13r
non ob aliud nisi quia non intelligunt Scoticis commentis et Acursianis glosematis insenescunt In quibus preter barbariem nichil mirantur[1] Nos[2] qum tantos duces utcumque sequamur . veniant : et apostolicum nobis illud cantitent Non altum sapientes. Scientia inflat Si theologi videri volunt cupiunt . quin illud potius proferunt Estote prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbe . non[3] asini tardi . inertes . ignavi? Cur non illud. Malicia parvuli estote sensibus autem perfecti?[4] Cur non illud daviticum (dissilant)[5] Bonitatem et disciplinam et scientiam doce me domine? Cur non illud quidem ecclesiastici sapientis Sapientiam omnium antiquorum exquiret sapiens et in prophetis vacabit. Narrationem virorum nominatorum conservabit[6]. In versutias parabolarum introibit Occulta proverbiorum exquiret et in absconditis parabolarum conversabitur In medio magnatorum ministrabit . et in conspectu presidis apparebit In terram alienigenarum pertransibit . bona et mala in omnibus tentabit In eo libro qui dubio auctore Sapientia inscribitur . quanta laus eruditionis ut quod gravissime a Platone scriptum est Sapientiam incredibili esse specie . que si oculis videri queat . admirabiles sit excitura sui amores. Hic quisquas quisquis fuit scriptor non infacundus sapientie quandam effigiem expressisse videatur . quo nos ad illius amorem accenderet At denegaverit quispiam hic laudari sapientiam secularem . verum aliam quandam celestem ac divinam . imo certe eam que sit nostri temporis philosophia[7] difficillima que omnium rerum / tum divinarum tum humanarum cognitionem copularit Mentior nisi id ipsa sonant verba Deus enim inquit dedit mihi horum que sunt scientiam veram ut sciam dispositionem orbis terrarum et virtutes[8] elementorum . inicium et consummationem . et medietatem temporum[9] anni cursus et stellarum dispositiones naturas animalium . et iras bestiarum . vim . ventorum / et cogitationes hominum . differentias virgultorum et virtutes radicum . et quecumque sunt absconsa et improvisa didici Hijs sane verbis describi mihi videtur . non perturbata[10] et ieiuna erudicio quedam . sed polita et copiosa et que preter omnium disciplinarum scientiam . plurima sit antiquitate condita Capite insequenti multo significantius exprimit Virtutem cum eruditione liberali coniunctam vocari sapientiam / et iusticiam inquit qui plus diligit labores huius magnas habet[11] virtutes. Sobrietatem enim et sapientiam docet et iusticiam et virtutem quibus utilius nichil est in vita hominibus Et si multitudinem scientie desiderat quis . scit preterea . et de futuris estimat . scit versucias sermonum et dissolutiones argumentorum. Signa et monstra scit antequam fiant et eventus temporum et seculorum Battus Sed nos ne[12] in re tam clara pro ipsa quidem nimio plus satis . pro istorum pertinacia parum Quamquam quid frustra rem infinitam prosequar[13] . qum ex unoquoque auctore . permulta loca depromi possent[14]? Nec inficias ivero tamen eosdem ipsos nullis[15] in locis perinde disserere . ac si a seculari doctrina nos conentur dehortari et ita rhetorica contentione incandescant . contra curiosam / superbam / ventosam / obsinatam eruditionem ut non in abutentium vicium sed in rem ipsam invehi invideantur At non venit in mentem istis / ea ipsa que contra doctrinam disputata videntur . non a doctissimis modo viris / verum etiam doctissime disputata[16] Quo nam igitur ore a litteris secularibus dehortentur . qum ipsi in ea dehortatione secularem litteraturam exhibeant.[17] Sed vicijs nostris libenter blandimur. Dic mihi tu marmorea statua / et fruges consumere nate? Ita ne credis summis illis viris / et ino omni litterarum genere consumatissimis cordi fuisse . ut tuam illam supinam oscitationem atque ignaviam predicarent? Dictum est recte Nempe ad deterrendos curiosos . ab nimio ab inani studio[18] dictum est ad compescendam arrogantiam . dictum est fortassis ad consolandam simplicitatatem columbinam . non ad fovendam stoliditatem asininam. Quid tu gestis? Quid triumphas inepte? Quid alio torques ac dicitur? Audisti notari peritiam impiam . quid tu tibi plaudis . quasi pietas sit imperitia? Si deus reprobat ac perdit prudentiam huius seculi . stulticiam seculi amabit scilicet? Nichil profecto minus . imo potius[19] oderit. Damnatur is qui doctus ignarum fastidit. Ita[20] tibi tibi places quod doctos ignarus contemnas ac iudices Ille reprobus habetur . quod virtutis negligentior . abutatur scientia . te ysdem vicijs ornatum . et fortasse pluribus una absolvet inscitia? Hic accusatur quod omissis evangelijs plurimus sit in evolvendo Aristotile Tu culpa vacas . qui nec evangelia quidem intelligis nec legis? Ille sciens voluntatem domini . plagis vapulabit multis . tu neque faciens neque scire curans . num paucis vapulabis? Ille sedulitate quadam modum officij egressus castigatur . tu tua non contentus inertia .[21] aliorum industriam impediens laudaberis? Sed ut aliquando mee loquacitatis modum faciam . et stomachum effervescentem cohibeam . nusquam nobis[22] ista nobis obijcerent imperiti . si relicta oscitatione sua sacris litteris legendis invigilarent
Hic qum Battus brevi interiecto silentio nos familiarius esset intuitus Bone deus inquit . iam prope exciderat . apud quos dicerem Ita nescio quo furore correptus in presentes hostes mihi visus sum debachari . equidem tam disertarum aurium patientiam admiror / que me puerili more tot verba fundentem tam diu ferre queat
Guielmus Et nos inquit Guielmus nescio quo tua disputatio impetu abripuerat suo Itaque propera queso ac periculum facito . an tu nos prius dicendo . an nos te audiendo superemus Herasmus At ego iamdudum inquam mecum admiror . quamquam orationem currentem interpellare nolui . qui tot versus e tot ecclesiasticis auctoribus . tam apte tam ad verbum reddere valueris. Quod a quidem a summo theologo . tam scite fieri posse vix crediderim Desino enim iam mirari . quod medicus se mirari dudum aiebat . te hominem musis penitus devotum . theologorum libros evoluisse et tantum memoria complecti potuisse mirandum videtur
Battus Tum Battus[23] arridens. Non frustra inquit tuum calamum metui Iam enim mihi subolet quid animo destines. Nugas nostras vis prodere . et de verisimili laboras. Vereris enim ne ubi hunc nostrum sermonem litteris mandaris (sentio enim te id velle) existat aliquis qui te dialogum Platonico
[1] bovengeschreven: atque e suo sacrosancto senatu depulsum grammaticis annumerant ipsi nescio quorum confusissimis collectaneis ac summulis insenescunt nihil eruditum existimante[s] nisi quod idem sit barbarum
[2] bovengeschreven: et
[3] bovengeschreven: sicut
[4] in marge: Cur non illud sapientia vincit m[a]liciam et sapientiam stulti despiciu[nt]
[5] bovengeschreven: afferunt
[6] bovengeschreven: et
[7] bovengeschreven: (philosophia)e pars
[8] bovengeschreven: (virtute)m
[9] bovengeschreven: et eorum mutaciones, divisiones temporum
[10] in marge: quedam
[11] bovengeschreven: (habe)nt
[12] bovengeschreven: hac
[13] verbeterd: persequar
[14] verbeterd: (poss)i(nt)
[15] verbeterd: non(nullis)
[16] aangevuld: esse
[17] in marge: ut interim nobis ius fiat hoc verbo [utendi]
[18] bovengeschreven: ab intempestivo
[19] bovengeschreven: peius
[20] bovengeschreven: tu
[21] bovengeschreven: et
[22] bovengeschreven: nunquam
[23] bovengeschreven: mihi
om reden dat ze hem niet begrijpen. Zij worden oud met de verzinsels van Scotus en de Verklaringen van Accursius[1] waarin zij alleen maar dingen van barbaarse aard bewonderen. En waarschijnlijk, omdat wij hoe dan ook deze twee grote leiders volgen, komen ze op ons af. Ze herhalen steeds maar weer die boodschap van de apostelen: “Houd je als wijze niet met verheven dingen bezig, kennis maakt verwaand.”[2] Als zij graag echte theologen willen lijken, waarom verkondigen zij dan niet deze uitspraak: “Wees behoedzaam als slangen en eenvoudig als duiven,[3] en wees niet traag, sloom en lui als ezels”. Of waarom niet de volgende: “Wees in het kwaad als kleine kinderen maar volwassen wat het verstand betreft.”[4] Of waarom niet deze uitspraak, van David: “Heer, leer mij goedheid, tucht en wijsheid.”[5] Waarom niet de woorden van de geleerde Ecclesiasticus[6]: “Een wijs man zal de wijsheid van alle oude wijzen opzoeken en zich verdiepen in de profeten, hij zal het verhaal van vermaarde mensen in zich opnemen, doordringen in de subtiele formuleringen van de parabels, hij zal de verborgen waarheden van spreuken onderzoeken en zich bezighouden met de duistere woorden van de parabels, hij zal dienen in de hoogste kringen en verschijnen voor het aanschijn van vorsten, hij zal landen van vreemden bezoeken en in al die landen goed en kwaad onderzoeken.” In dat boek, met de titel Boek der Wijsheid, de schrijver ervan is niet duidelijk, wordt eruditie de hemel in geprezen op eenzelfde manier als Plato over Wijsheid schreef: dat zij van een ongelooflijke schoonheid is, kon men haar met mensenogen zien, dan zou zij voor zichzelf verbazingwekkende gevoelens van liefde opwekken.[7] Op een vergelijkbare wijze lijkt hier de schrijver, wie het ook moge zijn, met een zekere welsprekendheid een beeld te hebben geschetst van de wijsheid, om ons voor die wijsheid in liefde te doen ontbranden.
Maar iemand zou daartegen in kunnen brengen dat hier niet de wereldse wijsheid wordt geprezen, maar een hemelse en goddelijke wijsheid, een wijsheid die beslist de moeilijkste filosofie is van onze tijd, die de kennis van alle goddelijke zaken en van alle menselijke zaken met elkaar verbindt. Ik mag een leugenaar heten als juist deze woorden van hem dit niet verkondigen: “God, zegt hij, heeft mij ware kennis gegeven van de dingen die bestaan. Hierdoor weet ik de opbouw van de wereld en de eigenschappen van de elementen, het begin, de voltooiing en het midden van de tijden, de loop der jaren, de stand der sterren, het karakter van de dieren, de woeste aard van wilde dieren, de kracht van de winden en de gedachten van de mensen, de verschillen tussen struiken en de eigenschappen van wortels en alles wat verborgen en onvoorzien is, heb ik geleerd.”[8] Ik denk dat er in deze woorden beslist geen verwarde en onverwerkte geleerdheid steekt maar dat ze op een gepolijste en rijke kennis duiden, kennis die meer nog dan de kennis van alle wetenschappen, in de oudheid verankerd is. In het volgende hoofdstuk drukt hij het nog explicieter uit. Hij zegt dat deugd in combinatie met geleerdheid wijsheid wordt genoemd en dat voor degene die meer gesteld is op rechtvaardigheid, de inspanningen van de wijsheid grote resultaten opleveren. Zij leert immers soberheid en bedachtzaamheid, rechtvaardigheid en deugd, voor mensen is er niets nuttiger in het leven. En mocht iemand meer kennis verlangen: “Wijsheid kent het verleden, heeft tevens begrip van de toekomst, kent de ingewikkelde zinswendingen en de verborgen betekenis van redeneringen, kent de tekenen en aanduidingen voordat zij gebeuren en het verloop van tijden en eeuwen.”[9]
Maar, terwijl de zaak op zichzelf al duidelijk is, ja zelfs meer dan duidelijk, al is dat gezien de koppigheid van de barbaren nog lang niet voldoende, waarom zou ik dan nog langer doorgaan als dat tevergeefs is en als er bij elke schrijver die je maar kiest, een veelheid aan argumenten te vinden is? En ik ontken niet dat deze zelfde schrijvers in heel veel passages evenzeer de discussie hebben aangezwengeld, alsof zij ons van de wereldse wetenschap wilden weghouden, en dat zij daarbij in hun retorische betoog tegen nieuwsgierige, verwaande, opgeblazen en koppige geleerden zo verhit raakten dat het net lijkt alsof ze niet tekeergingen tegen het vergrijp van degenen die er misbruik van maakten, maar tegen de geleerdheid zelf. Maar het dringt niet eens tot hun botte hersenen door, dat de argumenten waarvan zij dachten dat die in de discussie tegen de wetenschap werden ingebracht, niet alleen ingebracht zijn door zeergeleerde heren maar ook op een zeer geleerde wijze aan de orde komen. Want hoe kunnen die schrijvers ons afraden om wereldse literatuur te bestuderen terwijl ze daarmee tegelijkertijd een demonstratie geven van hun kennis van de wereldse literatuur? Maar wij liefkozen onze eigen gebreken graag.’
