapitaal, brengen wij luiaards het talent terug dat niets heeft opgeleverd. Die kleingeestige lieden zouden beter en terecht hiervoor kunnen vrezen, en niet voor hetgeen groot voordeel oplevert en nauwelijks gevaar in zich draagt.’
Gezagsdragers laat hij gezagsdragers de mond snoeren
Battus sloot zijn ogen en was even stil. Vervolgens zei hij: ‘Mijn hemel, wat een slagveld aan discussies doemt er voor mijn ogen op[5]. We hebben denk ik de rechtervleugel van de vijanden wel verslagen of opzij gedrongen, maar ze blijven aandringen. Ze komen met dreigende wapens aanzetten op de linkerflank en proberen ons bang te maken met geduchte ‘wapens’ uit de Heilige Schrift, van dichtbij en van veraf. De eerste opdracht is dus om de vijanden hun wapens te ontnemen en hen vervolgens, in de woorden van de komediedichter, met hun eigen zwaard de keel af te snijden[6]. En als zij dan door onze argumenten gedwongen worden om te wijken, zullen zij hun toevlucht nemen bij de kerkelijke geschriften, en dreigend in onze oren dingen opdreunen die ze zelf niet begrijpen. Daarbij zie ik een soort Cato voor me, met een terugwijkende kin en getuite lippen, starre ogen, opgetrokken wenkbrauwen, de rechterhand uitgestoken, de linker in de gordel, die zegt: ‘Weg met deze menselijke spitsvondigheden, laten wij luisteren naar wat de Heilige Schrift ons opdraagt, Paulus zei: “Zin niet op het hogere, maar sluit je aan bij de nederigen”[7] en elders zei dezelfde Paulus: “Zin niet op het hogere maar wees bedachtzaam[8]”, en: “Koester geen verheven gedachten, maar vrees”. “Wie denkt iets te weten, weet nog niet hoe hij moet weten.”[9] En tenslotte: “Wie van zichzelf denkt dat hij wijs is, laat hij een dwaas worden om wijs te zijn.’’[10] In dezelfde trant zei Jesaja: “Ik zal de wijsheid van de wijzen vernietigen en het verstand van de verstandigen zal ik verdoen.”[11] En de heilige Jacobus: “De kennis is immers geen kennis die van boven komt, maar een aardse, dierlijke, duivelse kennis. De kennis die van boven komt is in de eerste plaats zuiver, maar ook vreedzaam, bescheiden, meegaand, ze stemt overeen met het goede en is vol van medeleven en goede vruchten, oordeelt niet, veinst niet.”[12]’
‘Die uiterst domme lieden slaan ons met tal van dit soort losse citaten om de oren. Het zou veel tijd kosten om ze allemaal de revue te laten passeren en bovendien is het nutteloos, vooral omdat ze dezelfde strekking hebben en op dezelfde manier te weerleggen zijn. De uitspraken zijn echter allemaal waar en zijn juist opgeschreven, maar wij zouden deze verdraaien en een karikatuur maken van woorden die juist gezegd zijn. Ja, wij zijn degenen die de zaak verdraaien om ons gebrek aan doorzettingsvermogen te verhullen, terwijl het zo duidelijk is, zogezegd op tien vingers na te tellen, dat deze uitspraken niet tegen erudiete mensen zijn gericht maar tegen hen die zich op de borst kloppen omdat ze menen wijzer te zijn. Ze zijn gericht tegen mensen die bij studies geen maat weten te houden of daarbij de tijd veronachtzamen, te strak vasthouden aan hun eigen mening, of die het wagen om af te wijken van de opvattingen van de kerk, of tegen hen die op een andere manier duidelijk misbruik maken van de schone letteren. De hemel heeft een afkeer van goddeloze, verwaande, onzuivere literatuur, dat weten we, voeg daar maar aan toe dat ook stervelingen ervan walgen. Terecht gaat de Heilige Schrift hiertegen tekeer. Laten degenen die menen dat zij zich hieraan schuldig hebben gemaakt huiveren en op hun schreden terugkeren, degenen die op dit punt geen fouten gemaakt hebben, mogen zich verheugen.’
‘En hoe zit het op dit punt dan met de categorie mensen zonder enige kennis, die zo goed als niets geleerd hebben?’
‘Ik denk dat zij natuurlijk zullen juichen, omdat zij er uitstekend voor gezorgd hebben dat hen wat het misbruiken van de letteren betreft, niets te verwijten valt. Je kunt iemand niet verwijten dat hij op een slechte manier met iets omgaat als hij zich dat nooit heeft eigen gemaakt. Maar het is volkomen lachwekkend, om te doen alsof deze bijbelteksten eerder slaan op mensen met kennis van de letteren dan op hen die daar niets van afweten. Slaat het verwijt ‘zin niet op hogere zaken’ alleen op geleerden en niet juist het allermeest op de aller domste lieden? Wat is dat eigenlijk ‘zinnen op hogere zaken’? Is dat hooggeleerd zijn, of eerder zelfingenomen zijn? Die teksten moeten niet gebruikt worden tegen hen die goed onderlegd zijn, maar tegen hen die hoewel ze niets geleerd hebben, proberen verstandiger mensen de les te lezen. Paulus richtte zich niet tegen de ijverige studenten maar tegen de rijken toen hij de woorden ’bezig zijn met hogere zaken’ gebruikte. Die woorden zijn niet van toepassing op geleerden, ze moeten worden opgedreund tegen stomkoppen die andermans geleerdheid afwijzen en hun eigen boersheid verheerlijken. En tenslotte, wat is die “dierlijke, duivelse kennis”? In ieder geval kennis die bittere jaloezie koestert, die twist en vijandschap veroorzaakt, kennis die strijdt tegen de waarheid. Dit is wat de apostel in essentie bedoelde, dit is wat deze reeks aan uitspraken laat zien. Waarom verdraaien zij eenvoudige bijbelteksten? Waarom slepen zij die er steeds met de haren bij? Het gaat niet om wereldse literatuur maar om theologische haarkloverijen die niets met de zaak te maken hebben, die regelmatig aanleiding waren voor verbeten onderlinge ruzies. En deze punten halen zij steeds weer uit geschriften
[1] Erasmus, Adagia 1, 5, 4
[2] Psalm 13: 5; Psalm 53: 6
[3] Lucas 19: 23
[4] Lucas 15: 1-32
[5] In de marge: Maar laten we stap voor stap te werk gaan.
[6] Terentius, Adelphi 958
[7] Romeinen 12: 16
[8] Romeinen 12: 3
[9] 1 Korinthe 8: 2
[10] 1 Korinthe 3: 18
[11] 1 Korinthe 1: 19; Jesaja 29: 14
[12] Jacobus 3: 15 en 17
11r
appellant Canonicas depromere solent. Nunc pauca proferam . que de ceteris scriptoribus arma soleant mutuari At ne iuxta grecorum proverbium Harenas metiamur . plurimos repetendo . unius g Gratiani meminisse sat fuerit. Qui preter ceteros nos terrere poterat si non auctoritate . certe voluminis immanitate Nuper igitur qum e scola Parrhisiorum in patriam reversus essem . incidit mihi cum quodam sacerdote concertatio . homine capitaliter nostris studijs infenso . alioquin humano / comi / non[1] ineleganti / bello / lepido/ festivo et quod hijs virtutibus convenit amatore strennuo/ potatore invicto/ commessatore assiduo . scortatore / aleatore[2] et multis[3] id genus virtutibus exornato Accreverat mihi cum hoc Sardanapalo iam inde a puero coniunctior familiaritas . cui quidem adhuc[4] tribuo ut nol nomini per causa parcam congerronis vetusti Consuevit mihi comicorum militum more sua iactare facinora . quot eadem in urbe haberet amicas Quotiens et quibus artibus ad alienas uxores penetrasset. quot rivales superasset. Quotiens una nocte marem prestare potuisset Que baratra bibendo . quanta cum gloria vicisset. Hec erant hominis studia . in hijs operam curam voluptatem ocium et negocium. In hijs felicitatem reponebat Huiusmodi nugis cum iam biduum mihi aures calcfecisset. Incidit inter prandendum ut nescio quid amenius e poetarum fabulis proferrem Ibi homo sui repente oblitus . novam quandam religionem cepit assumere exsecrari vero me quod et ethnicos illos et impudicos auctores legerem Iam et serio hortari ut resipiscerem ut illis relictis ecclesiasticos evolverem. Miratus sum subitam hominis methamorphosim ex epycuro mihi factum zenonem Rogabam quid ita censeret et numquid ipse eosdem legisset? Abhominatus est perquam religiose. Nunquam inquit in vita . nec attigi istos . nec attigero . sic mihi superi sint propicij Istud inquam vel citra iusiurandum facile tibi creditur. Sed quid tu illos tantopere fugis? Nam si pudici sunt non habent cur vitentur Sin impudici . quid ita fugitas eos . qui eadem scribunt que tu facis? Qur non amplecteris potius tuarum virtutum precones? Ibi tuorum morum ymaginem expressam agnosces. E ho Sardanapale non te pudet tandem cum istis factis mihi frontem istam ostendere? An me vero iubes tuam religionem imitari . qui gravius flagicium putas ethnicum librum attingere . quam uxorem non tuam permolere . potare amare / constuprare virgines tu ludum et pueriles nugas iudicas . legere poetam pro capitali flagicio ducis? Tibi licebit ethnica flagicia designare . mihi non licebit ethnicas litteras perdiscere? Dissimulavit homo bilem dicens huiusmodi cavillaciunculis / lautum prandium non esse corrumpendum Post spacium pomeridianum duxit me tamquam officiosus in bibliothecam publicam . ubi qum me videret homo Ciceronianis quibusdam dyalogis (qui mihi forte in manus inciderant) attentius incumbere . tandem irritatior Gratianum quem unum legebat[5] mihi obijcit. Iam inquit te confutabo planissime Commonstrat distinctionem 38am [tricesimam octavam] in qua de liberalibus disciplinis nescio que questio tractatur[6] ut pariter omnes[7] in dubium vocentur. Quod quam sit absurdum quis non videat? Iubeo pronunciet. Vix legebat . tantum aberat ut recte intelligeret Episcopus gentilium libros non legat . ethnicorum autem hereticorum autem perlegat pro necessitate ac tempore Rogabam hominem quid sibi vellet pro necessitate ac tempore Ait . si forte contra hereticum aut disputandum esset aut scribendum Et quid inquam si itidem[8] contra ethnicum usu veniat? Quid