‘Zeg mij eens, jij houten Klaas, jij die geboren bent om graan te eten[10], geloof je echt dat die vooraanstaande heren die geheel ingewijd waren in ieder literair genre, de bedoeling hadden om woorden aan jouw slappe houding en loomheid te wijden? Dat werd gedaan, inderdaad, maar dat was juist om pietlutten af te schrikken van een te uitgebreide en zinloze inzet, het werd gedaan om arrogantie de kop in te drukken en misschien wel om mensen die de eenvoud van duiven bezitten, een hart onder de riem te steken, maar zeker niet om mensen die het koppige karakter van ezels hebben naar de mond te praten. Wat doe je nu uitgelaten, waarom zo dom triomfantelijk, waarom verdraai je wat er gezegd wordt? Heb je soms gehoord dat bekwaamheid verkeerd is? Wat sta je nu voor jezelf te klappen alsof vroomheid hetzelfde is als gebrek aan bekwaamheid? Als God de wijsheid van deze tijd afwijst en verwerpt, dan houdt hij zeker van de domheid van deze tijd? Niets is natuurlijk minder waar, hij haat die domheid. Een geleerde die zijn neus ophaalt voor de domme wordt veroordeeld! En dan ben jij tevreden met jezelf, jij die als dom persoon de geleerden minacht en veroordeelt? Een geleerde verdient afkeuring wanneer hij zich minder bekommert om deugdzaamheid en zijn kennis verkeerd gebruikt. En jij, behept met dezelfde ondeugden en misschien nog wel meer, zou vergeving verdiend hebben, door alleen je gebrek aan kennis? Hieronymus is aangeklaagd omdat hij de evangeliën liet voor wat ze zijn en helemaal opging in de studie van Aristoteles en jij, die de evangeliën zelfs niet begrijpt of leest, jou treft geen blaam? Hij die de wil van de Heer kent, krijgt een flink pak slaag, en jij die de wil van God niet doet en er niet voor zorgt dat je die kent, zal nauwelijks klappen krijgen? Hij wordt gestraft omdat hij door zijn ijver de grenzen van zijn taak heeft overschreden, maar jij die niet tevreden bent over je eigen gebrek aan werklust, zou geprezen worden omdat je de ijver van anderen inperkt?’
‘Maar het wordt nu intussen wel tijd om mijn praatzucht in te dammen en mijn overkokend gemoed onder controle te brengen, want zij, onkundig als zij zijn, zouden ons nooit dat soort dingen voor de voeten werpen als zij hun luiheid eens achter zich zouden laten en zich energiek zouden storten op het lezen van de Heilige Schrift.’ Hier zweeg Battus even, hij wierp ons een wat vriendelijker blik toe, en zei: ‘Goede God, ik was bijna vergeten bij wie ik dit verhaal hield. Daardoor meende ik in een soort woedeaanval dat ik tekeerging tegen mijn vijanden, alsof ze hier voor me stonden. In ieder geval, mijn grote bewondering voor het geduld van jullie geschoolde oren die het zolang met mij uitgehouden hebben, terwijl ik als een kind zoveel woorden over ze uitstortte.’
‘En jouw betoog’, zei Willem, ‘heeft ons in die stroomversnelling meegesleurd. Haast je dus alsjeblieft, neem de proef op de som en kijk of jij met spreken eerder ons de baas bent, of wij jou met luisteren’.
‘Ik wilde de stroom van jouw woorden niet onderbreken’ zei Herasmus, ‘maar ik verbaas me al geruime tijd over het feit dat je zoveel regels uit zoveel kerkelijke schrijvers, zo kernachtig en zo letterlijk weet te citeren. Een zeer geschoold theoloog zou dat nauwelijks zo voortreffelijk kunnen, zo had ik het idee. Ik verwonder me niet langer over datgene waarvan de dokter al eerder zei dat hij zich daarover verbaasde. Het lijkt een wonder dat jij die zo innig de muzen bent toegewijd, de boeken van de theologen doorgespit hebt en dat je daarvan zoveel in je geheugen hebt kunnen opslaan.’
Battus glimlachte en zei: ‘Niet voor niets had ik vrees voor jouw pen, want ik voel op mijn klompen aan wat je van plan bent. Je wilt ons gekeuvel publiceren en je worstelt met je geloofwaardigheid. Je bent kennelijk bang dat wanneer je dit gesprek van ons aan de letteren hebt toevertrouwd, ik vermoed namelijk dat jij dat wilt, dat er dan iemand opstaat die denkt dat jij een dialoog in de trant van Plato
[1] Francesco Accorso (1182-1260), schreef Glossa Ordinaria, annotaties bij het Romeins recht.
[2] Romeinen 12: 16 en 1 Korinthe 8: 1
[3] Mattheüs 10: 16
[4] I Korinthe 14: 20
[5] Psalm 119 (118): 66
[6] Ecclesiasticus: ook wel Het Boek der Wijsheid, is een niet-canoniek bijbelboek. Citaat 39: 1-5
[7] Phaedrus, 250d
[8] Het Boek der Wijsheid 7: 17-21
[9] Het Boek der Wijsheid 8: 7-8
[10] Horatius 1. 2. 27
13v
aut Ciceroniano more finxisse putans . neque decorum neque probabile satis observasse calumnietur . qui me et adolescentiorem et poetam tantum ecclesiasticarum litterarum memoriter reddentem feceris Sed nichil est quod mireris . si homo non prodigiosa quidem sed tamen haud maligna preditus memoria . que legi tanto intentius . quanto irritatior . que decerpsi . que totiens contra barbaros deprompsi . pauca potuerim memoria complecti Age iam / ad certamen ad quod me provocavit Guielmus accingamur
Battus Quoniam adversarios primum rationibus . deinde testibus revicimus Unicum illis perfugium[1] superest Exempla quorundam probatioris vite . quos aut citra eruditionem doctos habitos . aut virtutis studio litteras contempsisse obijciunt A quo illos presidio si eiecerimus . reliquum est ut aut in deditionem veniant . aut certe fuga turpissima . victos se profiteantur Age / accingamur certaminis huius reliquias profligare Videtis inquiunt fidem x Christianam non a physicis non a dyalectis non a poetis . non rhetoricis auctoribus ortam sed a rusticis hominibus[2]. rudibus / deinde[3] piscatoribus Non e Platonica academia non portibus[4] Stoycorum non e scolis peripateticorum Apostolos vocatos novimus sed a navi et rethe Neque Christus ludos rhetoricos[5] aut dyalecticos[6] aperuit . sed[7] vivendi precepta tradidit O sacrilegam impudentiam audent rusticos dicere apostolos / quo suam rusticitatem tueantur Digni vero quos ut pie sibi deditos ament apostoli Adeo nichil istorum refert unde inertie sue patrocinium sint nacti[8] cum sacri ordinis iniuria Dic mihi os pestilens et ferro inurendum . rusticos ais fuisse apostolos? aio inquit Alioquin in quo tandem ludo didicerunt . qui repente sunt a piscatione ad apostolatum missi? Num a gubernaculo scalmi ad gubernacula mundi evecti sunt? Quorsum igitur pertinuit . non platonem aut Chrisippum aut[9] philosophum aliquem sed ipsum philosophie parentem tantum temporis sectari preceptorem . audire disputantem videre monstra gerentem . convivere assidue . assidue colloqui? Eam philosophie vim esse scripsit Seneca ut non sibi studentes modo . verum etiam conversantes iuvet. Ut qui vult inquit in solem venit . licet non[10] hoc venit[11] colorabitur. Qui in unguentaria taberna resederint[12] . et paulo diutius sunt commorati . odorem loci secum ferunt At apostoli cum ipso scientie fonte tam diu commorati . inscij inscij eque ac rustici permansere? Neque tam sedula tanti preceptoris opera quicquam confactum[13] est? Lusit operam qui bovem duxit ad Ceroma .[14] ut resurrexerat . quadraginta dies in terris moratus Subinde discipulis suis apparuit . monuit. docuit. Parum erat hoc quoque . ipse in celum relatus . paracletum demittit . qui nichil illos iam nescire pateretur. Et audent post hec omnia . homuntiones . rusticitatem obijcere apostolis / obijcere quod piscando questum fecerint? Cur non eadem opera hamiotas illos et conchitas et fures maritimos appellant . quandoquidem apostolos[15] conviciari libet? Rusticus[16] Paulus? Unus est inquiunt qui liberalem litteraturam . apostolatui intulerit At hic unus inter ceteros preminet[17]. Qua re? nisi doctrina. Nam pietate pares arbitror fuisse Unus hic vas electionis est appellatus. Cur ita preter ceteros? Nempe quod hic in primis ut homo tum doctus . tum disertus visus est ydoneus qui contra litteratas Athenarum scolas ferret arma . qui philosophorum supercilium ferret . qui rhomanam eloquentiam sub christi ditionem redigeret Rusticus est Johannes? et unde illa vox sublimis In principio erat verbum et verbum erat apud deum et deus erat verbum? An rusticus est Petrus? Illius certe epistole et si imperite sermone non tamen scientia. Jacobus rusticus fuit . falso igitur huic illa tribuitur epistola . que videtur non modo sapientis verum eciam diserti
Sed fingamus rusticos fuisse apostolos . ita ne nichil in apostolorum moribus imitatione dignum isti videre potuerunt . preter unam rusticitatem? Non enim me tam[18] contineo . quin id quod sentio proferam Ita risus mihi ingens oboritur quociens horum qui nobis apostolicam impoliciem obijciunt . perditissima vita in mentem venit Quis enim ferat Esopum epycureum sibi de frugalitate precipientem? Sardanapalum de severitate disputantem? Quod si stomachus paulo mordacius erumpet . existimate me non in homines . sed in rem maledicere. Quamquam auctore Plauto Quod dignis maledicitur . bene dicitur. Qui nobis apostolorum rusticitatem obgannire non desinunt . si virtutes tenerent apostolicas . ferri utcunque poterant . at nunc pudet me quorundam corruptissimam vitam cogitatione intueri. Qui qum ecclesiasticis sacris sint iniciati . ecclesiasticis stipibus alantur . adde . senes . cani . rugosi[19] cum Sardanapalo ipso certamen sumpsisse videntur Me hominem adolescentem . prophanum . civilibus addictum negocijs . et litteras ipsas seculares[20] profitentem . in ius vocant . nephandi criminis reum[21] “agunt” rerum . quod antiquos philosophos quod priscas historias quod poetarum et oratorum scripta libenter lectitem Ipsi qum iussi sint in lege domini . in sanctis litteris die noctuque versari . ab omni prorsus studio se cohibent . religioso quodam opinor metu adducti . ne si libros tractare ceperint . in ethnicum aliquem auctorem imprudentes incidant At ita demum apostolos imitari se credunt . si usque adeo sint litterarum ignari . ut nec ipsas quidem preces quas quotidie remurmurant intelligere possint Dic mihi stolidissime[22] imitator / servum pecus . sic nobis apostolos refers? Ais rusticos et imperitos fuisse apostolos? Esto sane . donemus istud[23]. Tibi habes quod glorieris vicisti rusticitate piscatores Non invidemus tibi gloriam istam cum farcinatoribus[24] communem verum ubi simplicitas apostolica . ubi mores? Num quando venatos legisti apostolos? Num isto ornatu usos accepisti? Num pellicarum[25] gregem domi aluerunt apostoli? Num tantum opum in unum baratrum demergebant apostoli? Tu si superis placet apostolos imitandi studio sumptibus ecclesiasticis edes regales in celum erigis[26] Ministris militaribus omnia perstrepunt Cene Persico instruuntur apparatu videas illic agi Sibaritica convivia et quidem assidue Vincitur audacia perdende rei Cleopatra vincitur Esopus cum filio haud quaquam degenere . fastidiuntur illic acipenseres . non sapiunt murene . nauseam movent attagines[27] Noctes diesque estur bibitur . luditur . saltatur subatur Et qum vino immodico balbutire ceperint videntur (opinor) sibi incultum sermonem apostolorum imitari Cum hijs factis (quorum vel Neronem pudeat) audent nobis apostolos imitandos proponere?