si nec theologorum libros intelligere queas? Non iam vides oriri necessitatem? Non placebat ratio. Iussi pergeret legere Nonne videtur in vanitate sensus et obscuritate mentis ingredi / qui diebus ac noctibus in dialectica arte torquetur. Qui phisicus perscrutator oculos trans celum levat . et cetera que sequuntur Item aliud[9] Cicera[10] inebriabantur[11] qui autem abutuntur sapientia seculari et dyalecticorum tendiculis Hic ego . et non vides inquam abutuntur dictum . non autem . habent . ut intelligas sapientie secularis plane usum quendam esse neque vetitum neque ociosum. Post multa congesta . ita suo more doctissime colligit Gratianus Ex quibus omnibus concluditur quod non est ab ecclesiasticis secularium litterarum querenda peritia Iam perinde ac si debellatum esset . ita cepit ineptus sibi[12] triumphum preparare Vix exoravi ut paucis me auscultaret. Et non intelligis inquam hanc ipsam collectionem contra te vehementer facere? Primum non mirandum fuisset si homo secularium litterarum ignarus / eas condemnasset presertim in hac parte . ubi (vestigandi gratia) data opera adversus illas pugnat. Nec tamen ausus est concludere interdictam esse ecclesiasticis ethnicam litteraturam . verum non esse querendam . frustra enim ibi queras ubi minime sit. Sed extra iocum querendam id est exigendam Non hic[13] igitur in questionem vocatur . sit ne ecclesiasticis concessa erudicio secularis sed an sit exigenda Non an habere . sed an carere liceat Adiecit ecclesiasticis . ne quid dubites hanc a scolasticis prorsus exigendam Vobis ignoscitur si careatis . nos si careamus damnamur Vides igitur quod tua ista conclusiuncula pro nobis facit Sed mane paulisper / etiam iam nunc accusationem audivimus / defensionem audiamus. Nondum satis pernosti Gracianicam eloquentiam De una quaque re non in utramvis sed in utramque partem disputat . equidem[14] pari copia . pari facundia quod idem[15] Gorgyam et Larneadem[16]. fecisse legimus Nunc huius palinodiam audi Iussi paginam evolvi Consequuntur enim illa Sed contra legitur . quod moyses et Daniel omni scientia Egypciorum et Chaldeorum eruditi fuerint Et post pauca Turbat acumen legentium et deficere cogit qui eos a legendis secularibus libris omnibus modis estimat prohibendos / in quibus si qua inventa sunt utilia / quasi sua sumere licet Alioquin Moses et Daniel sapientia Egypciorum et Caldeorum non paterentur erudiri Et alia que sequuntur[17] paulo inferius Ex Ambrosio Si quis artem noverit grammaticam vel Dialecticam / ut recte loquendi rationem habeat et inter falsa et vera dijudicet non improbamus Item[18] ex eodem Qui de vino et mensa regis nolunt[19] comedere ne polluantur . utique si scientiam babiloniorum scirent esse peccatum . numquam acquiescerent discere quod non licebat Et iterum aliquanto inferius Ex synodo Eugenij pontificis De quibusdam locis ad
[1] bovengeschreven: nec
[2] bovengeschreven: fortissimo
[3] toegevoegd: (multis)que
[4] bovengeschreven: adhuc
[5] bovengeschreven: (lege)rat
[6] bovengeschreven: at ita tractatur
[7] bovengeschreven: omnia
[8] bovengeschreven: idem
[9] bovengeschreven: illud
[10] verbeterd: s(icera)
[11] bovengeschreven: (inebria)ntur
[12] bovengeschreven: se ad
[13] bovengeschreven: hoc
[14] bovengeschreven: (e)t (quidem)
[15] bovengeschreven: olim
[16] bovengeschreven: C(arneadem)
[17] bovengeschreven: rursum
[18] bovengeschreven: mox
[19] bovengeschreven: vo(lunt)
die zij “de Canonieke boeken” noemen.
Nu zal ik hier een paar van die punten opvoeren die zij aan andere schrijvers plegen te ontlenen, en die hen tot wapens dienen. Maar om nu niet, zoals het Griekse spreekwoord zegt zandkorrels te gaan tellen[1] door een groot aantal citaten naar voren te halen, is het waarschijnlijk voldoende om alleen Gratianus te citeren die ons meer dan alle anderen ontzag kan inboezemen, al is dat niet door zijn gezag dan toch wel door de omvang van zijn werk[2].
Toen ik onlangs net terug was van de universiteit van Parijs raakte ik in discussie met iemand die zeer gekant is tegen onze studies, maar verder een beschaafd, vriendelijk, charmant, knap, geestig en joviaal man is, en, wat wel past bij deze eigenschappen: een Don Juan, iemand die iedereen onder tafel drinkt, die je bij elk diner tegenkomt, een hoerenloper, een gokker en in het trotse bezit van meer van dit soort eigenschappen. Er was al sinds mijn jeugd een vrij hechte vriendschap gegroeid met deze Sardanapalus[3], en dat is de reden dat ik de echte naam van deze oude kameraad niet noem. Net als de soldaten uit de komedie, begon hij tegenover mij op te scheppen over zijn streken: hoeveel vriendinnetjes hij had in een en dezelfde stad, hoe vaak en met welke listen hij in contact kwam met andermans vrouwen, hoeveel rivalen hij overwonnen had, hoe vaak hij in een nacht zijn mannelijkheid bewijzen kon en welke zuipschuiten hij er bij het drinken met glans onder gekregen had. Dit waren de hobby’s van de man, hieraan besteedde hij alle moeite, zorg, lust, vrije tijd en werktijd, hierin vond hij zijn geluk. Toen hij met dit soort onzin mij al twee dagen lang de oren had doof gepraat, gebeurde het tijdens het eten dat ik iets aardigs uit de verhalen van de dichters citeerde. Op dat moment werd deze man plotseling een ander wezen, hij begon vanuit een voor hem nieuw soort religiositeit te spreken en mij te verwensen omdat ik die heidense en smerige schrijvers las. Hij spoorde mij oprecht aan om bij zinnen te komen, die geschriften te verwerpen en me voortaan bezig te houden met de kerkelijke geschriften. Ik was stomverbaasd over de plotselinge gedaanteverandering van de man die van een Epicurus een Zeno was geworden. Ik vroeg hem waarom hij die mening was toegedaan, en of hij die schrijvers zelf wel gelezen had. Hij ontkende het met heilige verontwaardiging: ‘Nooit van mijn leven, ik heb ze nooit aangeraakt en dat ga ik ook niet doen. De hemel beware me!’ Ik zei: ‘Dat geloven we ook wel van je zonder dat je daarbij God aanroept maar waarom heb je daar zo’n afkeer van? Want als het fatsoenlijke schrijvers zijn, is er geen reden om ze uit de weg te gaan, en als ze onfatsoenlijk zijn, waarom ontloop je hen dan die over dezelfde dingen schrijven die jij uithaalt? Waarom druk je hen die jouw kwaliteiten uitbazuinen niet aan je borst? Je zult zien dat ze jouw gedrag in beeld brengen. Kom op, Sardanapalus, schaam je je niet om met jouw staat van dienst tegenover mij zo’n gezicht te trekken? Of draag je mij op om jouw ‘religie’ te volgen? Jij die meent dat het een ernstiger misdaad is een heidens boek aan te raken dan een vrouw die niet de jouwe is in je bed te lokken? Zuipen, seks, jonge meisjes onteren, dat vind jij een spelletje, grappen die jongens uithalen, maar een dichter lezen beschouw je als een doodzonde? Jij mag wel heidense vergrijpen beramen maar ik zou me niet mogen verdiepen in heidense literatuur?’ ‘De man wist zijn woede te verbergen, en zei: ‘Laten we een lekkere maaltijd niet met dit soort onbenullige kwesties bederven.’
Na het middaguur nam hij me mee naar de openbare bibliotheek als om me een dienst te bewijzen. Toen de man zag dat ik mij vol belangstelling verdiepte in een paar dialogen van Cicero die ik toevallig te pakken had gekregen, raakte hij nogal geïrriteerd en duwde mij Gratianus onder de neus, de enige die hij las. ‘Nu zal ik je eens duchtig de mond snoeren!’ zei hij. Hij toonde mij paragraaf 38, waarin een vraagstuk over de vrije kunsten wordt behandeld en wel op een dusdanig manier dat ongeveer alles in twijfel getrokken kan worden. Iedereen begrijpt natuurlijk direct hoe absurd dat is. Ik vroeg hem mij wat voor te lezen. Hij las met grote moeite, zo lastig was het voor hem om de tekst goed te begrijpen: “Een bisschop”, zo las hij, “moet geen boeken van heidenen lezen, alleen wanneer tijd en noodzaak daarom vragen, pas dan mag hij de boeken van ketters lezen.” Ik vroeg de man wat naar zijn idee ‘tijd en noodzaak’ betekende. Hij zei: ‘Als er tegen een ketter een betoog of geschrift moet worden opgesteld.’ ‘En wat’, zei ik, ‘als diezelfde behoefte zich voordoet tegen een heiden? Wat als iemand de boeken van de theologen niet kan begrijpen? Zie je de noodzaak daartoe niet ontstaan?’ Deze aanpak beviel hem niet. Ik vroeg hem om verder te lezen. “Denkt u niet dat degene die zich dagen en nachten verbeten met dialectiek bezighoudt, of de wetenschapper die zijn ogen omhoog wendt en langs de hemel laat gaan, met bedrieglijke gevoelens te maken krijgt, en een getroebleerde geest wordt?” En hij las wat er nog achteraankwam, en daarna nog een soortgelijke passage: “Zij die misbruik maakten van de wereldse kennis en de strikken van de dialectici, raakten bedwelmd door sterke drank.“
Op dat moment zei ik: ‘En zie je daar het woord ‘misbruiken’ niet staan? Daar staat dus niet ‘bezitten’. Dan begrijp je eenvoudigweg dat het gebruik van wereldse kennis ten enenmale niet verboden is, en ook niet nutteloos.’ ‘Na een hele serie argumenten had Gratianus op zijn manier de discussie zeer deskundig samengevat: “Uit dit alles volgt als slotsom dat bij geestelijken geen deskundigheid op het gebied van de wereldse literatuur gezocht moet worden.” En alsof het pleit hiermee was beslecht, begon de dwaze man zich al op zijn overwinning voor te bereiden. Met moeite kreeg ik hem zover dat hij nog even naar mij wilde luisteren.
‘Begrijp je niet’, zei ik, ‘dat deze hele samenvatting specifiek tegen jou gericht is? Is het om te beginnen niet verbazingwekkend als een man die niets weet van heidense literatuur, deze veroordeelt, juist op een punt waar hij in het kader van zijn onderzoek zijn best doet om deze te bestrijden? Hij heeft het namelijk niet gewaagd te concluderen dat de wereldse literatuur verboden is voor geestelijken maar dat deze daar niet gezocht moet worden. Je zoekt immers tevergeefs waar hij allerminst aanwezig is. Maar zonder gekheid, ‘gezocht’ betekent hier ‘geëist’. Hier wordt dus niet ter discussie gesteld of wereldse geleerdheid aan geestelijken toegestaan is maar of die van hen verwacht moet worden, niet of zij die mogen hebben maar of zij die mogen ontberen. Hij heeft ‘geestelijken’ toegevoegd, opdat je er niet aan zult twijfelen dat deze kennis van de scholastici zondermeer geëist mag worden, en dat het je vergeven wordt als je die kennis ontbeert, maar als wij het missen wordt ons dat aangerekend. Je ziet dus hoe die snelle conclusie van je in ons voordeel werkt.
Maar wacht nog even, we hebben nu de beschuldiging al gehoord, laten we naar de verdediging ervan luisteren want je hebt de welsprekendheid van Gratianus nog niet helemaal door: bij een bepaald onderwerp gaat zijn betoog niet de ene kant op, of de andere maar naar beide kanten, en dat met evenveel argumenten en even briljant, net zoals wij dat zagen bij Gorgias[4] en Carneades. Luister nu naar de andere kant van zijn betoog.’ Ik vroeg hem de pagina óm te slaan, daar volgden immers de bekende woorden: “Maar aan de andere kant lezen wij dat Mozes en Daniël een grondige kennis hadden van alle wetenschap van de Egyptenaren en van de Chaldeeën.” En een paar regels verderop: “Iemand die meent dat hij lezers met alle middelen moet afhouden van het lezen van wereldse boeken die verstoort hun scherpe blik en dwingt hen ermee te stoppen, terwijl je je de nuttige dingen die je daarin vindt, gewoon eigen mag maken. Anders hadden Mozes en Daniël zich er niet voor geleend om geschoold te worden in de wijsheid van de Egyptenaren en Chaldeeën.” En een paar regels lager stond een citaat van Ambrosius: “Als iemand kennis heeft van grammatica of dialectica waardoor hij de kunst beheerst om zich juist te kunnen uitdrukken en onderscheid weet te maken tussen waar en niet waar, dan keuren wij dat niet af”. En nog een citaat van hem: “Zij willen de wijn en de tafel van de koning niet delen uit angst dat zij onrein worden, evenzo zouden zij, als zij zouden weten dat de wetenschap van de Babyloniërs zondig was, er nooit vrede mee hebben om te leren wat niet was toegestaan.” En nog een uitspraak, een paar regels lager, uit de synode van paus Eugenius: “Over een paar plaatsen
[1] Erasmus, Adagia, 1, 4, 44
[2] Gratianus, 12e eeuwse jurist uit Bologna, ‘vader’ van het canonieke recht.
[3] Sardanapalus: andere naam voor de Assyrische koning Assurbanipal (ca. 668-626 v.Chr.) een voorbeeld van decadentie.
[4] Gorgias van Leontini en Carneades gingen er prat op dat zij van een vraagstuk zowel het voor als het tegen even sterk konden verdedigen.
11v
nos refertur . neque magistros neque curam inveniri pro studio litterarum / Iccirco ab universis[1] ipsis subiectis plebibus et alijs locis in quibus necessitas occurret[2]. omnino cura et diligentia habeatur ut magistri et doctores constituantur . qui studia litterarum . liberalium[3] artium dogmata doceant . quia in hijs divina maxime manifestantur[4] mandata Hec ubi ostendissem / rogabam numquid peniteret Gratianum obiecisse rhetori[5] Numquam inquit ista ante animadverti Nec mirror inquam si non capis venatu que minime pro te faciunt[6] Ea[7] demum excerpis / que pro tua causa facere videntur[8] nec perlegis . nec intelligis ea que legis. Quod non ita tibi eveniret . nisi tam in fugiendis litteris ethnicorum esses religiosus Audisti modo a sanctissimo consilio[9] cautum esse ut omnibus in locis parentur[10] qui liberales disciplinas doceant . et quidem assidue Nulla autem ex liberalibus discplinis Christiana es t. que quia neque de christo agunt / neque a christianis invente ad Christum autem omnes referuntur Nec est cur[11] tergiverseris. Nullam artem excepit Nonque rhetoricen nonque poesim omnes in genere / edicti forma complectitur. Nisi cavillaberis poesim liberalem non esse ut que in ludis trivialibus inter eas non numeretur Ego vero contempta ista prescriptione / non liberalem modo . verum eciam liberalissimam iudico / quippe que libris[12] olim non inter ceteras[13] tradi consuevit Obmutuit meus iureperitus Iubeo reliquos suos auctores ostendat . recusat ipse. De[14] decretis ad decretales[15] duco Locum[16] de magistris ostendo[17] Hinc itur ad Anthoninam[18] summam ad Pisanam / ad Astexanam[19]/ ad Angelicam / ceterosque non auctores[20]. sed congestores . omnes fere eandem cantilenam canunt . et Cuculus[21] Cuculo[22] succinit Est enim huic scriptorum generi moris . nichil suum ponere sed diversorum dicta hinc inde[23] decerpta congerere . non modo diversa . verum etiam aliquotiens inter se pugnantia. Sat habent coacervasse. Ceterum iudicij onus lectori relinquentes Cui ubi iam longa lectione cerebrum vertigine rotari et caligare acies ceperit . non multo certior surgit quam Demopho[24] ille Therentianus / ut[25] ex tribus advocatis consultis . qum unus suasisset . alter negasset . tercius deliberandum censuisset. Fecistis inquit probe . incertior sum multo quam dudum Horum igitur odiosas disputationes . qum iam complures legissemus . huc evadebant omnes . ethnicarum litterarum usum nemini vicio verti . imo laudi potius ducendum . verum abusum perniciosum esse . eoque vetitum . id quod nemo puerorum nesciebat.