[1] verbeterd: pro(fugium)
[2] bovengeschreven: indoctis
[3] bovengeschreven: denique
[4] verbeterd: (porti)cibus
[5] verbeterd: (rhetori)ces
[6] verbeterd: (dyalectic)es
[7] bovengeschreven: tantum
[8] bovengeschreven: vel
[9] bovengeschreven: alium
[10] bovengeschreven: in
[11] bovengeschreven: venerit
[12] verbeterd: (reseder)unt
[13] verbeterd: (conf)ec(tum)
[14] in marge: adagium
[15] bovengeschreven: apostolis
[16] bovengeschreven: est
[17] verbeterd: prae(minet)
[18] bovengeschreven: iam
[19] bovengeschreven: quidam etiam cucullati
[20] bovengeschreven: prophanas
[21] bovengeschreven: rerum
[22] bovengeschreven: stultissime
[23] bovengeschreven: tibi
[24] bovengeschreven: agricolis
[25] bovengeschreven: pellacarum
[26] in marge: Nitet aplissima in domo suppellex attalica
[27] bovengeschreven: (attag)e(nes)
of Cicero in elkaar hebt gezet en je zal verwijten dat je daarbij niet voldoende hebt gelet op wat passend en waarschijnlijk is omdat je mij, een vrij jonge man en een dichter, zoveel van de kerkelijke geschriften uit het hoofd liet citeren. Maar je hebt geen reden om verbaasd te zijn, ik ben weliswaar geen bolleboos maar beschik wel over een redelijk geheugen. De dingen die ik des te aandachtiger lees naar mate ik meer geïrriteerd raak, die ik bij elkaar heb gezocht en zo vaak tegen de barbaren in stelling heb gebracht, die dingen kan ik goed onthouden.’
‘Maar kom, laten we ons aangorden voor de strijd waartoe Willem mij heeft uitgedaagd. Nu we onze tegenstanders hebben overwonnen, eerst met harde bewijzen en vervolgens met getuigen, rest de barbaren nog maar een enkel toevluchtsoord. Zij moeten nu met voorbeelden komen van bepaalde personen die zij als deugdzaam naar voren schuiven en die óf zonder opleiding als wijs worden beschouwd, of in hun streven naar deugd de letteren links lieten liggen. Als we hen dat steunpunt ontnemen, blijft er voor hen niets anders over dan dat zij zich komen overgeven of anders na een uiterst schandelijke aftocht toegeven dat zij verloren hebben. Vooruit, laten we ons opmaken om de laatste fase van de strijd te voltooien.’
Zij zeggen: ‘Jullie zien dat de basis voor de christelijke religie niet gelegd is door natuurwetenschappers, door dialectici, dichters of redenaars maar door eenvoudige boerse lieden, door ongeletterde vissers. We weten dat de apostelen niet uit de Academie van Plato kwamen, noch uit de instituten of zuilengangen van de Stoïcijnen of uit de scholen van de Peripatetici maar bij hun schip en netten vandaan geroepen zijn. En Christus heeft geen school voor redenaars of dialectici geopend maar regels gegeven om deugdzaam te leven.’ ‘Oh wat een brutale heiligschennis! Zij durven de apostelen eenvoudige boerse lieden te noemen om zo hun eigen boerse karakter te verbloemen. Zij verdienen niet dat de apostelen van hen houden als ze hen op die manier toegewijd zijn. Dat toont maar dat het ze niets uitmaakt waar ze de verdediging van hun laksheid vandaan halen, desnoods met belediging van een heilig gezelschap.’ ‘Vertel mij teringlijder die het verdient om gebrandmerkt te worden, zeg je dat de apostelen eenvoudige boeren waren?’ ‘Ja dat zeg ik, in welke school hebben zij anders hun opleiding gehad, mensen die van het ene op het andere moment van de vissersschuit het apostolaat in zijn gestuurd?’ ‘Ze zijn toch niet van het roer van een roeiboot zomaar gepromoveerd naar het roer van de wereld? Wat was de betekenis dan van het feit dat zij geen volgelingen waren van Plato, Chrysippus of een willekeurig andere filosoof, maar van de Vader van de filosofie, die zólang hun leermeester was, die zij hoorden discussiëren, wonderen zagen verrichtten, in wiens gezelschap zij voortdurend verkeerden, voortdurend mee in gesprek waren? Seneca schreef dat de kracht van de filosofie zo groot is dat zij niet alleen degenen helpt die zich erin verdiepen, maar ook degenen die er toevallig mee in aanraking komen, net zoals iemand die in de zon komt een kleur krijgt, ook al kwam hij daar niet voor, zoals mensen die in een parfumwinkel zijn geweest en daar wat langer gebleven zijn, de geur van die winkel mee naar buiten nemen.[1] Maar de apostelen, die ongeschoold zolang bij de bron van de wijsheid zelf hebben verkeerd, zijn die onwetend en boerse lieden gebleven? Is er door de ijverige inzet van een zo grote Leraar dan niets tot stand gebracht?’ ‘Wie een koe naar de boksring brengt, doet vergeefse moeite ...[2] Hij verbleef na zijn verrijzenis nog veertig dagen op aarde en verscheen regelmatig aan zijn leerlingen, Hij inspireerde hen, en onderwees hen. Stelde dit dan ook niets voor? Na zijn hemelvaart, zond hij de Heilige Geest, de Raadsman,[3] die niet toestond dat zij iets niet wisten. En na dit alles durven deze onderkruipsels de apostelen nog boersheid aan te smeren, omdat zij met vissen de kost hebben verdiend? Voor hetzelfde geld noemen ze hen hengelaars of mosselmannen, of zeerovers, aangezien je de apostelen mag beledigen. Was Paulus een boer? Hij is de enige, zo zegt men, die de wereldse literatuur in het apostolaat heeft binnengebracht. Hij steekt als enige boven de andere apostelen uit. Maar waardoor dan? Door geen andere reden dan zijn kennis, want ik denk dat zij in vroomheid wel elkaars gelijken waren. Hij is als enige door Christus een uitverkoren instrument genoemd.[4] Waarom hij eerder dan de anderen? Natuurlijk omdat hij als geleerde en welbespraakt man bij uitstek de juiste persoon leek om tegen de geleerde scholen van Athene de wapens op te nemen, die het kon opnemen tegen de trots van de filosofen, die de Romeinse welsprekendheid onder het gezag van Christus kon brengen. Is Johannes een boer? Hoe komt hij dan aan deze verheven uitspraak: “In het begin was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God.”?[5] Is Petrus een boer? De brieven zijn in ieder geval van hem en al zijn ze ongekunsteld wat taal betreft, ze zijn dat zeker niet wat betreft wijsheid.[6] Jacobus was een boer? Dan wordt die brief kennelijk ten onrechte aan hem toegeschreven, die niet alleen het werk van een wijs man maar ook van een welbespraakt man lijkt.
Maar laten we er eens van uitgaan dat de apostelen boeren waren, hebben die lieden in het gedrag van de apostelen dan niets gezien dat navolging verdiende anders dan hun boerse karakter? Ik moet me inhouden om wat ik voel niet uit te spreken, zozeer sta ik op het punt in lachen uit te barsten telkens als ik denk aan het zeer verdorven leven van hen die ons confronteren met het gebrek aan beschaving bij de apostelen. Wie zou het verdragen immers als de Epicureeër Aesopus[7] hem een lesje over soberheid zou geven, of Sardanapalus een discussie over matigheid zou beginnen? Maar als mijn oprispingen van woede wat al te scherp worden, bedenk dan dat ik niet tegen de mensen maar tegen hun gedrag tekeer ga. Alhoewel, om met Plautus te spreken: “Kwaad, gesproken tegen hen die het verdienen, is goed gesproken.” Degenen die ons onophoudelijk lastig blijven vallen over het boerse karakter van de apostelen, als zijzelf over de deugden van de apostelen beschikten dan kon men hen nog verdragen, maar nu schaam ik me alleen al bij de gedachte aan het verdorven leven van enkelen van hen. Hoewel zij een kerkelijke wijding ontvangen hebben, en leven van kerkelijke bijdragen, en tel daarbij op dat het oude, kale, rimpelige mannen zijn, dan lijkt het immers alsof zij met Sardanapalus zelf de strijd zijn aangegaan. En ik, een jonge man, een leek, die zich bezighoudt met burgerlijke zaken en belangstelling heeft voor wereldse letteren, mij roepen ze ter verantwoording, verklaren mij schuldig aan een vreselijke misdaad omdat ik de oude filosofen, de oude geschiedenis, en de geschriften van dichters en redenaars graag bestudeer. Zijzelf, hoewel hen opgedragen is zich dag en nacht bezig te houden met de wet van de Heer en de Heilige Schrift, vermijden zorgvuldig elke vorm van studie, ik denk vanwege een religieuze angst, bang om nietsvermoedend in handen te vallen van een of andere heidense schrijver als ze de boeken alleen maar zouden aanraken. Maar zij geloven dat zij de apostelen pas navolgen als zij totaal niets van literatuur weten zodat zij zelfs geen benul hebben van de gebeden die zij dagelijks prevelen.’
‘Zeg mij, domme na-aper, slaafse volger, is dit het beeld dat je ons van de apostelen wil voorschotelen? Je zegt dat de apostelen boers en niet ontwikkeld waren? Vooruit dat schenken we je, wat mij betreft ga je er prat op dat je de vissers in boersheid overtroffen hebt. Wij misgunnen jou niet de eer die je deelt met kleermakers, maar waar is de eenvoud van de apostelen, waar hun levenswijze? Heb je ooit gelezen dat de apostelen gingen jagen? Heb je vernomen dat zij zich omringden met dergelijke luxe? Hebben de apostelen er thuis een menigte lichte vrouwen op na gehouden? De apostelen gooiden toch niet zoveel rijkdom over de balk? Maar jij bouwt van de gelden van de kerk, alsof je de goden wilt behagen, in je enthousiasme om de apostelen na te volgen torenhoge paleizen. Overal is lawaai van krijgsknechten. De maaltijden die worden opgediend, zijn van een overdaad zoals bij de Perzen, steeds zijn er bacchanalen zoals in Sibaris. Men wint het qua spilzucht met gemak van Cleopatra, ook van Aesopus en zijn zoon[8], het evenbeeld van zijn vader, zij kunnen daar zelfs niet tegenop. Gebakken steur verveelt, murenes smaken niet meer, hazelhoenders maken hen misselijk, dag en nacht wordt er gegeten, gedronken, gespeeld, gedanst en gevreeën. En dan, als ze door overmatig wijngebruik beginnen te lallen, denken ze, meen ik, dat zij de ongecultiveerde taal van de apostelen nabootsen. Dat zijn de feiten, Nero zou zich ervoor schamen, en dan hebben zij nog het lef om ons erop te wijzen dat wij de apostelen moeten navolgen.
[1] Seneca, Brieven aan Lucillius, 108, 4
[2] Erasmus, Adagia 1, 4, 62.
[3] Johannes 14: 16
[4] Handelingen 9: 15
[5] Johannes 1: 1
[6] 2 Korinthe 11: 6
[7] M. Clodius Aesopus, hij erfde van zijn vader een kapitaal dat hem toestond een leven in overvloed te leiden.