Iam mitis erat / sed libebat hominem paulisper illudere[26] Rogabam nunc ubi[27] in suo Graciano legisset . licere viris ecclesiasticis . amare . potare . scortari . mechari? Negabat At ista iam vulgo faciunt et dormiunt decreta Nobis qui oratores aut historicos ethnicos legimus obijciuntur Sed obsecro te . quandoquidem tibi morem gessi . michi iam mutuam operam redde . et meos theologos paulisper consulamus Hieronimum aperio. Locum forte obvium ostendo . ubi de muliere captiva disputat . quam sapientiam[28] secularem[29]/ vir doctissimus et apte et festive interpretatur Quid ergo inquiens mirum . si[30] ego sapientiam secularem / propter eloquij venustatem et membrorum pulchritudinem . de ancilla atque captiva Israhelitem[31] facere cupio / et si quid in ea mortuum est . ydolatrie[32]/ voluptatis / erroris libidinum / vel precido vel rado et nixos[33] purissimo corde vernaculos ex ea genero domino Sabaoth? Labor meus in familiam christi proficit: stuprum in alienam . numerum auget conservorum Neque orationis methaphoram nec vocabula quidem intelligebat Ancillam ministram domesticam putabat Vernaculos quo sane vocabulo Hieronimus elegantissime usus est / quid sibi vellet nichil potuit suspicari Hic iam inquam ulciscuntur contumeliam suam [34] littere seculares Erat autem locus in ea epistola in primis nobili quam ad magnum oratorem inscripsit[35] In qua vir sanctissimus sicubi[36] sententiam invidie placande gratia vafre dissimulavit . hic certe non p perplexe proloquitur. Repetamus inquam a capite (non enim perlonga est Epistola) Quod autem queris in calce epistole tue / qur in opusculis nostris secularium litterarum interdum ponamus exa exempla / et candorem ecclesie ethnicorum sordibus polluamus . breviter responsum habeto Numquam hoc quereres nisi te totum Tullius possideret . si scripturas sanctas legeres si interpretes earum omisso vulcacio evolveres. Quis enim nesciat et in Mosse[37] in et in prophetarum voluminibus quedam assumpta de gentilium libris? et Salomonem[38] philosophis tyri et nonnulla proposuisse et aliqua respondisse Unde in exordio proverbiorum commonet ut intelligamus sermones prudentie / versutiasque verborum / parabolas et obsurum sermonem / dicta sapientum et enigmata que proprie dialectorum et philosophorum sunt Pauloque inferius paulum collaudans Ac ne parum hoc esset inquit . doctor[39] christiani exercitus et orator invictus / pro christo causam agens / inscriptionem fortuitam arte torquet in argumentum fidei . didicerat enim a vero david de manibus hostium extorquere gladium et Golie superbissimum caput proprio mucrone truncare Legerat in Deuteronomio domini voce preceptum . mulieris captive radendum caput / supercilia omnes pilos et ungues corporis amputandos et sic eam habendam coniugio Deinde post ea verba que paulo superius recitavimus Oseae inquit accepit uxorem fornicariam Gomer filiam de belaim[40] sc[41] dulcedinum et nascitur de meretrice filius israel . qui vocatur semen dei Esayas novacula acuta barbam et crura radit peccantium Et ezechiel in typo fornicantis iherusalem tondet cesariem suam ut[42] quicquid in ro[43] absque sensu et vita est / auferatur[44] Horum (me legente) qum nihil ille intelligeret Rogabat et quorsum ista omnia spectarent? eo inquam ut nullas ethnicas litteras fugiamus sed repurgatas ad Christianorum eruditionem transferamus. Quod si tu fecisses . non hic marmoreus
[1] bovengeschreven: Episcopis
[2] bovengeschreven: (ocurre)ret
[3] bovengeschreven: que
[4] bovengeschreven: atque declarantur
[5] bovengeschreven: rhetorculo
[6] bovengeschreven: venaris
[7] bovengeschreven: quae pro te faciunt ea
[8] bovengeschreven: legis
[9] bovengeschreven: (con)c(ilio)
[10] voorgevoegd: com(parentur)
[11] bovengeschreven: quod
[12] bovengeschreven: liberis
[13] bovengeschreven: sed ante ceteras
[14] bovengeschreven: Ipse a
[15] bovengeschreven: epistolas
[16] bovengeschreven: titulum
[17] in marge: [ubi] diligenter cavetur de parandis linguarum [doc]toribus cum isti christianum non putent nisi [sit] elinguis. hinc etc
[18] bovengeschreven: (Anthonin)i(am)
[19] bovengeschreven: (Ast)a(xanam)
[20] bovengeschreven: modo
[21] bovengeschreven: coccyx
[22] bovengeschreven: coccyci
[23] bovengeschreven: atque hinc
[24] verbeterd: (Dem)i(pho)
[25] bovengeschreven: qui
[26] verbeterd: eludere
[27] bovengeschreven: num ubi
[28] bovengeschreven: eruditionem
[29] bovengeschreven: prophanam
[30] bovengeschreven: et
[31] bovengeschreven: Israelitidem
[32] bovengeschreven: (ydo)lo(latrie)
[33] bovengeschreven: mixtus
[34] bovengeschreven: in se admissam
[35] bovengeschreven: an scripserit nescio
[36] bovengeschreven: alias
[37] bovengeschreven: Mose
[38] bovengeschreven: (S)o(lomonem)
[39] bovengeschreven: (d)u(ctor)
[40] bovengeschreven: balam
[41] bovengeschreven: id est
[42] bovengeschreven: et
[43] moet zijn: ea
[44] bovengeschreven: (aufer)tur
bericht men ons dat er geen leraren te vinden zijn en geen aandacht is voor de studie van de letteren. Daarom dienen alle aan hun gezag onderworpen gemeenten en andere plaatsen waar de noodzaak zich voordoet, alle mogelijke zorg en inzet te betrachten om onderwijzers en leraren aan te stellen die de literatuur en de grondbeginselen van de vrije kunsten kunnen onderwijzen want daarin komen de goddelijke bedoelingen het meest tot uiting.”
Toen ik hem deze passages getoond had, vroeg ik of hij er niet een beetje spijt van had Gratianus aan mij, een redenaar, te hebben voorgelegd.’ ‘Die dingen heb ik hiervoor nooit gezien.’ zei hij. ‘En dat verbaast mij niets’, zei ik, ‘als die dingen die allerminst in jouw voordeel werken, je bij het jagen niet zijn opgevallen en jij er die dingen uitpikt die jouw zaak lijken te ondersteunen, en als je deze vervolgens niet aandachtig doorleest, of niet begrijpt. En dat zou je niet zijn overkomen als je er niet zo heilig van overtuigd was dat de heidense literatuur vermeden moet worden. Je hebt zojuist van een allerheiligst pauselijk decreet gehoord, dat men ervoor moest zorgen dat er op alle plaatsen mensen werden aangesteld die de vrije kunsten konden onderwijzen met volle overtuiging. Geen van de vrije kunsten is echter een christelijke kunst: ze gaan niet over Christus en zijn niet door christenen ontwikkeld. Ze hebben wel allemaal met Christus te maken. En je hoeft geen uitvluchten te zoeken, paus Eugenius heeft geen enkele kunst uitgesloten, de retorica niet en de dichtkunst niet, de tekst van het edict heeft betrekking op alle vrije kunsten. Tenzij je het flauwe argument naar voren brengt dat de dichtkunst geen vrije kunst is omdat deze in het primair onderwijs daar niet toe gerekend wordt. Maar ik heb met die indeling niets te maken, ik vind het niet alleen een vrije kunst, maar zelfs de vrije kunst bij uitstek omdat de dichtkunst vroeger in boeken[1] gewoonlijk niet samen met de andere vrije kunsten werd aangeboden.’
Mijn rechtskundige hield daarop zijn mond. Ik verzocht hem om zijn andere auteurs naar voren te brengen. Dat weigerde hij. Na de Decreten van Gratianus nam ik hem mee naar de pauselijke brieven[2], en liet hem een tekst zien over schoolmeesters. Vandaar gingen we naar de Summa van Antoninus, naar het werk van Pisanus, van Astesanus en van Angelus[3] en van nog een paar anderen, geen schrijvers maar verzamelaars. Zij allen zingen ongeveer hetzelfde wijsje, het is altijd koekoek-één-zang’[4]. Bij dit soort schrijvers is het gebruikelijk om ook geen eigen standpunten naar voren te brengen maar om uitspraken van allerlei lieden van her en der, naast elkaar te zetten. Die uitspraken verschillen regelmatig van elkaar en zijn onderling tegenstrijdig. Voor deze schrijvers is het genoeg om alles maar op een hoop te gooien en de last van een oordeel verder aan de lezer over te laten. Bij het lezen van zo’n ellenlange tekst begint het de lezer te duizelen en wordt het hem zwart voor de ogen, hij staat net zo wankelend op als de bekende Demipho[5] van Terentius. Deze Demipho had drie raadslieden om advies gevraagd. Eén van hen had hem aangeraden om te doen wat hij van plan was, de tweede raadde hem dat af en de derde meende dat hij erover na moest denken. “Dat hebben jullie knap gedaan”, zei hij, “ik weet nu nog minder wat ik moet doen dan daarvoor”.
Toen wij een aantal van hun vervelende betogen doorgelezen hadden, was de uitkomst, bij alle auteurs, dat het gebruik van wereldse literatuur niemand als fout moet worden aangerekend, integendeel, eerder als een verdienste, maar dat misbruik gevaarlijk is, en daarom verboden, iets wat elk kind wel weet.
Ik had hem al plat, maar ik kreeg zin om nog wat met de man te dollen. Ik vroeg hem nu, of hij in zijn Gratianus ook gelezen had of het aan geestelijken toegestaan was om te vrijen, en te drinken, om naar de hoeren te gaan en echtbreuk te plegen. Hij zei dat hij dat daar niet gelezen had. ‘Maar zij doen dat openlijk, de decreten zeggen daar niets over’. ‘Maar wij die de heidense redenaars en historici lezen, worden met dat verwijt om de oren geslagen. Ik verzoek je, omdat ik jouw zin heb gedaan, mij nu een plezier te doen, laten we eens even mijn theologen raadplegen’. ‘Ik sloeg Hieronymus open, en wees hem op een passage waar ik toevallig op stuitte, de passage over de krijgsgevangen vrouw, het toepasselijke en fraaie beeld waarmee deze grote geleerde de wereldse kennis aanduidt: “Waarom zou het verbazing wekken als ik de wereldse kennis, -vanwege de fraaie stijl en de schoonheid van de onderdelen- van slavin en een krijgsgevangene tot een Israëlitische vrouw wil maken, en als ik alles wat dood is in haar, de afgodendienst, genotzucht, dwaling en begeerte, wegsnijdt of uitruk en bij haar met de zuiverste bedoelingen slaven verwek voor de Heer der heerscharen? Mijn werk versterkt het slavenbestand van Christus, mijn ontucht met een vreemde vrouw vergroot het aantal medeslaven.”[6]
Hij begreep de beeldspraak van dit betoog niet, laat staan de afzonderlijke termen. Hij dacht dat met ‘dienares’ gewoon een dienstbode werd bedoeld. En van het woord slavenbestand, een woord dat Hieronymus zeer zorgvuldig had uitgekozen, wat deze daarmee bedoelde, daarvan had hij niet het flauwste vermoeden. ‘Hier nemen de wereldse letteren wraak voor de minachting die haar ten deel valt', zei ik. Er was echter in die bij uitstek bijzondere brief, die hij had opgedragen aan de redenaar Magnus, juist een passage waarin deze grote heilige, die elders zijn mening listig verborgen houdt voor de lieve vrede, helder voor zijn mening uitkomt. Ik zei: ‘Laten we teruggaan naar het begin’, de brief van Hieronymus is immers niet zo lang: “Aan het eind van jouw brief vraag je waarom wij soms in onze schrijfseltjes voorbeelden uit de wereldse literatuur opnemen, en de glans van de kerk bezoedelen met vuiligheid van de heidenen. Hier heb je een kort antwoord. Je zou dit nooit vragen als je niet helemaal in de ban van Tullius Cicero was, als je de Heilige Schrift zou lezen, als je Vulcatius[7] even terzijde had geschoven en je verdiept had in de commentaren op de bijbel[8]. Wie weet immers niet dat er in de boeken van Mozes en bij de profeten bepaalde dingen staan die ontleend zijn aan de boeken van de heidenen? Of dat Salomo aan de filosofen van Tyrus discussiepunten voorgelegd heeft en vragen van hen heeft beantwoord? Daarom wijst hij er ons aan het begin van het boek Spreuken[9] op dat wij diepzinnige uitspraken, listig taalgebruik, parabels, verhullende uitdrukkingen, uitspraken van wijzen en raadsels die dialectici en filosofen graag gebruiken, moeten proberen te begrijpen”. Iets verderop in de brief prijst hij Paulus en zegt: “En om te voorkomen dat dit niet genoeg zou zijn, draait de aanvoerder van het christenleger en de onovertroffen redenaar in een pleidooi voor Christus, een inscriptie die hij toevallig zag óm in een geloofsargument.[10] Hij had namelijk van de ware David geleerd hoe het zwaard uit de handen van vijanden te wringen en de brutale kop van Goliath met diens eigen wapen af te hakken.”[11] In Deuteronomium had Hieronymus een aanwijzing gelezen uit de mond van God, dat van een “krijgsgevangen vrouw men haar het hoofdhaar mocht afscheren, haar wenkbrauwen en al haar lichaamshaar, haar nagels kort knippen, en haar tot vrouw nemen.”[12] Na de woorden die we een aantal regels hiervoor citeerden, schrijft Hieronymus vervolgens: “Hosea nam de prostituee Gomer tot vrouw, de dochter van Diblaïm wat zoetigheid betekent, en uit deze prostituee wordt hem een zoon, Israël, geboren die zaad van God genoemd werd.”[13] En: “Jesaja schoor met een scherp scheermes de baard en de benen van de zondaars.[14] En als symbool voor Jeruzalem dat in ontucht leefde, schoor Ezechiël zijn haar en zijn baard af opdat alles wat er in haar zonder leven was en zonder gevoel, werd weggenomen.”[15] Omdat hij van de passages die ik hem voorlas absoluut niets begreep, vroeg hij wat de bedoeling was van al die woorden. Ik antwoordde: ‘Zij willen hiermee duidelijk maken dat wij niet hoeven te vluchten voor de heidense literatuur, maar dat we deze moeten ontdoen van vuil, en moeten gebruiken voor de scholing van de christenen. En als jij dat had gedaan, zou je er nu niet
[1] In het handschrift staat “libris“ (boeken) i.p.v. liberis (kinderen; maar ook vrijen, vrijgeborenen) waardoor de woordspeling liberales en liberi hier verloren gaat.