[8] M. Clodius Aesopus, de zoon van de populaire acteur Clodius Aesopus, van wie Horatius vertelt dat hij in een vlaag van decadentie een parel oploste in azijn. Satiren 2, 3 , 239
14r
Nuper qum in flandria legationem vestro nomine obirem incidi in huiusmodi portenti convivia[1]. Ibi inter pocula ut fit qum hospitalitatem nobis suam iactaret . ut festiviore fabulatione convivium exhilararem Tantali et Lycaonis . et[2] nonnullas fabellas commemoravi Rogabat me ubi nam illa legerentur? aio in poetis Oravit protinus[3] illos ethnicos ad suam mensam nominarem ne foedis nominibus sanctum convivium prophanaretur Gessi morem convivatori meo Aderat Theologus quidam homo adolescens . sed plane doctus . nec ita ut hodie theologorum est vulgus ut preter[4] Sophismata nichil didicerint[5]. verum ita ut non minus rhetor esset quam theologus Cum hoc mihi (assidebat enim proximus[6]) de scriptorum ecclesiasticorum eloquentia sermo incidit Dicebamus aurelium Augustinum acute quidem sed obscure[7] et suo quodam more dicere[8] Hieronimi vehementem esse dictionem variam . vafram . acrem . locupletem. Lactantium Firmianum Ciceroniana facilitate fluere nec a declamatoria illa palestra / in qua erat[9] multos annos versatus abhorrere Ambrosij stilum plus obscuritatis / minus habere acuminis[10] Bernardi orationem facetam nec incultam / ecclesiasticam tamen Guerrici non perinde[11] copiosam verum cultiorem preterea floridam Bede equalem et somniculosam[12] Recentiores theologos ne loqui quidem[13] Hec et alia quedam qum nugaremur . risit nos homo severus ille et curiosos appellavit / qui res ociosas et ad nichil utiles curaremus Intellecta hominis improbitate putavi malo nodo malum querendum esse cuneum. Ac de industria quidem eum sermonem inieci . in quo illum sciebam vel plurimum valere de vinorum generibus / de arte coquinaria / de venaticis epulis Ibi ille (tamquam in re magna) erectus / magno silentio . magna auctoritate diu disputavit . acute . copiose . polite Platonem ipsum dixisses Sexcenta vinorum genera memoriter reddebat . preterea precia qualitates / differentias patrias naturas . seque ista non e physicorum litteris sed sapiente illo suo palato didicisse gloriabatur. Plinium (illum enim citabat) delirare dicebat . qui tanta in re alienis potius litteris quam suo palato fidem habuisset Iam vero de epulis coquendis condiendis . si disputantem audisses . quem tu non ibi Coquum . quem non Catium[14] quem non Platynam contemneres . hec ne nimirum sunt artes tetrice et gravi sacerdote digne Has didicerunt ipsi nobisque tradiderunt apostoli / non sylogismorum laqueos nectere . non Ciceronem non virgilium evolvere / non aliorum ingenia dictionem ve taxare Hec non in poetarum fabulis sed in sacris litteris discuntur scilicet. Ferendum hoc quoque si non inter epulas senes sola libidine fortes / antiqua sua flagicia[15] iactarent invicem . et quod facere per etatem nequiunt fecisse se turpiter glorientur[16] Hij sunt quorum[17] poetarum fabulas religiose refugiunt aures. Qui nos ad apostolicos mores provocant Horum peritam[18] rusticitatem et simplicitatem fraudulentam / divus hieronimus quodam in loco scite notat Venerationi inquit semper mihi fuit . non verbosa rusticitas sed sancta simplicitas Qui in sermone se imitari dicit apostolos prius imitetur virtutes in vita illorum In loquendo simplicitatem excusabit sanctimonie magnitudo . et Sillogismos Aristotilis / contortaque Chrisippi acumina resurgens mortuus confutabit Ceterum ridiculum . si quis e nobis manens in[19] Cresi opes et Sardanapali delicias / de sola rusticitate se iactet / quasi omnes latrones et diversorum criminum rei diserti sint et cruentos gladios philosophorum voluminibus et non arborum truncis occulant
Hec per digressum tangere volui quo intelligatur . qui apostolorum imperitiam nobis ingerunt . eos non id apostolos emulandi studio facere sed ut sunt superbi . sue rusticitatis patrocinium ab apostolis petere Alioquin si id recte fit . quod multorum fit exemplo . quot et quantos habemus quos imitemur? A moyse repetamus. Quid eo imperatore sanctius? At[20] hic omnem egypciorum disciplinam a puero doctus legitur Non huic fraudi fuit secularis[21] erudicio quo minus e mortalium genere unus in domini familiaritatem ascisci meruerit. Daniele quem quid castius? et[22] Caldeis disciplinis non recusavit institui Docto patre doctiorem Solomonem accepimus. Et Job et omnes prope prophetas non illitteratos fuisse . qum Hieronimi Augustinique testimonio constat . tum ipsa scriptorum monumenta declarant At ne cavillentur . id cum lege Mosayca desijsse fas esse . Paulum apostolum eis proponam Paulum[23] discipulum Dyonisium / quorum uterque quanta doctrina quanta[24] fuerit eloquentia . ipsi[25] sunt testes Quadratus apostolorum auditor . eruditionem in primis admirandam illis preceptoribus non dedidicit . qui cum esset Atheniensis antistes ecclesie Adriano imperatori librum porrexisse creditur[26] tante eruditionis . ut acerrimam in christianos persecutionem . suo ingenio sedaverit Fecit idem huius equalis Aristides philosophus gravissimus et idem summus orator. Iustinus etiam habitu philosophus in disciplinis liberalibus artifex precipuus . ad christi tutandam religionem non modo eruditissimum vertit ingenium . verum eciam animam impendit Clemens preceptor Origenis Alexandrine ecclesie presbiter . vir omnium longe doctissimus idque iudice viro omnium[27] doctissimo hieronimo . ad sacre religionis defensionem . que tum negocium exhibentibus ethnicis in summo discrimine versabatur: non parum adiumenti contulit . tum eloquentia tum libris eruditionis plenis Sed plane harenas metiar . si hic tendam omnem eruditorum cathalogum revolvere Bis mille recensere possem quorum insignis eruditio . nisi fidei laboranti succurrisset . neque tam amplam . neque ita confirmatam . fortasse et nullam haberemus . et postea trepidant isti discere seculares[28] disciplinas. Quasi desint[29] quorum exemplo id faciant. Deflectant paulisper obtutum ab exemplis domesticis. Evolvant veterum chronicas . evolvant eos qui de scriptoribus scripserunt illustribus Invenient Origenem . Gregorium Nazianzenum Didymum . Hylarium . Basilium Johannem Chrisostomum . et ut ad latinos veniam Lactantium
[1] verbeterd: (conviv)ium
[2] bovengeschreven: hijs similes
[3] bovengeschreven: ne
[4] bovengeschreven: quorum plerique praeter
[5] verbeterd: (didice)runt
[6] verbeterd: (proxim)e
[7] bovengeschreven: sub(obscure) ac perplexe
[8] in marge: et huic tamen esse suam gratiam ob schemata quae frequenter affectaret
[9] verbeterd: fu(erat)
[10] bovengeschreven: delectare tamen allusionum aculeis
[11] bovengeschreven: Hilarij vero parum
[12] in marge: doctam tamen ut eo sane seculo. Gregorij modulatam ac numerosam magis quam succulentam quod identidem eadem repetere cogitur ut expleat sermonis periodum. Recentiores
[13] bovengeschreven: adeoque non illustrare veritatem orationis adminiculis ut quae per se praeclara sunt ea infantia sua dehonestent
[14] in marge: quem non Phyloxenum quem non Apit[ium]
[15] bovengeschreven: facinora
[16] verbeterd: (glori)ar(entur)
[17] bovengeschreven: aures
[18] bovengeschreven: perditam
[19] verbeterd: (in)ter
[20] bovengeschreven: Et
[21] bovengeschreven: ut vocant
[22] bovengeschreven: hic
[23] verbeterd: (Paul)i
[24] tussengevoegd: que
[25] bovengeschreven: sibi
[26] bovengeschreven: traditur
[27] bovengeschreven: longe
[28] bovengeschreven: humanas
[29] bovengeschreven: (de)sunt
Onlangs, toen ik in Vlaanderen was en namens jullie daar deelnam aan een gezantschap, raakte ik verzeild bij een diner georganiseerd door zo’n zelfde patjepeeër. Zoals gebruikelijk volgde het ene glas wijn na het andere en toen hij begon op te scheppen over zijn gastvrijheid dacht ik de feestvreugde wat te kunnen verhogen met wat boeiender taal. Ik vertelde het verhaal van Tantalus en Lycaon en nog een paar andere verhalen. Hij vroeg mij waar die verhalen te lezen waren. Ik antwoordde: ‘Bij de dichters.’ Terstond verzocht hij mij om die heidenen niet aan zijn tafel ter sprake te brengen om de ingetogen sfeer niet te bezoedelen met hun verderfelijke namen. Ik heb mij gevoegd naar de wens van mijn gastheer.
Aan tafel zat ook een theoloog, een jonge man nog, maar duidelijk een geleerde. Niet iemand die zoals het gros van de theologen tegenwoordig, slechts wat retorische trucjes had geleerd en verder niets, maar dusdanig geschoold dat hij behalve theoloog ook een goed spreker was. Met hem, hij zat naast me, raakte ik in gesprek over de schrijfstijl van de kerkelijk schrijvers. Wij bespraken die van Aurelius Augustinus, dat hij zich spits maar duister en op een heel eigen wijze uitdrukte, en de woordkeuze van Hieronymus, die krachtig, gevarieerd, listig, scherp en rijk was. Hoe Lactantius Firmianus een vloeiend betoog hanteerde met het gemak van Cicero en zich niet schaamde voor het declamatorische worstelperk waarin hij zich vele jaren had bewogen. Wij vonden dat de stijl van Ambrosius meer gekenmerkt werd door verhullend taalgebruik en minder door scherpzinnigheid, en het taalgebruik van Bernardus smaakvol en beschaafd maar wel kerkelijk gekleurd. Het taalgebruik van Guerricus[1] leek ons niet erg uitvoerig, maar wel behoorlijk verzorgd en bloemrijk, en dat van Beda vlak en slaapverwekkend. Van de latere theologen vonden we zelfs dat ze niets te zeggen hadden.
Terwijl wij over deze en andere dingen in gesprek waren, schoot de strenge gastheer in de lach en noemde ons wijsneuzen die zich bekommerden om onnozele en nutteloze dingen. Ik vond hem een onbeschaamde kerel, en bedacht dat ik voor een lastige knoop een stevig mes moest zoeken.[2] Met opzet bracht ik bij hem een onderwerp ter sprake waarvan ik wist dat hij daar een expert in was: verschillende soorten wijn, de kookkunst en wildgerechten. Hij ging rechtop staan, het werd ondertussen muisstil, en hij begon, net alsof hij een belangrijk onderwerp bij de kop had, met groot gezag een lang betoog, dat scherpzinnig was, breedvoerig en goed geformuleerd, alsof Plato zelf aan het woord was. Uit zijn blote hoofd somde hij een keur aan wijnen op met bijbehorende prijzen en eigenschappen, hun verschillen, plaats van herkomst en karakter. Trots vertelde hij dat hij die kennis niet uit wetenschappelijke boeken had opgedaan, maar proefondervindelijk, met zijn eigen gehemelte. Hij citeerde Plinius en zei dat deze er behoorlijk naast zat door bij zoiets belangrijks eerder te vertrouwen op de geschriften van anderen dan op het eigen gehemelte. Als je de man had horen oreren over het koken of het kruiden van voedsel, dan zou er geen enkele kok aan hem kunnen tippen, of het nu Catius[3] of Platyna[4] was. Dit waren volgens hem werkelijk hoogstaande kunsten waarover een serieuze priester zich zou moeten ontfermen, deze kennis was door de apostelen zelf opgedaan en aan ons overgeleverd.’ ‘Ze hebben ons niet geleerd om ingewikkelde syllogismen in elkaar te draaien, om Cicero of Vergilius te bestuderen of het vernuft en de spreekstijl van anderen te beoordelen. Dit leer je niet uit de verhalen van dichters, maar gewoon uit de Heilige Schrift.’
‘Dit alles zou nog wel te verdragen geweest zijn als niet tijdens het diner oude mannen, bij wie de wellust nog hun enige kracht is, hadden opgeschept over hun streken van vroeger en zich er schandelijk op beroemden dat zij dingen hadden uitgehaald waartoe zij door hun leeftijd nu niet meer in staat zijn. Dit zijn mensen die hun oren vroom sluiten voor de verhalen van dichters, die ons uitnodigen de levenswijze van de apostelen na te volgen. De heilige Hieronymus heeft die doorgewinterde boersheid en bedrieglijke eenvoud ergens raak beschreven: “Ik heb altijd ontzag gehad, niet voor boersheid met veel woorden maar voor heilige eenvoud.”[5] Wie beweert dat hij de apostelen in het spreken navolgt, laat hij eerst maar eens hun deugden in zijn levenswijze navolgen. Bij het spreken vormt de mate van heiligheid een excuus voor eenvoud, de syllogismen van Aristoteles en de ingewikkelde spitsvondigheden van Chrysippus worden weerlegd door de verrijzenis van degene die gestorven is. Maar het is belachelijk als iemand, die zich wentelt in de rijkdom van Croesus en de luxe van Sardanapalus, zo prat gaat op zijn boersheid. Alsof alle welbespraakte mensen boeven zijn en zich schuldig maken aan verschillende misdaden, alsof het schurken zijn die hun bebloede zwaarden in de boeken van filosofen verstoppen, en niet achter een boomstam.
Deze uitweiding heb ik opgenomen opdat men zal begrijpen dat diegenen, die ons de onkunde van de apostelen opdringen, dit niet doen uit ijver om de apostelen na te volgen maar, trots als ze zijn, om met inzet van de apostelen de eigen boersheid te rechtvaardigen. Overigens als dit navolgen terecht gebeurt, iets dat strekt tot voorbeeld van velen, hoeveel helden hebben wij dan niet om na te volgen.
We kunnen al bij Mozes beginnen. Wie is er heiliger dan deze leider?
Welnu, wij lezen dat hij van jongs af aan is onderwezen in alle wetenschappen van de Egyptenaren. En die wereldse opleiding was geen belemmering om als enige van de stervelingen te worden uitverkoren om in het gezelschap van de Heer te worden toegelaten. Wie is er zuiverder dan Daniel? En toch, hij weigerde niet om ingewijd te worden in de kennis van de Chaldeeën. Wij vernamen dat Salomo nog wijzer was dan zijn geleerde vader, en dat Job, en bijna alle profeten, geen ongeschoolden waren. Dat is niet alleen vastgelegd in de getuigenissen van Hieronymus en Augustinus, maar daarvan getuigen de overgeleverde bijbelgeschriften zelf. En om te voorkomen dat de opponenten met de uitvlucht komen dat dit[6] niet langer geoorloofd was toen er een einde aan de wetten van Mozes was gekomen, schotel ik hen de apostel Paulus voor en Dyonisius, de leerling van Paulus, want elk van beiden beschikte over een uitgebreide kennis en grote welsprekendheid, zij spreken voor zich. En Quadratus, die de apostelen hoorde spreken, die zulke mannen als leraar had, heeft zijn bij uitstek voortreffelijke scholing niet afgeleerd. Men gelooft dat hij, toen hij bisschop van de kerk van Athene was, aan keizer Hadrianus een boek heeft aangeboden met zo’n geleerde inhoud dat het vernuft van Quadratus eeneer felle christenvervolging voorkomen heeft[7]. Iets dergelijks heeft ook zijn tijdgenoot Aristides gedaan, een heel belangrijk filosoof en tevens een zeer vooraanstaand redenaar. Justinus, die eruitzag als een filosoof en in de vrije kunsten tot in de puntjes beheerste, wendde niet alleen zijn grote geleerdheid aan voor de bescherming van het christelijk geloof maar hij ging hier ook met hart en ziel in op. Clemens, de leraar van Origenes, die priester was van de kerk van Alexandrië en verreweg de grootste geleerde van allen naar het oordeel van Hieronymus, een man die allen in wijsheid overtrof, heeft met zijn welsprekendheid en zijn boeken vol wijsheid een niet geringe bijdrage geleverd aan de verdediging van het heilig geloof dat toen in zeer groot gevaar verkeerde door gerichte aanvallen van de heidenen.
Maar het is beslist onbegonnen werk als ik nu probeer de hele lijst van geleerden uit te rollen. Ik zou er zomaar tweeduizend kunnen opsommen die uitblinken in geleerdheid. Als zij die geleerdheid niet hadden ingezet voor het geloof dat bedreigd werd, zouden wij nu niet zo’n rijk geloof, niet zo degelijk gegrondvest en misschien zelfs helemaal geen geloof, hebben.
En vervolgens, die opponenten van ons zijn bang om zich in wereldse wetenschappen te verdiepen alsof er geen voorbeelden zouden zijn die zij kunnen navolgen. Laten zij even niet kijken naar voorbeelden uit de directe omgeving, laten zij zich gaan verdiepen in de geschriften van schrijvers van vroeger, in de werken van hen die over beroemde schrijvers hebben geschreven. Zij zullen dan ontdekken dat Origenes, Gregorius van Nazianze, Didymus, Hylarius, Basilius en Johannes Chysostomus, en de Latijnse schrijvers Lactantius,
[1] Guerricus van Saint Quentin, dominicaan, eerste helft dertiende eeuw. Schreef o.a. bijbelcommentaren.
[2] Erasmus, Adagia 1, 2, 5
[3] Catius, culinair expert. Horatius Satiren, 2, 4.
[4] Bartolomeo Platina, schreef omstreeks 1465 De honesta voluptate et valetudine, het eerste kookboek.
[5] Hieronymus, Epistulae 57, 12
[6] dit: d.w.z., kennisnemen van heidense wetenschappen.
[7] Quadratus schreef de oudst bekende apologie van het christendom.
14v
Severum Paulinum[1] ad summam omnes prope ad unam unum qui in defensanda fide ac tractandis misterijs scripturarum operam navarunt . scolasticis fuisse disciplinis instructissimos. Quorum omnium ethnicam eruditionem . ymmo et christianam . effert / miratur Hieronimus ne nos contemnamus. At nos qua sumus religione . nichil quantumvis politum eruditione movere potest / nisi sit idem pium. At Origenes hereseos notam non effugit[2] Age ne huius quidem generis deerunt exempla. Hylarius in divorum numerum relatus est . hunc nobis proponamus Cyprianus etiam martirio . nec minus litteratura seculari clarus . hunc sequamur. Ambrosio quid sanctius . hunc emulemur Hieronimo . vel Augustino quid vel magis pium vel litteratius? Horum similes esse curemus. Quantum in hijs omnibus compositionis / linguarum / philosophie / historiarum / antiquitatis / latinitatis/ grecanitatis auctorum quanta peritia? et hec quidem ethnica adhuc Conferamus queso cum hijs viris vel scolasticos vel theologos nostri temporis D Videbimus utroque genere adeo inferiores ut umbras dicas non homines. Et[3] tanta gravissimorum hominum multitudine soli apostoli nobis in mentem veniunt / quos ita demum imitari nos credimus si indocti simus A moribus vero apostolicis tam absumus quam a nobis india. Quod si nos apostolorum rusticitatem imitandi tantopere studium habet miror cur non etiam piscari incipiamus Sed extra iocum Ambrosium imitari metus est . Hieronimum imitari religio est? Isti inquiunt nondum christiani et pueri adhuc litteris illis sunt imbuti At Hieronimus parentibus christianis natus / a puero christianus / se tum inter grammaticos et rhetores educatum fatetur. Immo gloriatur Verum quid istud refert[4]. qum que ante baptismum didicerunt / non modo christiani / verum etiam et episcopi et senes sunt[5] usi[6] Omnes libros suos ethnicis litteris resperserunt? Cur[7] recte factum defendunt? Si taciti fecissent . ignoscendum potius quam imitandum videri potuisset Nunc et recte et optimi cuiusque exemplo fecisse[8] testantur. Augustinus ipse . iam non ethnicus de singulis artibus liberalibus / singula volumina scripsit At scripsit inquiunt Cathecuminus non christianus Commode vero admones. Tum igitur ne cogitandum quidem de studijs ethnicis erat[9] quando novus tyro ad Christianam religionem exercebatur Sed esto / sane peccaverit erraverit / ignoraverit / cur iam sanior et senior hunc errorem non reprehendit? Cur autem consulto eciam a se factum fatetur . ut hijs tamquam vestigijs ad summe veritatis cognitionem gradatim ascenderet[10]? Has enim disciplinas scintillas quasdam ait esse ab immortali illa luce promicantes / quarum indicio ad fontem illum perveniatur Et quanto religiosius ille quam nos qui animis rudibus / repente ad divinitatis archana non ingredimur sed irrumpimus / non ascendimus sed involamus / et tamquam Gigantes extructis in celum molibus / invito Iove arcem illius occupare conamur. Eoque ille (quia gradatim ascendit) receptus est . nos repellimur / deijcimur / precipitamur / Beda monachus vir anglus quidem[11] sed et vite probitate et doctrine non contemnende / adeo scolasticas disciplinas non contempsit ut de Schematis grammaticis / et carminibus condendis scribere non piguerit Post hos quidem nitor politiesque theologie sensim in deterius degeneravit . ut[12] non parum rubiginis cepit contrahere Non defuere tamen aliquot seculis docti. Verum ut rariores ita inferiores Laboriosorum numquam non fuit copia Thomas aquinus[13] scriptor nobilissimus in Aristotilem ethnicum philosophum commentarios edidit . atque adeo in ipsis Theologicis questionibus ubi de summo principio / de trinitate disputat Ciceronis ac poetarum testimonia profert / Scotus tametsi a musis prorsus alienus fuisse videtur / scolasticus tamen est / ac[14] medijs quidem misterijs et archanis Theologie philosophorum suorum oblivisci non potest Et quid attinet vel recentiores vel vivos commemorare? quorum licet sit inferior multo eruditio . is tamen inter ipsos videtur prestantissimus / qui secularibus doctrinis instructissimus fuerit Hec summa est / multis quidem summis viris / non contigit eruditio secularis / at cui contigit / nemo non est usus. Nec omnino[15] veritus est Christianum[16] templum gentilibus[17] opibus exornare.
Cunctante[18] paulisper Batto Tam Consul[19] per deum inquit immortalem. Quid si et ego e Consule philosophus fiam? utere inquit[20] Battus utere[21] promisso[22] Subijcit Consul. Longis tu quidem ambagibus circumactus mihi videris . callido opinor consilio / ut apostolice interim simplicitatis oblivio nobis obreperet Verum quod in hac re principuum erat . preteritum non oportuit . demus sane complures pios viros / litteratura gentili[23] cum laude usos . attamen haud temere (ut reor) apostolos rudes et nullis instructos litteris / nostre religionis et auctores / et iudices[24] et principes nacti sumus quos tu me vetas imitari Ego vero summe laudis et prime iudico / primos ac summos emulari Subridens Battus . quantus inquit apostolorum imitator / hec michi obijcit. Egon aut apostolos imitari te veto? Immo iubeo At ita / ut moribus apostolos exprimas . eruditione Hieronimum. Nunc apostolicam ruditatem imitamur[25] omnes / vitam nemo / Prime laudis ais esse / summos emulari . nichil pugno . sed tu perperam facis . qui e primis et summis viris / id quod est extremum et infimum tibi preponas diligens imitator qui sit . non solum quam accuscuratissimum sibi deliget exemplar . verum in eo ipso quod optimum putavit[26]/ excerpit / quedam preteribit . quedam reprehendet / summa[27] conabitur imitari. Primus est Petrus primus est Hieronimus . hic doctorum ille apostolorum[28] Petro summus erat ardor fidei In hieronimo summa doctrina Alterius animum / alterius studia imitare At tu mavis apostolorum / quam doctorum ordinem tibi proponi . propono et[29] primo ordine precipuos Petrum et paulum Paulus omnium litterarum genere refertissimus erat. Petrus auctoritate superior / a paulo reprehensus / scientiori et credidit et paruit Imitamur hos . sed plane prepostere Indocti litteratos ultro reprehendimus / quando parum est quod parere recusamus At non temere curatum est . ut Christiana religio[30] rudibus auctoribus inicium caperet Istud quidem[31] / ne scilicet tanti facti gloria penes humanam esset sapientiam[32] sed omnis divine virtuti tribueretur. Ea res illi quidem tempori erat apta. Verum quid ad nos? Hic dies aliam vitam / alios mores postulat. Non percalluerunt seculares disciplinas apostoli . at numquid reprehenderunt? Num quando litteras[33] a suo contubernio exclusisse leguntur? Rudes erant litterarum apostoli . quid istud ad te qui ipsas profiteris litteras? Neque enim de apostolis sed de ludi magistris agimus Quamquam quis christiane pietatis amator ferat ab istis nebulonibus totiens insimulari viros celestes et nostre salutis auctores? Age nunc si placet eorum rusticitatem cum nostra eruditione componamus Nempe illos linguarum species[34] calluisse legimus . nos unica vix balbutimus Illi tantum valuerunt dicendo ut tyrannos . ut populos immanes et barbaros permoverent
[1] bovengeschreven: Hilarium
[2] in marge: habent quod caussificentur
[3] ingevoegd: in
[4] bovengeschreven: cum ijs
[5] bovengeschreven: sint
[6] bovengeschreven: Cur
[7] bovengeschreven: ut
[8] bovengeschreven: se
[9] bovengeschreven: cum
[10] bovengeschreven: accederet?
[11] bovengeschreven: aut certe Scotus
[12] bovengeschreven: et
[13] verbeterd: (aquin)a(s)
[14] bovengeschreven: ne in
[15] bovengeschreven: nemo
[16] verbeterd: (Christian)orum
[17] bovengeschreven: ethnicis
[18] bovengeschreven: hic
[19] bovengeschreven: interloquens
[20] bovengeschreven: et
[21] bovengeschreven: inquit
[22] bovengeschreven: permisso
[23] bovengeschreven: prophana
[24] bovengeschreven: duces
[25] verbeterd: (imita)ntur
[26] verbeterd: (putav)erit
[27] bovengeschreven: modo
[28] bovengeschreven: In
[29] bovengeschreven: et quidem e
[30] bovengeschreven: a
[31] bovengeschreven: recte
[32] bovengeschreven: industriam
[33] bovengeschreven: litteratos
[34] bovengeschreven: omnes
Severus en Paulinus, kortom, allen die zich bijna als één man hebben ingezet voor de verdediging van het geloof en de verklaring van geheimenissen in de bijbel, in hoge mate beschikten over de kennis van de welsprekendheid. Die hele heidense, of liever christelijke opleiding van hen werd door Hieronymus onthuld, en bewonderd ook opdat wij die op waarde weten te schatten. Maar omdat wij zo vervuld zijn van godsdienstijver kan niets, ook al is het nog zo verfijnd en geleerd, ons in beweging brengen, als het niet tevens vroom is. Origenes kon een beschuldiging van ketterij niet ontlopen, dat is juist, maar zelfs van dergelijke mensen zijn er voldoende voorbeelden. Hylarius bijvoorbeeld werd heilig verklaard, laat hij een voorbeeld zijn voor ons. En ook Cyprianus, vermaard als martelaar maar evenzeer als schrijver van wereldse literatuur, hem kunnen we eveneens navolgen. Is er iemand heiliger dan Ambrosius? Laten wij proberen hem te evenaren.
En dan Hieronymus of Augustinus, kan er iemand tippen aan hun vroomheid of literaire vermogens? Laten we proberen hun evenbeeld te worden. Al deze mannen konden beschikken over zoveel kennis van compositie, taalbeheersing, filosofie en geschiedenis, en kennis van de oudheid, van Latijnse en Griekse uitdrukkingen. En hoe vertrouwd waren zij niet met de schrijvers ervan. Dat was toch alles heidense kennis. Laten we nu de scholastici of de theologen van onze tijd eens met deze mannen vergelijken. Op beide terreinen vinden we mensen met zoveel minder kwaliteit dat je ze eerder schimmen dan mensen zou noemen. En terwijl we beschikken over zo’n menigte van uiterst getalenteerde mensen kunnen wij alleen aan de apostelen denken, die wij menen na te volgen als wij gebrek aan kennis laten zien.