[2] Waarschijnlijk een verzameling pauselijke brieven van Paus Gregorius IX.
[3] Boeken van middeleeuwse theologen uit de 14e en 15e eeuw. Antoninus, bisschop van Florence, de dominicaan Bartolomeo Pisano, de franciscanen Astesanus en Angelus Carletus.
[4] Erasmus, Adagia II 5 76: Je zingt steeds hetzelfde wijsje.
[5] Domipho komt voor in Phormio, een komedie van Terentius.
[6] Hieronymus, Epistulae, 70, 2
[7] Vulcatius, eerste helft vierde eeuw AD, schreef een commentaar op Cicero.
[8] Bedoeld zijn de vroegchristelijke schrijvers.
[9] Spreuken 1: 5-6
[10] Handelingen 17: 23 Paulus zegt tegen de Atheners; “Rondlopend door uw stad zag ik een altaar met de inscriptie “Aan een onbekende god’. Welnu de god die u niet kent kom ik u verkondigen.”
[11] 1 Samuel 17: 55
[12] Deuteronomium 21: 10-13
[13] Hosea 1: 2-4
[14] Jesaja 7: 20
[15] Ezechiël 5: 1
12r
astares Quod autem repurgatas dixi . non ad scientiam sed ad opinionem referri volo. Non enim gentilium[1] philosophorum errores legere perniciosum est . sed eos ecclesiasticis disputationibus inmiscere (non confutandi sed approbandi gratia) id vero nequaquam licuerit. Deinde illustrium scriptorum cathalogum texit . tum grecorum tum Latinorum . et grecorum quidem hoc elogio claudit. Qui omnes in tantum philosophorum doctrinis atque sententijs[2]. suos refarciunt libros ut nescias quid in illis primum admirari debeas . eruditionem seculi . an scientiam scripturarum. Latinorum ita concludit De ceteris vel viventibus vel mortuis taceo . quorum in scriptis et vires manifeste sunt et voluntas[3] Et[4] callidam imperitorum calumniam excludens addit Nec statim prava opinione fallaris . contra gentiles hoc esse licitum / in alijs disputationibus dissimulandum. Quia omnes pene omnium libri (exceptis[5] qui cum Epicuro[6] litteras non didicerunt) eruditionis doctrineque plenissimi sunt Mordax quidem illud quo epistolam claudit . sed plane barbarorum stulticia dignissimum Cui queso inquit ut suadeas . ne vescentium dentibus . edentulus invideat et oculos caprearum . talpa contemnat. Ostendi et eam prefationem quam exodo proposuit . in qua adeo non dissimulat / ut eciam ut nominatim predicet artes liberales Taceo inquiens de Grammaticis Rhetoribus Philosophis Geometris Dialeticis[7] Musicis Astronomicis[8] Astrologis Medicis[9]/ quid hic expectas dicturum Hieronimum? pestifera est vel utilissima est inquit. Rogabam ecquid hec placerent? Qum tantum ac talem habemus[10] auctorem . exorire[11] tu nobis . et nescio quod Glosema[12] e tuis barbaris auctoribus contra liberalem eruditionem obijcies? Astrologiam vestram decreta damnant . at Hieronimus affert[13] disciplinam et prope curiosam et ad pauca utilem Quid igitur de Rhetorica et Poetica sensisse credis? Commonstravi homini eiusdem de viris illustribus opus . ubi in permultis scriptoribus . miratur eloqentiam / predicat poetarum philosophorumque cognitionem . effert litteraturam secularem. Que si pestifera esset non tam diligenter eam[14] vir pijssimus commemoraret In eiusdem opusculi prefatione tantum abest ut improbet . ut etiam adversus[15] et ethnicos et hereticos magnifice iactare sit ausus . christianorum in ethnicis litteris prestantiam. Discant ergo inquit Celsus Porphirius Julianus . rabidi adversum Christum canes / discant sectatores eorum / qui putant ecclesiam nullos philosophos et eloquentes nullos habuisse doctores / quanti[16] eam et quales viri / eam fundaverint . instruxerint adornaverint et desinant fidem nostram rustice tantum simplicitatis arguere / suamque imperitiam potius agnoscant Non pudet inquam te Christianum obijcere Christiano / et quidem layco . quod hieronimus non dubitavit apud posteros[17] gloriari . vir ecclesiasticus / iam sanctitatis opinione celebris? Postremo monachus . heremicola[18]. presertim ea tempestate / qum Christiana adhuc religio cum ethnicis conflictaretur? Si mala est erudicio secularis . nichil hieronimo stultius qui hoc apud adversarios iactat . quod illi pro summo crimine poterant torquere Verum de compotore meo iam nimium.
Ad cetera properabimus si prius alterum testem citaverimus Nam[19] decrevi contentus esse duobus gravissimis[20] Tamen / Aurelius Augustinus vir sanctimonia iuxta ac eruditione singularis . tum arcte adeo ne dicam meticulose conscientie . ut sepe numero michi (bona venia tanti viri dixerim) ab re[21] trepidare videatur . id quod tum ex eius vita tum ex confessionum retractationumque libris conij connijcere proclive est Is inquam talis vir utique litteraturam secularem[22] dissuasisset si eam aut noxiam aut ociosam aut suspectam habuisset Hic in hijs libris quos de doctrina christiana inscribit . proponit duo genera doctrinarum que in gentilibus etiam inquit moribus execrentur[23] id est ethnicarum[24] vel ut isti dicunt secularium Unum earum quas instituerunt homines . alterum earum quas animadverterunt . aut iam peractas aut divinitus institutas Illud inquit quod est secundum institutiones hominum . partim supersticiosum est . partim supersticiosum non est. Sed ne omnem disputationem que verbosissima est . repetam : verbis illius omissis rei summam paucis complectar Sub hoc ultimo genere quod supersticiosum apellat . maleficia, incantationes . excantationes sortilegia Haruspicia auspicia auguria Nicromantiam[25] Alphitomantiam Hydromantiam Geomantiam Chiromantiam et id genus alia comprehendit. Hec[26] phitonum sunt et maleficorum nec sine commercio scelestorum spirituum exercentur . iure Christiano fugienda censuit Illas quoque observationes qum et[27] plurimum habeant et anxietatis et vanitatis . huic generi adnumeravit[28]. Qualia sunt visorum et inso insomniorum interpretatio . extorum inspectio . volatus avium cantusque . monstrorum / tonitruum / fulgurum / syderum / sortium / sternutamentorum / mustelarum/ murium occurrentium aut stridentium aut aliquid arrodentium Aurium tinnientium / oculorum salientium / foliorum crepitantium / nominum et ymaginum et eius modi[29] nugarum observatio Sub altero genere id est ab hominibus quidem instituto . minime tamen supersticioso . hec fere collocat Caracteres / vocabula rerum / consuetudinem loquendi / leges plebiscita et si qua id genus sunt alia Hec enim non modo non reprehendit . verum etiam Christiani hominis interesse putat . ut hec quam maxime scire curet In primo genere id est annotatis . omnes fere liberales disciplinas collocat Logicen Rhetoricen Phisicen Arithmeticen Geometriam Astronomiam Musicam Historias denique[30]
At ne de singulis quidem pigebit divi Aurelij sententiam pronunciare modo ne vos audire pigeat De grammatica quidem dilucidius est quam ut in eo debeat disputari Porro quod ad dialecticen[31] libro de doctrina Christiana secundo / capite (si bene memini[32]) vigesimo / de dialecticis rationibus / de veritate de falsitate connexionum de consequenti et inconsequenti . de repugnanti / de diffiniendo[33] verbose et curiosiuscule / suo more disputat Petitis etiam e divo Paulo connexionis[34] formis (sic enim appellat) ut nos si dialecticen ignoremus docere voluisse videatur Hanc disciplinam in ipso disputationis capite hijs verbis commendat (nam puto me ea ut nuper relecta posse reddere) Sed disciplina inquit disputationis / ad omnia genera dij questionum que in litteris sanctis sunt penetranda et dissolvenda plurimum valet . tantum cavenda est ibi libido rixandi. Pauloque inferius Sunt etiam connexiones ratiocinationis inquit / falsas habentes sententias / que consequuntur errorem illius cum quo agitur Que tamen ad hoc inferuntur a bono et docto homine ut in hijs erubescens ille cuius errorem consequuntur . eundem
[1] bovengeschreven: ethnicorum
[2] bovengeschreven: scientijs
[3] bovengeschreven: (volunta)tes
[4] bovengeschreven: mox
[5] bovengeschreven: ijs
[6] bovengeschreven: (Epicur)e(o)
[7] bovengeschreven: (Diale)c(ticis)
[8] verbeterd: (astro)logis, maar verbetering weer doorgestreept
[9] bovengeschreven: quorum scientia mortalibus
[10] bovengeschreven: (habe)a(mus)
[11] bovengeschreven: (exori)e(re)
[12] bovengeschreven: glossema
[13] bovengeschreven: approbat
[14] bovengeschreven: in autoribus ecclesiasticis
[15] verbeterd: eerst stond er adversijs
[16] tussengeschreven: (quanti)que
[17] bovengeschreven: hostes
[18] bovengeschreven: et eremi cultor
[19] bovengeschreven: nunc
[20] bovengeschreven: tamen
[21] bovengeschreven: abs re
[22] bovengeschreven: ut vocant
[23] bovengeschreven: exercentur
[24] bovengeschreven: (ethnic)o(rum)
[25] bovengeschreven: necyomantiam
[26] bovengeschreven: quia
[27] bovengeschreven: quod
[28] verbeterd: (adnumera)t
[29] bovengeschreven: hijs similium
[30] bovengeschreven: et antiquitatis cognitionem
[31] bovengeschreven: attinet
[32] tussengevoegd: com(memini)
[33] bovengeschreven: de partiendo
[34] bovengeschreven: (connexion)um
als een zoutzak bijstaan. Waar ik zojuist ‘ontdoen van vuil’ zei, doelde ik niet op de kennis die daarin staat, maar op de mening die erin verkondigd wordt want het is niet gevaarlijk om foutieve denkbeelden van de heidense filosofen te lezen maar wel om die fouten in discussies over godsdienstige zaken te gebruiken, niet om ze te weerleggen maar om er mee in te stemmen, dat is op geen enkele manier toegestaan.’