Maar van de deugdzaamheid van de apostelen staan wij net zo ver af als India verwijderd is van ons. Als wij zo enthousiast de eenvoud van de apostelen willen navolgen, dan vraag ik mij af waarom we niet gaan vissen. Maar even serieus, is men bang om Ambrosius na te volgen, of is het verboden om Hieronymus na te volgen? Zij zeggen dat die in hun jeugd, toen ze nog geen christen waren, ondergedompeld werden in de literatuur. Maar Hieronymus is uit christelijke ouders geboren, hij was dus van kindsbeen af christen en verklaarde dat hij destijds tussen grammatici en redenaars is opgevoed, hij ging daar zelfs prat op. En wat doet dat ertoe, wanneer zij de verworven kennis van vóór hun doopsel ook hebben gebruikt na hun doop tot christen, ook als bisschop en als oude man? Al hun boeken zijn doorspekt met verwijzingen naar de heidense letteren.
Waarom wilden zij eigenlijk verdedigen dat zij die verwijzingen terecht hadden gedaan? Als zij dit niet gedaan hadden, zouden wij nog kunnen denken dat we dat eerder moesten vergeven dan navolgen, maar nu verklaren zij dat zij dit terecht en naar het voorbeeld van juist de beste voorgangers deden. Augustinus heeft na zijn bekering zelfs enkele boeken speciaal gewijd aan de afzonderlijke vrije kunsten. Maar, zeggen zij dan, hij schreef die boeken toen hij zich voorbereidde op het doopsel, niet als christen. Dat is goed opgemerkt, want tijdens zijn vorming in het christelijk geloof mocht hij als nieuwe ‘rekruut’ over die heidense studies niet nadenken. Ja, hij heeft waarschijnlijk gezondigd, zich vergist, of er niet bij stil gestaan, maar waarom heeft hij dat later, ouder en wijzer, niet afgekeurd? Waarom heeft hij zelfs verklaard dat hij alle verwijzingen bewust aanbracht, om als het ware langs dit pad langzaam op te klimmen naar de kennis van de hoogste waarheid? Hij heeft gezegd dat die disciplines een soort vonken waren, die afstraalden van dat onsterfelijke licht waardoor men de Bron kan bereiken. En hoeveel oprechter is hij niet te werk gegaan dan wij, die met een ongevormde geest de geheimen van het goddelijke niet stap voor stap binnen gaan maar rechtstreeks bestormen? Wij klimmen niet langzaam op, wij komen aangestoven, en net als de Giganten stapelen wij bergen op in de richting van de hemel en proberen tegen de zin van de hemelse Vader zijn burcht in te nemen. Hij, Augustinus, is daar ontvangen omdat hij stap voor stap omhoogklom. Wij worden teruggedreven, verjaagd, wij storten omlaag.
Beda, een Engelse monnik, een man met een onberispelijke levenswijze en een opvallende geleerdheid, hechtte zoveel waarde aan de kennis van de welsprekendheid dat hij zonder enige bedenking schreef over de regels van de grammatica en versbouw[1].
Na hem is de glans en het verfijnde karakter van de theologie geleidelijk aan in verval geraakt, zodat deze behoorlijk roestig werd. Er waren gedurende een aantal eeuwen nog wel geleerden maar ze waren zeldzamer geworden, en minder qua niveau. En er bleef ook altijd wel een aantal actieve schrijvers. Thomas van Aquino bijvoorbeeld, de zeer beroemde schrijver, heeft commentaren geschreven op het werk van de heidense filosoof Aristoteles. Zelfs in de Theologische Vraagstukken[2], een betoog over het hoogste beginsel, de Drie-eenheid, gebruikte hij bewijzen ontleend aan Cicero en de dichters. Hoewel Scotus als scholasticus weinig affiniteit met de muzen scheen te hebben, kon hij toch midden in de mysteriën en geheimen van de theologie zijn filosofen niet vergeten. Is het zinvol meer recente of levende schrijvers te noemen? Ook al is bij hen de geleerdheid een stuk minder, het blijkt toch dat hij die in de wereldlijke wetenschap het beste is toegerust, de meest vooraanstaande onder hen is. Kort samengevat: veel hooggeplaatste personen hebben geen wereldlijke kennis verworven, maar van degenen die die kennis wel verworven hebben, is er niemand die deze niet gebruikt of die bang is de tempel van het christendom met heidense schatten te versieren.’
Toen Battus even aarzelde, zei de burgemeester: ‘God almachtig, wat als ik geen burgemeester maar filosoof was?’ ‘Ga je gang’, zei Battus. De burgemeester: ‘Volgens mij heb je wel een heel grote omweg gemaakt, en ik denk dat je dat listig hebt gedaan, om ons ongemerkt intussen de eenvoud van de apostelen te doen vergeten. Maar juist aan het belangrijkste mogen we niet voorbijgaan. Toegegeven, een aantal vrome lieden heeft loffelijk gebruik gemaakt van de heidense literatuur. Toch hebben we denk ik de apostelen die zonder opleiding waren, en niet ingewijd in de letteren, niet voor niets als grondvesters, leiders en aanvoerders van ons geloof gekregen. En hen zou ik van jou niet mogen navolgen? Ik vind echter dat het de hoogste en voornaamste lof verdient om hen als eersten en belangrijksten na te volgen.’
Met een glimlach zei Battus: ‘Een groot navolger van de apostelen werpt mij dit voor de voeten. Mag je van mij de apostelen niet navolgen? Integendeel, ik beveel je dat te doen, maar volg de apostelen dan na door je levenswijze, en volg Hieronymus na als geleerde. Nu volgen wij allen, de eenvoud van de apostelen na, maar niemand volgt hun levenswijze na. Jij zegt dat het de hoogste lof verdient om hen als voornaamsten na te volgen, dat bestrijd ik niet. Alleen dat je verkeerd te werk gaat als je, bij die voornaamste en hoogste mannen, die eigenschappen als voorbeeld kiest die de minst goede en de laagste eigenschappen zijn. Als je een oprechte navolger bent, kies je niet alleen je voorbeeld zeer zorgvuldig maar selecteer je ook welke eigenschap je het beste vindt. Sommige eigenschappen laat je voor wat ze zijn, andere keur je af en de belangrijkste probeer je dan na te volgen. Bijvoorbeeld: Petrus is de belangrijkste, Hieronymus is de belangrijkste, de laatste is van de geleerden, de eerste van de apostelen. In Petrus brandde de vlam van het geloof het felst, bij Hieronymus de fakkel van de geleerdheid, van de een moet je de geest navolgen, van de ander de beoefening van de wetenschap. Maar jij wil liever voorbeelden uit de rijen der apostelen dan uit de rijen der geleerden voorgeschoteld krijgen, burgemeester? Dan stel ik uit de eerste categorie als voornaamste mannen Petrus en Paulus voor. Paulus was in alle literaire genres bijzonder onderlegd, Petrus beschikte over meer gezag dan Paulus. Toen hij door Paulus terecht werd gewezen, vertrouwde hij zijn geleerdere medebroeder en gehoorzaamde.[3] Deze apostelen volgen we weliswaar na, maar dat doen wij duidelijk verkeerd: onkundig als we zijn uiten we kritiek op deze geleerden, alsof het al niet verkeerd genoeg is om hen niet te gehoorzamen. Want het is niet voor niets dat het christelijk geloof zijn oorsprong vond bij eenvoudige stichters, dat had tot doel dat de roem van dit feit niet berustte op menselijke kennis maar volledig zou worden toegeschreven aan goddelijke verdienste. Dat paste bij die tijd. Maar geldt dat ook voor de onze? Deze tijd vraagt om een andere manier van leven, om een andere morele instelling. De apostelen waren niet vertrouwd met de wereldse wetenschappen, maar keurden zij die af? Waar lezen wij dat zij de literatuur uit hun gezelschap hebben geweerd? De apostelen waren niet literair gevormd, wat maakt dat voor jou uit, jij die zelf wel in de letteren geschoold bent? Het gaat hier trouwens niet over de apostelen, maar over de schoolmeesters. Welke verdediger van de christelijke vroomheid verdraagt immers dat die blaaskaken zo vaak uitvaren tegen hemelse lieden die de bron zijn van ons heil? Kom als je wilt, laten wij onze geleerdheid vergelijken met hun eenvoud. Wij lezen immers dat de apostelen een aantal talen beheersten, die barbaren kunnen zich nauwelijks in een taal uitdrukken. De apostelen waren zelfs zulke bekwame sprekers dat zij tirannen, woeste en onbeschaafde menigten wisten te beroeren,
[1] Beda (672 of 673-735) schreef De schematis sacrae Scripturae en De Metrica Arte.
[2] Thomas van Aquino (ca. 1225-1274) schreef Questiones disputatae of De principibus naturae, een commentaar op het werk van Aristoteles. Over de Drie-eenheid schreef hij Tractatus de Trinitate, De mysterio trinitatis en De Trinitate, een commentaar op Boethius.
[3] Galaten 2: 11-21
15r
Nos pecudibus ipsis fere mutiores Illi testamenti utriusque misteria memoriter tenuere . nos vix prima litterarum elementa percipimus Et audemus postea homines ipsa ruditate rudiores . imperitos fuisse apostolos dicere?
Consul Tum consul . at tu inquit Batte in ista disputatione vehementi magis quam apta / bis mihi peccare videris Nam et de gentili[1] litteratura instituta erat disputatio non divina quam apostolos accepisse constat . et eam[2] non humano studio sed celesti munere sunt consequuti
Battus Profecto tu istorum mentem pulchre tenes Istud enim ipsum ineptus aliquis theologus fuerat responsurus Huc enim confugiunt quotiens eis hieronimiana facundia . Augustini eruditio / et veterum littere obijciuntur Istis enim inquiunt celestis spiritus ministravit Equidem admirari soleo in hominibus . qui sibi perquam acuti videntur . quippe dialecticis tam ebes[3] ingenium . nisi forte perperam ista faciunt. Quid enim ista tandem oratione sibi volunt? An nullam nobis expetendam scientiam . nisi que celitus infundatur? Frustra igitur nocturnis diurnisque maceramur studijs Quorsum autem attinent ludi litterarij . equidem publici? Quorsum tot sumptuose bibliothece? Quid meliores annos atque adeo totos / insanis lucubrationibus consumimus? Quid frustra pallemus? frustra libris insenescimus? Resipiscamus vel sero / vel[4] moniti meliora sequamur. Missos faciamus inutiles labores Compendiariam viam astutum hoc genus hominum indicat. Nos cutem curemus . ac uni[5] somnique benigni (ut ait Flaccus) celitus expectemus . donec oscitantibus nobis spiritus illabatur[6] ethereus . ac deinde perinde ac fonte Aonio poti / repente theologi prosiliamus . nisi malimus[7] expectare dum pauli more vel in paradisum vel in tercium usque celum rapiamur . audituri . que nephas sit hominem / homini prodere Sed statuamus oportet utrum semel nobis omnia infundi iubeamus / an quotiens usus erit . totiens presto fieri spiritum malimus Equidem posterius hoc longe commodius esse censeo. Nam si semel infundat . noster erit labor meminisse Quare ut memoriam ea sarcina levemus . satius erit celesti spiritui omnia permittere Ille modo presto fiat . vocatus et invocatus ubi res postulat . quantum satis / non amplius suggerat. Scribendus erit liber / advolet . ut[8] nobis securis calamum regat. Habenda erit oratio . tum vero in columbe figura ad aurem assideat . linguam ipse temperet . nos modo hiscere meminerimus . ut cum psalmigrapho rege canere liceat Os meum aperui et attraxi spiritum Erunt fortasse quibus hec acerbius dicta videbuntur Quid autem acerbum in homines tam arrogantes dici potest . qui contemptis aliorum egregijs laboribus . ipsi cum nichil sciant . celitus tamen docti videri volunt? Nec ego quidem homo poeticus auderem istos deos lacessere . ni divus Augustinus in prefatione in libros de Doctrina Christiana istorum amentiam multis salibus prior elusisset. Quo siquidem[9] error iste demum evasisset si semel animos hominum occupasset? Nemo a scientiore se doceri passus fuisset Nullus ad ecclesiasticam contionem properasset . nec quisquam evangelium pronuncianti prebuisset aurem. Hec[10] ociosa fuerant futura si celitus eruditionem expectandam putassent Addit ibidem vulgo iactatam fuisse fabulam . de nescio quo . cui citra humanam operam litterarum pericia contigerit Quam ille quidem non magnopere confutat . parvi tamen ducit propterea quod eciam si maxime vera fuisset . non cuivis idem sperandum esset. Nec[11] illius unius felicitatem nos ab industria debere avocare Nam quod commode possis ab homine doceri . id e celesti afflatu postulare[12]. hominis est aut stulti aut quod fedius est arrogantis
Consul Tum Consul Libet me inquit scolastico more tecum obiectiunculis[13] agitari[14]. Quid igitur sibi vult quod christus ipse sollicitos suos discipulos[15] esse vetat quid coram regibus atque presidibus essent dicturi? Dabitur enim inquit vobis in illa hora quid loquamini. Neque enim vos estis qui loquimini . sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis. Quid quod petrus spiritu sancto instinctos[16] loquutos[17] dei homines scripsit? Quid illud Jacobi? Qui indiget sapientia postulet a deo qui dat omnibus habundanter et non improperat? Hec (nisi fallor) longe aliud quam tua oratio sonare videntur.