Daarna heeft Hieronymus nog een lijst samengesteld met de namen van beroemde, christelijke schrijvers, zowel Griekse als Latijnse. Die van de Griekse schrijvers sluit hij met de volgende lofzang af: “Zij allen laden hun boeken zo vol met theorieën en met uitspraken van filosofen, je weet niet wat je meer moet bewonderen, de geleerdheid van die tijd of hun kennis van de Schrift.” De lijst van de Latijnse schrijvers sluit hij zo af: “Over de andere schrijvers, levende of dode, wier boeken een krachtige stijl en duidelijke opzet bevatten, zwijg ik”. Hij voegt daar nog aan toe, om valse redeneringen van de niet-ingewijden te voorkomen: “Laat je niet misleiden door de verkeerde opvatting dat het gebruik van heidense wetenschap tegen heidenen toegestaan is, maar dat het in andere discussies niet gebruikt mag worden.[1] Want bijna alle boeken van de genoemde schrijvers, behalve dan van degenen die in de school van Epicurus hun kennis van de literatuur hebben opgedaan, staan vol met geleerdheid en wetenschap.” Bijtend is overigens de opmerking waarmee hij deze brief heeft afgesloten, bijtend, maar in het licht van de stupiditeit van de barbaren, zeer toepasselijk: “Ik vraag je, probeer hem ervan te overtuigen dat hij, een tandeloze, niet jaloers moet zijn op de tanden van hen die eten, of dat hij, mol die hij is, zijn neus optrekt voor de ogen van de reeën.” Ik liet hem verder de inleiding van Hieronymus op het boek Exodus zien, waarin hij zich zo duidelijk uitspreekt over de vrije kunsten dat hij de beoefenaren alle bij name noemt: “Ik zwijg,” zegt hij, “over de grammatici, de retorici, de filosofen, de meetkundigen, de dialectici, de musici, de astronomen, de astrologen, de medici en …” ‘Wat denk je Sardanapalus, dat Hieronymus hier gaat zeggen? Dat deze wetenschappen gevaarlijk zijn? Nee hij zegt dat ze zeer nuttig zijn.’
Ik vroeg hem wat hij hiervan dacht? Ik zei: ‘We hebben hier van doen met een schrijver van formaat, een met vele kwaliteiten. En jij komt doodgemoedereerd aanzetten met barbaarse schrijvers, met daaruit een of ander onbegrijpelijk argument tegen de wereldse kennis? Die decreten van jullie veroordelen de astrologie, maar Hieronymus niet. Hij brengt hun wetenschap ter sprake, vindt dat min of meer interessant en in beperkte zin, nuttig. Wat denk je dan, dat zijn mening was over de welsprekendheid en de dichtkunst?’ Ik liet de man het boek Beroemde Mannen van deze schrijver zien waarin hij vol bewondering spreekt over de welsprekendheid bij tal van schrijvers, waar hij een lans breekt voor de kennis van dichters en filosofen en de loftrompet steekt over de wereldse literatuur. Als dit verderfelijk zou zijn, zou deze zeer vrome man daar niet zo naarstig aandacht aan hebben besteed. In het voorwoord van genoemd werkje denkt hij er in de verste verte niet aan om ze af te keuren. Integendeel zelfs, tegenover heidenen en ketters durft hij volmondig op te scheppen over de bij christenen aanwezige, superieure kennis van de wereldse literatuur. Hij zegt namelijk: ”Laten Celsus, Porphirius en Julianus die als dolle honden tekeer zijn gegaan tegen Christus, laten hun volgelingen die dachten dat de kerk volstrekt geen filosofen en welsprekende leraren heeft gehad, eens leren hoeveel vooraanstaande lieden haar hebben gegrondvest, onderwezen, voor haar taak hebben toegerust en laten zij ophouden ons geloof alleen maar te vereenzelvigen met boerse eenvoud, laten deze tegenstanders liever hun eigen onbekwaamheid erkennen.”
‘Schaam jij je nu niet’, zei ik, ‘om als christen beschuldigingen te uiten tegen mij, een andere christen en een leek nog wel, over iets waar Hieronymus op kon bogen bij het nageslacht? Hieronymus, een man van de kerk en bij leven al beroemd vanwege zijn reputatie van heiligheid, kortom, een monnik, een kluizenaar, en dat in een tijd waarin het christelijk geloof het aan de stok had met de heidenen? Als die wereldse kennis slecht zou zijn, dan is er geen grotere sukkel dan Hieronymus die bij zijn tegenstanders over datgene pochte wat zij hem als de hoogste misdaad konden aanwrijven.’
‘Maar genoeg nu over mijn drinkgezel, laten we snel aan de overige argumenten beginnen maar pas nadat we nog een andere getuige hebben geciteerd. Ik heb me namelijk voorgenomen het bij twee getuigen te laten, beiden zijn van groot gewicht. De tweede is Aurelius Augustinus, een uitzonderlijk heilig en geleerd man, daarnaast ook streng, om niet te zeggen pijnlijk gewetensvol zodat ik vond dat hij vaak zonder reden bang was, neem mij niet kwalijk als ik dit van zo’n groot man zeg. Dit kan men gemakkelijk opmaken uit zijn biografie Bekentenissen en uit zijn Nalezingen[2]. Een man van dit kaliber zou in ieder geval de wereldse literatuur hebben afgeraden wanneer hij die als schadelijk, nutteloos of verdacht had beschouwd.
In de boeken die hij aan de christelijke leer[3] heeft gewijd, stelt hij dat er twee soorten kennis zijn die ook in de heidense gebruiken werden toegepast, heidense kennis dus of, zoals zij het noemen, wereldse kennis. De ene gaat over dingen die mensen hebben ontwikkeld, de andere over dingen die door mensen zijn ópgemerkt: dingen die al bestonden of die van godswege zijn ingesteld. Dat wat hoort bij de door de mensen ontwikkelde kennis is deels gebaseerd op bijgeloof maar deels ook niet. Maar, om niet de hele discussie die zeer uitgebreid is te hoeven herhalen, zal ik zijn woorden achterwege laten en alleen de kern ervan in een paar woorden samenvatten. Bij de laatste categorie, die hij “gebaseerd op bijgeloof” noemt, horen zaken als tovermiddelen, bezweringen, vervloekingen, orakelstenen, leverkijken, vogeltekens, uitspraken van auguren[4], contact met de doden, het aanwijzen van schuldigen door middel van gerstemeel, voorspellingen doen met behulp van water, waarzeggen met behulp van steentjes en zandkorrels, handlezen en nog een aantal andere zaken. Dit alles zijn dingen van waarzeggers en tovenaars en werden uitgeoefend door contact met boze geesten. Hij vond terecht dat een christen deze moest mijden. Ook de volgende waarnemingen rekende hij tot deze soort omdat ze ook in hoge mate angst en bijgelovigheid veroorzaken, bijvoorbeeld de uitleg van visioenen en dromen, het bestuderen van ingewanden, de vlucht en de zang van vogels, de observatie van monsters, de donder, de bliksem, de sterren, de orakelstenen, het niezen, de wezels of muizen die op je pad verschijnen en piepen of ergens aan zitten te knagen, suizende oren, uitpuilende ogen, ritselende bladeren, het verklaren van namen en beelden, en meer van dat soort onzin.
Tot de andere soort die weliswaar is ingesteld door mensen maar beslist niet gebaseerd is op bijgeloof, rekent hij de volgende dingen: letters, namen van dingen, manier van spreken, wetten, stemmingen en andere soortgelijke zaken. Deze wijst hij niet alleen niet af, maar hij meent dat ze zeer belangrijk zijn voor een christen en dat deze zijn uiterste best moet doen om ze te kennen. Bij de eerste soort[5], dus bij de afzonderlijk genoteerde zaken, rekent hij bijna alle vrije kunsten, de logica, de retorica, de natuurwetenschap, de wiskunde, de aardrijkskunde, de sterrenkunde, de muziek, en tenslotte alle geschiedenis. En ik wil liefst de mening van de heilige Augustinus nog verwoorden over de afzonderlijke kunsten, als jullie er tenminste geen bezwaar tegen hebben om ernaar te luisteren.
Wat de grammatica betreft is zijn standpunt meer dan zonneklaar, daar hoeven we niet over te discussiëren. Dan de redeneerkunst. In deel twee van zijn boek over de christelijke leer, in hoofdstuk twintig als ik me goed herinner[6], staat een uitgebreid en vrij nauwkeurig betoog over de methoden van de redeneerkunst, geschreven op een wijze die we van hem kennen: over ware en valse verbindingen, het consequente en het inconsequente, tegenstrijdigheid en definitie. Hij haalt er ook de ‘vormen van verbinding’ bij zoals hij die noemt, uit de brieven van de heilige Paulus waardoor het lijkt of hij ons, als we de redeneerkunst niet mochten kennen, deze leer heeft willen onderwijzen. In datzelfde hoofdstuk beveelt hij de redeneerkunst aan, dat heb ik onlangs nog opnieuw gelezen dus ik denk zijn woorden nog goed te kunnen weergeven. Hij zegt: “Maar de kennis van een juiste wijze van discussiëren is van het grootste belang om in alle soorten vraagstukken van de Heilige Schrift door te kunnen dringen, en om deze te kunnen oplossen. Je moet daarbij alleen wel oppassen voor de neiging om te gaan redetwisten.” En een stukje verder: “Er zijn ook stappen in een redenering die onware uitspraken opleveren, die voortborduren op een fout in de redenering van de man met wie je discussieert. Een goed en geleerd man kan deze onware uitspraken in zijn repliek gebruiken zodat degene op wiens fout ze voortborduren, zich ervoor zal schamen en afstand neemt van zijn foute redenering.
[1] Bedoeld wordt: het gebruik van voorbeelden uit de wereldse literatuur. Vroegchristelijke schrijvers gebruikten die in hun verhandelingen ‘Tegen de heidenen’, maar ook hun andere boeken staan er vol mee.
[2] Augustinus, Confessiones en Retractationes
[3] Augustinus, De Doctrina Christiana bestaat uit vier boeken).
[4] Auguren: priesters die aan de hand van de vlucht van vogels of het uiterlijk van de lever van offerdieren uitspraken deden.
[5] D.w.z.: kennis die niet op bijgeloof is gebaseerd.
[6] De redeneerkunst heeft Augustinus behandeld in De Doctrina Christiana boek 2, 31-35
12v
relinquat errorem quia si in eodem manere voluerit . necesse est ut eciam illa que damnat tenere cogatur Hec de dialecticis Pro poetis et Rhetoribus que multa dixit . hic consulto pretereo suis ea locis redditurus Ceteras autem artes minutiores quidem illas attamen acutas ut Quintus Fabius oratori ita Aurelius noster Theologo putat non mediocriter conducere Et quidem de Musica hec fere sunt que tenemus Et numerum inquit et musicam plerisque in locis in scripturis honorabiliter positam invenimus Non enim audiendi sunt errores gentilium superstitionum / qui novem Musas Iovis et memorie filias esse finxerunt Deinde auctore Varrone unde[1] sit fabula[2] aperit subijciens. Sed sive se ita habeat quod Varro retulit . sive non ita . nos tamen propter superstitionem prophanorum non debemus Musicam fugere . si quid inde utile ad intelligendas scripturas rapere poterimus[3].
De Arithmetica hoc[4] disputationis injcium.
Ast[5] numerorum eciam inquit imperitia . multa facit non intellegi . translate ac mistice posita in scripturis Omnes harum disputationum ambages que de Geometria et Astronomia in eundem fere modum disputat parvi refert meminisse
Porro Phisicen in primis ad sacrarum litterarum cognitionem . necessariam arbitratur . quod passim scateat vocabulis tum animantium tum herbarum tum lapidum . quorum omnium ([6]monstratrice phisica) vim naturamque teneas. Temerarius videberis si ea coneris interpretari . et huius quidem loci hoc est caput Rerum autem ignorantia facit obscuras figuratas locutiones / qum ignoramus vel animantium vel lapidum vel herbarum naturas aliarumve rerum que plerumque in scripturis similitudinis alicuius gratia ponuntur Cetera item[7] et apte et erudite prosequitur.
Historiarum vero cognitionem adeo sacre scripture studioso putat esse necessariam ut qui sine illis divinas litteras tractare velit summo cum periculo et errare et falli sit necesse
Porro de philosophis quid tandem . penes quos beate vite professio[8] est? mirum an[9] istos legendos negabit? Qui qum se veri magistros[10] omnium rerum[11] profiteri sint ausi . omnium errorum auctores extiterunt E quorum disciplinis nulla fere non heresis nata est[12]. quorum contortis enthimematibus quasi quibusdam arietibus Christiane fidei menia totiens sunt pulsata Audite quid et de hijs dicat vir equissimus Philosophi autem inquit qui vocantur . si qua forte vera et fidei nostre accommodata dixerunt et maxime platonici . non solum formidanda non sunt sed ab eis tamquam iniustis possessoribus in[13] usum nostrum vindicanda Et quod sequitur non injucundum de Egipcia suppellectile Utinam vobis verba ipsa possem annumerare sed tamen bona cum fide appendam Legimus inquit in exodo Hebreos cum duce Moyse . ab Egypcia servitute furtim fugam molirentur . plurimam omnis generis suppellectilem . immensam vim signorum vestium vasorum a suo quemque vicino commodato accepisse . itaque spoliatis egiptijs demigrasse clanoculum. Quam fugam . quod furtum . quia deo auctore patratum novimus aliquid portendere creditur scilicet iam tum divina providentia quorundam trepidationi consulebat . qui fortassis Egyptum spoliare hoc est ethnicorum sapientiam usurpare timuissent . nisi huius rei tantum imperatorem tantum ducem tantum exemplum habuissent Migrant ex egypto qui relictis supersticionibus prophanis ad Christianam sese religionem convertunt[14] Egypcias opes tollunt[15] qui gentilium[16] litteras ad nostre fidei decus et numen[17] transferunt[18] Si ridebunt barbari interpretem . iure id facerent nisi divi Augustini non meum interpretamentum protulissem Ut enim inquit olim Hebrei ea que sibi usui fore iudicassent rapuerunt . relictis ijs . que aut molesta aut inutilia aut prophana existimassent Ita nobis[19] sua quidem ethnicis vicia relinquenda[20]. supersticiones . libidines / ambitionem[21] cupiditatem Hec[22] apud dominos sunt relinquenda At si quod sapientie aurum . si quod eloquentie argentum . si qua bonarum litterarum suppellex penes illos erit . eam omnem corradere[23] et in nostros usus accommodare debemus Nichil furti calumniam veriti Quin potius pulcherrimi etiam facinoris et laudem et premium sperare ausi.
Hic rursum[24] ne nodum in scirpo querentes cavillari inciperemus que sint ethnicis pro perniciosis relinquenda d Augustinus de sua partitione nichil excipit . preter ea que supersticiosa nominat Ceterum a sua[25] divisione ille non recedens / et hoc suo more / auro et[26] argento eas disciplinas sibi videri significatas[27] scripsit que essent ab ingenijs humanis animadverse . sicut Dyalecticen Rhetoricen Phisicen Historiam et id genus plura / quod hec homines non ipsi quidem produxissent sed tamquam aurum et argentum de quibusdam[28] metallis divine providencie que ubique infusa est . eruissent Vestes autem egytiorum interpretatur disciplinas “quidem a mortalibus” institutas . sed vestium in morem accommodatas humane societati . puta leges loquendi leges vivendi . plebescita / decreta pontificum / que quidem omnia quoniam plurimum habent usus / ab ethnicis quoquo pacto rapienda censet. Postremo festivo exemplo rem et comfirmat et locupletat. Quod inquens fecerunt multi boni nostri fideles? Nonne aspicimus quanto argento et veste suffarcinatus exierit de egypto Cyprianus doctor suavissimus et martyr beatissimus? quanto Lactantius? quanto Victorinus? optatus? Hylarius? (ut de vivis taceam) quanto innumerabiles greci? quod prior ipse fidelissimus dei famulus Moyses fecerat . de quo scriptum est . quod eruditus fuerat in omni sapientia Egypciorum Quibus omnibus viris supersticiosa gentium consuetudo et maxime illis temporibus . qum christi excutiens[29] iugum . persequebatur christianos . disciplinas quas utiles habebat numquam commodaret . si eas in usum colendi unius dei . quo vanus ydolorum cultus excinderetur conversum iri suspicaretur Hec quidem e pluribus pauca (ut potui) brevissime perstrinxisse satis putavi.
Ceterum sexcentos citare testes possem nisi et vestris parcerem auribus et horum duorum auctorum ea esset auctoritas . ut tam sacris tam eruditis viris nolle accedere summa sit impietas Sed ita ab ethnicis abstinent barbari . ut nec[30] hos quidem attingant aut si tangunt contaminent Immo quod indignius . iam Hieronimum non in theologorum numero sed oratorum ponunt
[1] bovengeschreven: ea
[2] bovengeschreven: nata
[3] bovengeschreven: (pot)u(erimus)
[4] bovengeschreven: est
[5] bovengeschreven: et
[6] bovengeschreven: ni
[7] verbeterd naar: idem
[8] bovengeschreven: potissimum
[9] bovengeschreven: ni
[10] bovengeschreven: ut
[11] bovengeschreven: peritos
[12] bovengeschreven: nobis
[13] bovengeschreven: ad
[14] bovengeschreven: (conver)tit
[15] bovengeschreven: tollit
[16] bovengeschreven: ethnicorum
[17] bovengeschreven: usum
[18] bovengeschreven: (transfer)t
[19] bovengeschreven: nos oportet
[20] bovengeschreven: (relinque)re
[21] bovengeschreven: cupiditates
[22] bovengeschreven: inquam
[23] bovengeschreven: convasare
[24] bovengeschreven: (rursu)s
[25] bovengeschreven: illa
[26] bovengeschreven: atque
[27] bovengeschreven: (sign)atas
[28] bovengeschreven: quasi
[29] bovengeschreven: re(cutiens)
[30] bovengeschreven: sacros
Want als hij daaraan wil vasthouden, wordt hij onherroepelijk gedwongen ook vast te houden aan die dingen die hij afkeurt.” Tot zover wat de redeneerkunst betreft.