Battus. Recte tu quidem admones et in tempore Verum ista perfacile dissolvi poterunt. Cedo num tibi Cristus istis verbis que modo recitasti discipulos deterruisse videtur . ne apud principes[18] quid essent dicturi cogitarent . quod nemo nisi freneticus non fecit. Cum christus ipse quatenus homo erat / non sine premeditatione sit loquutus Non igitur apostolos ab eo[19] quod prudentis hominis proprium videtur deterrere[20] sed metum adimere studuit . ne quid homines contempti et imperiti apud principes et doctos et facundos dicere trepidarent[21] / quos summi et exercitatissimi oratores solent exalbescere / se enim non deserturum patronos suos . ipsi modo magno animo essent Ergo non industriam et vigilantiam interdicere . sed animum reddere[22] voluit Imo ausim dicere tum reliquos apostolos tum vero paulum meditata et fortassis scripta oratione nonnumquam dixisse . id quod ex eius defensionibus que sunt in actibus apostolorum haud obscure licet conijcere Tum neque petri neque Jacobi neque Johannis huiusmodi sunt epistole ut non sine cura scripte videri possint Sed hic mihi illud obijcies Quod spiritu sancto instincti[23] loquuti sunt dei homines . quo nam igitur modo tu eos loquutos fuisse arbitraris. Num vaticinantium Phebedarum[24] more? ut furore quodam correpti ipsi quid dixerint non intelligerent? Sed hec paulo post commodius excutientur Illud autem Jacobi de postulanda a deo sapientia perquam insulse accipiunt Postulanda est a deo sapientia . accedo. At quomodo postulanda? nempe ut victus et[25] vestitus ut cetera humano usui necessaria Iubemur a deo panem quotidianum quotidie petere . et datur quidem quotidie. At numquid oscitantibus? Vestitum petimus / prestatur / sed laborantibus Hac ratione quoque sapientiam postulamus . at ita[26] de humana[27] industria tua tibi obveniunt . que animi sunt bona / gratis accipies? Panis nisi sudanti non prestatur. Sapientia dormienti infunditur? Perditus et homicida sui iudicatur / qui celestem alimoniam expectans / fame mori maluit . quam pane humano labore quesito mortem effugere Et religiosus habetur[28] / qui turpiter nescire preoptet[29] quam ab homine salutarem doctrinam accipere? At apostolis sine mortali opera sapientia infusa est. Demus istud / et in hebreis in heremo[30] ethere cibum depluisse legimus Sed quam impium est velle manna illud de celo prestari / tantumdem aut etiam magis impium fuerit apostolorum more sapientiam e nubibus ociosos expectare Nam vetamur evangelica voce de crastino victu vestitu ve esse solliciti. Nusquam sapientiam querere prohibemur Nec vicio tamen vertitur / quod non modo in crastinum / verum eciam in multos annos parcimus / querimus / serimus / edificamus / non nostrae modo vitae / verum eciam posterorum consulentes / et vicio dabitur si quis in querenda sapientia fruge longe meliore facit? Illic sanam interpretationem admittimus. Non[31] panis industriam
[1] bovengeschreven: prophana
[2] bovengeschreven: ipsam
[3] verbeterd: h(ebes)
[4] bovengeschreven: et
[5] verbeterd: vini
[6] verbeterd: e(labatur)
[7] verbeterd: (mal)u(mus)
[8] bovengeschreven: et
[9] bovengeschreven: inquit
[10] bovengeschreven: enim
[11] bovengeschreven: putat
[12] bovengeschreven: prestolari
[13] bovengeschreven: obiectatiunculis
[14] bovengeschreven: argutari
[15] bovengeschreven: sollicitos
[16] bovengeschreven: instructos
[17] verbeterd: (loq)ui
[18] bovengeschreven: dicturi
[19] bovengeschreven: apostolis
[20] bovengeschreven: terrorem inijcere
[21] bovengeschreven: apud
[22] bovengeschreven: addere
[23] bovengeschreven: instructi
[24] bovengeschreven: Phoebadumve
[25] bovengeschreven: ut
[26] bovengeschreven: ut
[27] in marge: industria nihil diminuamus An [vero]quae corporis sunt non nisi industria etc
[28] bovengeschreven: (habe)bi(tur)
[29] bovengeschreven: magis
[30] in marge: ab
[31] onder toegevoegd: quaerendi
wij weten zelfs nog minder te zeggen dan schapen. Zij kenden de geheimen van het Oude en Nieuwe Testament uit het hoofd, wij hebben zelfs de eerste beginselen van de literatuur nog niet onder de knie. En dan durven wij, onnozeler dan de onnozelheid zelve, te zeggen dat de apostelen eenvoudig van geest waren?’
De burgemeester zei daarop: ‘Maar ik denk dat jij Battus in jouw betoog dat eerder fel dan passend is, twee fouten maakt. Het betoog ging over de wereldlijke literatuur, niet over de Heilige Schrift die de apostelen goed gekend moeten hebben, zoveel is zeker, en zij hadden deze kennis niet verkregen door menselijke inspanning maar als goddelijk geschenk.’
Battus: ‘Jij kunt je in hun denktrant heel goed verplaatsen want dit is nu precies het antwoord dat zo’n minkukel van een theoloog zou geven. Tot zo’n antwoord nemen zij telkens weer hun toevlucht wanneer ze geconfronteerd worden met de welsprekendheid van Hieronymus, de eruditie van Augustinus en de geschriften van de kerkvaders: het werd hun ingegeven door de Heilige Geest, zeggen ze dan. Werkelijk, ik verbaas me er telkens weer over dat mensen die zichzelf geweldig scherpzinnig vinden, dialectici notabene, dat zij zo’n beperkte geest hebben, tenzij ze dat per ongeluk fout doen. Want wat bedoelen ze eigenlijk met een dergelijk betoog? Bedoelen ze dat wij helemaal niet naar wijsheid mogen streven tenzij die bij ons binnenstroomt uit de hemel? Dan beulen we ons dus tevergeefs af met dagenlang en nachtenlang studeren. Wat is dan nog het nut van een middelbare school, een openbare school? Waartoe dienen al die kostbare bibliotheken? Waarom verprutsen wij dag in, dag uit de beste jaren van ons leven met dwaze nachtelijke studies? Bezorgen wij onszelf dan voor niets een bleke gelaatskleur? Worden we voor niets oud boven onze boeken? Het is misschien nog niet te laat om bij zinnen te komen en ons, eenmaal gewaarschuwd, met nuttiger dingen te gaan bezighouden. Laten we die nutteloze inspanningen vaarwel zeggen, dit slimme slag mensen wijst ons de kortste weg. Laten we het ervan gaan nemen. Laten we royaal zijn met wijn en slaap zoals Horatius zei[1] en afwachten wat er vanboven komt, totdat de hemelse Geest onze geopende mond binnenglipt en wij vervolgens, net alsof we gedronken hebben uit de Aonische bron[2], ineens veranderen in theologen. Tenzij we liever willen wachten, totdat we net als Paulus worden meegevoerd naar het paradijs of tot in de derde hemel[3] om daar dingen te horen die wij als mens niet aan een ander mens mogen doorvertellen. Al moeten we dan wel besluiten over het verzoek dat wij de Heilige Geest zullen doen. Willen wij liever dat ons alles in een keer ingegeven wordt, of dat Hij steeds opnieuw over ons vaardig wordt, telkens als wij hem nodig hebben. Ik denk dat de laatste optie verreweg het prettigst is. Want als hij alles in een keer ingeeft, zal het voor ons een hele opgave zijn om ons dat allemaal te herinneren. En daarom, om ons geheugen van die last te bevrijden, zal het beter zijn om alles aan de Heilige Geest over te laten. Hij zal er zijn, gevraagd en ongevraagd, wanneer de gelegenheid daar aanleiding toe geeft en draagt precies aan wat voldoende is. Stel we willen een boek schrijven. Laat de Geest aanvliegen en voor ons, zonder dat we ons ergens om bekommeren, de pen het werk laten doen. Iemand wil een toespraak houden, laat Hij in de gedaante van een duif zich bij ons oor nestelen en onze tong aansturen, wij moeten er alleen nog aan denken onze mond te openen om met koning David, de psalmdichter, te zingen: “Ik heb mijn mond geopend en ademhalend de Geest binnengehaald.”[4]
Misschien zijn er mensen die deze woorden te hardvochtig vinden. Maar hoe kan men tegen deze arrogante mensen nou harde woorden spreken, zij die andermans voortreffelijke inspanningen minachten en zelf niets weten maar wel de indruk willen wekken dat zij hun wijsheid uit de hemel hebben? En zelf zou ik deze ‘goddelijke’ lieden niet durven bekritiseren, als de heilige Augustinus in het voorwoord van zijn boek De christelijke leer[5] niet hun dwaasheid met een aantal grappen belachelijk had gemaakt. Hij zei daar namelijk: ”Waartoe zou die dwaling uiteindelijk geleid hebben als deze zich eenmaal in de geest van de mensen had vastgezet? Niemand zou zich meer hebben laten onderwijzen door iemand die geleerder was, niemand zou zich meer naar de kerk begeven om de preek te horen, niemand zou nog aan iemand die het evangelie verkondigde het oor lenen. Dit alles zou nutteloos geworden zijn als zij hadden gedacht dat je wijsheid uit de hemel moest verwachten.” Hij voegde daar ook nog aan toe dat er een verhaal de ronde deed over iemand, ik weet niet wie, die zonder menselijke tussenkomst had leren lezen. Dat verhaal heeft hij niet direct weerlegd, maar hij vond het van weinig betekenis, omdat zelfs al zou het helemaal waar zijn, niemand moest verwachten dat hem hetzelfde kon overkomen. Het geluk van die ene man moest ons niet beletten om ijver aan de dag te leggen. Want iets dat je gemakkelijk van een ander mens kunt leren, om dat dan te verlangen van de hemelse inspiratie is de gedachte van een dom of wat schandelijker is, een arrogant persoon.’
Toen zei de burgemeester: ‘Mag ik net als een scholasticus een paar kleine bezwaren maken? Wat bedoelde Christus toen hij zijn leerlingen opdroeg zich geen zorgen te maken over wat ze ten overstaan van koningen en vorsten zouden zeggen? Hij zei: “Jullie zal op dat uur gegeven worden wat jullie moeten zeggen. Want jullie zijn het immers niet zelf die dan spreken, maar de Geest van mijn Vader die door jullie mond spreekt.”[6] Wat te denken van wat Petrus schrijft over de mannen Gods die spraken als “geïnspireerd door de Heilige Geest”? Of de uitspraken van Jacobus: “Wie niet over wijsheid beschikt, mag dat vragen aan God die dat royaal en zonder verwijt verstrekt.”[7] Daarin klinkt als ik me niet vergis toch iets heel anders door dan in jouw verhaal, lijkt mij.’
‘Het is goed dat je die opmerking plaatst, en precies op tijd’, zei Battus, ‘maar deze dingen kunnen heel eenvoudig worden opgelost. Je denkt toch niet dat Christus met de woorden die jij zojuist aanhaalde, zijn leerlingen heeft ontraden om na te denken over wat ze tegen vorsten zouden gaan zeggen? Zoiets zou niemand behalve een dwaas nalaten om te doen. Aangezien Christus, als mens, niet sprak zonder zelf nagedacht te hebben, zou hij de apostelen niet ontraden hebben wat een verstandig man logisch gezien zou doen. Nee, hij probeerde hun vrees weg te nemen, om te voorkomen dat zij als onbelangrijke en onervaren mensen zouden aarzelen om te spreken tegen geleerde en welsprekende vorsten. De beste en meest geoefende redenaars verbleken dan meestal. Hij bedoelde natuurlijk dat hij zijn voorsprekers niet in de steek zou laten, dat zij goede moed moesten hebben. Hij wilde hen geen ijver en waakzaamheid ontzeggen, maar juist moed inspreken. Nee, ik durf wel te zeggen dat de andere apostelen, in ieder geval Paulus, regelmatig een betoog hielden dat ze overdacht hadden, of dat was uitgeschreven. Dat kun je uit zijn redevoeringen ter verdediging van het christelijk geloof, die je in de Handelingen van de Apostelen vindt, heel duidelijk opmaken. Verder, de brieven van Petrus, noch die van Jacobus of Johannes geven aanleiding om te denken dat deze zonder zorg geschreven zijn.