Wat hij allemaal zegt over dichters en redenaars, daaraan ga ik op dit punt van mijn betoog even voorbij, maar ik kom er op een daartoe geëigende plaats op terug.[1] De overige vrije kunsten zijn weliswaar van minder belang, maar zijn goed bruikbaar. Zoals Quintus Fabius Quintilianus vond dat ze voor de redenaar van bijzonder belang waren, zo vindt onze Augustinus dat ze groot voordeel opleveren voor de theoloog. Over muziek bijvoorbeeld, zegt hij ongeveer dit: “We vinden op meerdere plaatsen dat getal en muziek een eervolle positie krijgen toebedeeld, we moeten immers niet luisteren naar de fouten van het heidense bijgeloof, met verzinsels als ‘de negen muzen zijn dochters van Jupiter en Memoria’[2]”. Vervolgens haalt hij Varro aan om uit te leggen waar dit verzinsel vandaan komt en voegt toe: “Maar of het nu wel of niet zo in elkaar steekt als Varro vertelt, wij moeten niet vanwege het bijgeloof van niet-ingewijden de muziek mijden als wij daar iets uit kunnen halen dat nuttig is voor het begrijpen van de Heilige Schrift.”
Een discussie over aritmetica
“Echter, een slecht begrip van getallen zorgt ervoor dat veel dingen die overdrachtelijk en op mystieke wijze in de Heilige Schrift verwoord zijn, niet worden begrepen.” Het heeft niet veel zin om alle kronkels van dergelijke discussies op te halen die met betrekking tot de geometrie en astronomie zijn gevoerd, Augustinus bespreekt ze in eenzelfde trant.
Verder meent hij dat vooral ook de kennis van de natuur noodzakelijk is voor een goed begrip van de Heilige Schrift omdat het daarin wemelt van de namen van dieren, planten en gesteenten. En als je, terwijl kennis van natuur als leidraad nodig is, de aard en betekenis van al deze dingen niet beseft, maak je al snel een onnozele indruk als je die probeert uit te leggen. Zijn belangrijkste uitspraak bij deze passage was: “Gebrek aan kennis van dergelijke zaken maakt figuurlijke uitdrukkingen onbegrijpelijk wanneer wij niet de aard kennen van dieren, stenen, planten of andere zaken die vanwege de een of andere gelijkenis regelmatig in de bijbel voorkomen.” De rest behandelt hij even knap als kernachtig. Hij acht kennis van de geschiedenis voor iemand die de bijbel bestudeert zo noodzakelijk, dat iemand die zonder deze kennis de goddelijke teksten wil behandelen onherroepelijk het grootste gevaar loopt om fouten te maken en zich te vergissen.
En dan de filosofen, die vanuit hun beroep uitspraken doen over ‘gelukkig leven’, wat zegt hij over hen? Zou het een wonder zijn, als hij zou zeggen dat je hun geschriften niet moet lezen? Zij durfden immers te verkondigen dat zij als leraren van de waarheid op alle gebieden bekwaam waren en zijn daardoor de bron geworden van alle dwalingen. Er is bijna geen ketterij die niet uit hun theorieën voortkomt. Hun kromme hersenspinsels werden gebruikt als stormrammen waarmee herhaaldelijk tegen de muren van het christelijk geloof gebeukt is. Maar luister eens naar wat deze zeer rechtvaardige man over hen zegt. “Mensen, zegt hij, die men filosofen noemt, als zij uitspraken gedaan hebben die waar zijn, en die stroken met ons geloof, en dan bedoel ik vooral de Platonici, dan moeten we daar niet alleen niet bang voor zijn maar dan moeten we die uitspraken bij hen, als bij onrechtmatige eigenaren, voor ons eigen gebruik opeisen.”
En wat dan volgt is niet onaardig, over het huisraad van de Egyptenaren. Kon ik jullie maar de letterlijke tekst van hem voordragen, maar ik zal jullie een getrouwe weergave ervan geven. Hij zegt: “In Exodus lezen we dat de Hebreeërs onder leiding van Mozes hun ontsnapping aan de slavernij van Egypte heimelijk hadden voorbereid, en dat ze allerlei soorten huisraad, heel veel meubels en een enorme hoeveelheid sieraden, kleding en vaatwerk van hun buurman hadden geleend en dat ze, na de Egyptenaren beroofd te hebben, er stiekem vandoor waren gegaan. Omdat we weten dat zij in opdracht van handelden, geloven we dat met deze vlucht, deze diefstal, een signaal werd afgegeven, dat de goddelijke Voorzienigheid ook toen al de aarzeling van sommigen wegnam, die wellicht bang waren geweest om Egypte te beroven ofwel zich de wijsheid van de heidenen toe te eigenen, als zij hiervoor niet zo’n bevelhebber, zo’n aanvoerder, zo’n voorbeeld hadden gehad.”
De vluchtelingen uit Egypte hebben de heidense dwalingen achter zich gelaten, bekeerden zich tot de christelijke godsdienst, namen de bezittingen en rijkdom van de Egyptenaren mee en zetten de literatuur van de heidenen om in een sieraad en kracht voor ons geloof. Als de barbaren om deze uitleg van mij zullen lachen, dan zouden zij dat terecht doen als ik mijn interpretatie niet aan de heilige Augustinus had ontleend. “Want”, zegt hij, “zoals de Joden ooit de dingen waarvan zij meenden dat zij die goed zouden kunnen gebruiken, hebben gestolen en de dingen die ze hinderlijk, nutteloos of niet koosjer vonden hebben achtergelaten, zo moeten wij de heidenen hun ondeugden laten houden, hun bijgeloof, hun lust, ambitie en begeerte, dat moeten we allemaal bij hun eigenaren achterlaten. Maar als er goud te ontdekken is in hun wijsheid, zilver in hun welsprekendheid, als er huisraad schuilt in hun schone letteren, dan moeten we dat allemaal meenemen en aanpassen aan ons eigen gebruik. Wij hoeven geen angst te hebben voor een veroordeling wegens diefstal, integendeel wij mogen zelfs rekenen op complimenten en een beloning voor een schitterende prestatie.”
En om te voorkomen dat wij nu spijkers gaan zoeken op laag water, op zoek naar een bobbel in een bies, en aarzelen welke dingen we als schadelijk bij de heidenen moeten achterlaten, heeft Augustinus uit de indeling die hij maakte behalve de zaken die hij ‘berustend op bijgeloof’ noemt, niets uitgezonderd, hij blijft bij zijn indeling.
Op zijn karakteristieke manier schrijft hij dat naar zijn mening met goud en zilver die dingen werden aangeduid die door menselijk vernuft waren ontdekt, zoals de redeneerkunst, de retorica, de kennis van de natuur, geschiedenis enzovoort. Want de mensen hebben deze dingen niet zelf geproduceerd maar dit net als goud en zilver gewonnen uit wat hij noemt “de goud- en zilvermijnen van de goddelijke Voorzienigheid die alles doordringt”. De kleding van de Egyptenaren: dat zijn volgens hem theorieën die weliswaar door stervelingen opgesteld zijn maar die net als kleding, nog aan de menselijke samenleving aangepast moeten worden. We moeten dan denken aan de regels van welsprekendheid, morele regels, verordeningen van parlementen en pauselijke decreten. Hij is van mening dat we dat alles hoe dan ook bij de heidenen moeten weghalen omdat ze in hoge mate nuttig zijn. Tenslotte bevestigt hij zijn bewering, en verrijkt die met een goed gekozen voorbeeld, als hij zegt: “Dat hebben veel van onze goede gelovigen gedaan! Wij weten toch met welke vracht aan zilver en kleding Cyprianus, een bijzonder innemende leraar en allerheiligste martelaar, Egypte heeft verlaten, en geldt dat ook niet voor Lactantius, Victorinus, Optatus, Hylarius[3], en, om van de levenden maar te zwijgen, de talloze Grieken. Hetzelfde wat eerder Mozes, de zeer trouwe dienaar Gods zelf al had gedaan, Mozes, van wie geschreven staat dat hij ingewijd was in alle kennis van de Egyptenaren. Bijgelovig als ze waren hadden de heidenen al deze mannen beslist niet de gelegenheid geboden de kennis die zij nuttig vonden mee te nemen, zeker niet ten tijde van de christenververvolgingen toen zij poogden het juk van Christus af te werpen, als zij ook maar enig vermoeden hadden gehad dat die zou worden aangewend voor de verering van die ene God, om zo de valse verering van afgoden uit te roeien.”
Met deze paar voorbeelden, die ik heb gekozen uit talloze andere, heb ik, denk ik, de kwestie over het gebruik van de wijsheid van de heidenen zo kort mogelijk en in voldoende mate aangestipt. Overigens zou ik zeshonderd getuigen kunnen aanhalen als het niet mijn bedoeling was jullie oren te sparen, en als het gezag van deze twee autoriteiten niet zo groot was dat het van een vergaand gebrek aan eerbied zou getuigen als jullie niet ingestemd hadden met deze zo heilige en geleerde lieden. Maar onze barbaren blijven ver uit de buurt van de heidense schrijvers zodat ze aan de twee mannen niet eens toekomen, of, als dat wel zo is dan behandelen ze hen oneerbiedig, beledigen hen zelfs door Hieronymus niet te rekenen tot de theologen maar tot de redenaars
[1] Dat zou gebeuren in Liber Apologeticus deel II, het boek dat nooit gepubliceerd is.
[2] De Doctrina Christiana, boek 2, 16 en 17
[3] Dit zijn vroegchristelijke schrijvers, heiligen en bisschoppen/pausen die deels ook een verbinding met N-Afrika hebben. Zij leefden in de derde en vierde eeuw n. Chr. in tijden van christenvervolgingen zoals onder keizer Diocletianus.