Maar je confronteert mij met het feit dat de mannen Gods, als zij spraken, geïnspireerd waren door de Heilige Geest. Op welke manier hebben zij, denk je, dan gesproken? Toch niet op de manier van een orakelpriesteres,[8] alsof ze bevangen waren door een soort bezetenheid, en zelf niet wisten wat ze zeiden? Deze dingen kunnen we later vrij gemakkelijk onderzoeken, burgemeester, maar die uitspraak van Jacobus, over het aan God vragen van wijsheid, hebben ze op een onnozele manier verkeerd opgevat. Wij moeten God om wijsheid vragen, mee eens. Maar hoe? Toch zoals wij om voedsel en kleding vragen, en om overige dingen die onmisbaar zijn voor menselijke behoeften? God draagt ons op, dagelijks om brood te vragen, en elke dag wordt het ons gegeven. Maar toch niet zo, dat we er met open mond op gaan zitten wachten? Wij vragen om kleding en dat wordt ons gegeven, maar wel als resultaat van een inspanning daarvoor. Vanuit die gedachte vragen we ook om wijsheid, zoals jij jouw dagelijkse dingen krijgt als gevolg van menselijke inspanning. Zou je dan de dingen die goed zijn voor de ziel, voor niets krijgen? U ontvangt geen brood tenzij “in het zweet uws aanschijns.”[9] Zou wijsheid dan binnenstromen terwijl je ligt te slapen? Iemand die in afwachting van voedsel-uit-de-hemel, liever van honger wil sterven dan ontsnappen aan de dood, door brood dat is verkregen na menselijke inspanning, wordt als een verlorene en een zelfmoordenaar beschouwd. En moeten we zo iemand als godsdienstig beschouwen die eerder schandelijk onwetend wenst te zijn dan heilzame kennis te ontvangen van een mens?’ ‘Maar bij de apostelen is zonder menselijke tussenkomst wijsheid binnen gevloeid!’ ‘Dat moeten we toegeven en we lezen ook dat de Israëlieten in de woestijn voedsel als regen uit de hemel ontvingen. Maar zo goddeloos als het is om te verlangen dat manna uit de hemel wordt verstrekt, net zo goddeloos is het of zelfs goddelozer om te denken dat de apostelen op die manier wijsheid verwachtten uit de wolken, zonder er zelf iets voor te hoeven doen. Want het evangeliewoord verbiedt ons bezorgd te zijn over wat we morgen zullen eten of hoe we ons moeten kleden,[10] en nergens wordt ons verboden om naar wijsheid te zoeken. Het wordt ons niet aangerekend wanneer we niet alleen voor morgen, maar zelfs voor vele jaren sparen, vergaren, zaaien en bouwen, daarbij niet alleen voor ons eigen leven zorgend maar ook voor dat van ons nageslacht. Zou het dan als een zonde beschouwd worden wanneer iemand dit doet bij het vergaren van kennis met een veel betere opbrengst? Wat dit betreft kiezen we voor de verstandige uitleg: dat ons niet de inspanning van het zoeken naar brood wordt ontzegd,
[1] Horatius, Epistulae, 1, 2, 29
[2] De heilige bron van de muzen op de berg Helikon.
[3] 2 Korinthe 12: 2-4
[4] Psalm 119: 131
[5] De Doctrina Christiana, Praefatio 3-8
[6] Mattheüs 10: 19-20
[7] Jacobus 1: 5
[8] De orakelpriesteres: de Pythia, was de priesteres die in de Apollotempel in Delphi in een roes werd gebracht en dan onverstaanbare klanken uitstootte. De priesters die daarbij aanwezig waren, verwerkten de klanken, woorden van Apollo, die uit de mond van de Pythia kwamen, tot een orakeluitspraak.
[9] Genesis 3: 19
[10] Mattheus 6: 19-34
15v
querendi nobis interdictam esse sed inanem et anxiam sollicitudinem Hic cur idem non facimus? Promissa erat sapientia celesti oraculo Solomoni promissum erat patri regnum Israheliticum Neuter tamen ita oraculo confidit[1] ut vel hic quicquam humani conatus preteriret[2]. quo se dignum prestaret vel ille sapientiam languidiore studio quesiverit Intelligebant nimirum quod gravissime a quodam scriptum est. Deos omnia nobis laboribus vendere . dabunt igitur sed laboranti addent sapientiam sed annitenti prestabunt continentiam sed conanti . docebunt sed studiosos . adiutabunt sed dimicantes. Neminem deserent ita quidem . nisi ipsi sibi defuerit Alioquin cur ipsi scripsere apostoli . cur evangeliste . cur Hieronimus cur Augustinus? Cur ceteri[3] divini ingenij sui monumenta reliquerunt? Preclara . si studio comparanda est sapientia: ociosa . si per somnum ociosis expectanda Iam dedimus apostolis infusam sapientiam mitto enim quod ante resurrectionem et post resurrectionem assiduis preceptionibus ab optimo doctore Christo sunt formati mitto quod apud se assiduo[4] legerint et inter sese de scripturis contulerint. Cur non equam omnibus partem immiserit[5]? Cur plus sapuit Paulus quam Petrus? Cur facundior est Jacobus Petro? Cur divinius scripsit Johannes ceteris evangelistis? Cur in ceteris sanctis doctoribus alius est alio eruditior . alius alio facundior? Eodem certe numine instincti[6] scripserunt Nimirum in causa est / quod spiritus ille adorandus non parem apud omnes eruditionem offendit. Auget enim ille que nostra peperimus industria / promovet studia nostra / aspirat conatibus. Quod si fas est hoc loco poetarum fabulas admiscere Prometheus est nobis imitandus qui simulachro illi suo lutheo . vitam ex astris ausis ausus est petere Sed tum demum ubi quicquid humano artificio prestari potuit . adhibuisset. Nos rudem massam offerimus et spiritum nobis omnia nobis dormientibus confecturum speramus Nec meminimus Paulum ipsum cui in tercium usque celum rapi contigit libros qui in membranis essent scripti / per litteras petiisse / ac postea cum Petro ceterisque apostolis de fidei doctrina contulisse Apostolos Ipsos non semel inter se de religione nova communicasse. Petrum Pauli voce castigatum ubi tum cessabat spiritus sanctus? Cur legere Paulum Cur errare Petrum Cur here herere omnes sinebat? Videtis ut operam humanam spiritus huius munus non excluserit sed adiuverit. Adfuit tamen nonnumquam . prodigioso quodam more sed tum demum qum aut miraculum res postularet aut studium humanum vinceretur Et ex studiosis multos eruditos evasisse / adiutore hoc spiritu legimus At ex asino theologum repente factum quis umquam aut audivit aut legit? Nec quicquam hijs exemplis moveor que vulgo narrant Alij columbam ad aurem dicentis scribentis ve conspectam / alij per somnum librum traditum Sint ista sane vel conciliande auctoritatis gratia a benivolis conficta / sint vel vera Si quis pugnet . equidem hud pugno Nichilominus tantum unumquemque eruditione valuisse videmus quantum ingenio polluisset . quantum studio contendisset Ingenium et indoles multis contigere gratis . sunt enim nature dotes . virtus et eruditio nullis.
Consul Hic Consul e duobus inquit scrupulis . altero me propemodum liberasti . si hoc unum expedias / quod nemo barbarorum mihi non obijcit. Divum Bernardum preter sanctitatis laudem virum ex recentioribus nec indoctum nec infacundum / nescio quonam in loco ipsum fateri se quercubus et fagis usum pro magistris
Battus Sapientes profecto arbores inquit Battus que talem discipulum nobis reddidere et digne[7] prorsus non que in montibus senescencerent[8] sed in cathedris theologorum[9] presiderent . aut certe ut de navibus illis Eneae fabulatur Maro / in Nymphas transformarentur . deum immortalem ut nichil pudet homines ipsis quercubus hebetiores . quique iuxta poetarum fabulas ex arborum truncis nati videri possint. Quid? arbores homines docent?
Herasmus Inter hec qum Battus inardesceret Guielmus meus aderat Socratica quadam vafricie festiva tamen magis quam mordaci preditus
Guielmus Age inquit ignosce Batte / fieri potest qui scis enim an ex illa paradisiaci nemoris arbore . fuerint propagate / que boni malique scientiam non habuisse modo . verum et ministrasse legitur . aut si id non placet quoniam[10] species non convenit (quamquam nec apud nos species nominatur) et crebra plantatione degenerare potuerunt[11] Illarum certe genere que canentem Orpheum admirate consequuteque fuisse narrantur /inter quas quercus in primis fuisse compertum est. Postremo scis homines olim vulgo in arbores transmutari solere. Quid si quercus ille / et fagi summi olim fuerunt philosophi quorum longa incommoda miserati dij . arbores eos esse iusserunt? Sed utcumque res habet / unum hoc vehementer optarim ut essent Herasmo aliquot /ex sapientissimis illis arboribus surculi / quos in novis pomarijs / que molitur / inserat . haberet domi (ut Comicus ait) unde disceret
Battus Ad que[12] arridens Battus (erat enim commotior. Iure inquit ridetis in re risu potius quam argumentatione confutanda Sed extra iocum . miror Bernardum si doceri cupiebat ad arbores potius quam ad homines se contulisse . ac non Socratem potius illum Platonicum mutatum[13] Huic enim qum Phedrus locum in agris perquam amenum ostendisset Iamque Socratem eius specie vehementer captum sentiret Mirari se dicebat / quod non antea urbe relicta / rus concessisset Cui quidem ille scite respondens Ignosce inquit mihi optime Phaedre Nam discendi cupidus . agri vero et arbores nihil me docere possunt . sed homines qui in urbe versantur. Quid igitur Bernardus inter quercus versari maluit . nisi forte (quando ridere libet) gallia doctiores habet arbores quasm olim habuit grecia Figurate dictum est inquiunt. Orabat sub arborum umbraculis / immo et legebat et lecta animo volvebat . et scribebat et scribenda suo cum animo tractabat / Ergo non tam discendi quam docendi cupidus ad quercus confugiebat . secessum videlicet et silencium scribentibus necessarium captans Qua quidem in re non ille supersticiosum agebat hominem sed poetarum institutum imitabatur. Qui carmen scripturi . silvas et fontes captare consueverunt Hic si maxime pugnent sacros scriptores orando eam eruditionem esse consequutos . iam ipsi nobis laqueum quo capiantur ministrant Qum enim divus Bernardus litteris non modo philosophicis verum etiam poeticis fuerit institutus[14] utique gentilibus[15]. Quis iam ausit nos reprehendere / quod id nostra industria conemur assequi / quod celestis ille spiritus aliquot felicibus impertivit? Sed[16] gentilis[17] eruditio spiritus sancti munus est igitur bona atque expetenda Malorum enim non est auctor deus. Quod si in hijs ethnicas litteras fuisse negabis / ego oculos esse tibi negavero Sin divinam scientiam illis orantibus infusam esse / humanam vero sibi peperisse dixeris . ridebo commentum / et te vicissim criminabor / qui contra tantorum exempla
[1] verbeterd: (confi)sus est
[2] verbeterd: (preteri)erit
[3] bovengeschreven: nobis
[4] bovengeschreven: (assidu)e
[5] verbeterd: immisit
[6] bovengeschreven: instructi
[7] verbeterd: indigne
[8] bovengeschreven: ac sues alerent dignae quae
[9] bovengeschreven: potius
[10] bovengeschreven: quando
[11] bovengeschreven: ex
[12] tussengevoegd: vix
[13] bovengeschreven: imitatum
[14] bovengeschreven: instructus
[15] bovengeschreven: prophanis
[16] bovengeschreven: si
[17] bovengeschreven: ethnicorum
maar wel het angstig en vruchteloze gepieker daarover. Waarom doen we als het om kennis gaat, niet hetzelfde? Een hemels orakel had Salomo wijsheid beloofd en zijn vader het koningschap van Israël.[1] Geen van beiden vertrouwde zozeer op het orakel dat hij, David, daarbij afzag van iedere menselijke inspanning om zich het koningschap waardig te betonen, of in het geval van Salomo niet zijn uiterste best deed om wijsheid te verwerven. Zij begrepen natuurlijk wel wat iemand heel serieus had opgeschreven: dat de goden ons alles verkopen, maar dat wij er met inspanningen voor moeten betalen. Zij zullen het dus geven maar aan iemand die zich ervoor inspant, zij zullen wijsheid toevoegen, maar aan iemand die zich ervoor inzet, zij zullen zelfbeheersing verstrekken, maar aan iemand die daarnaar streeft, zij zullen onderwijzen, maar wel iemand die bereid is te leren, zij zullen helpen, maar wel mensen die ervoor strijden. Zij zullen niemand in de steek laten, die zichzelf niet in de steek gelaten heeft. Waarom schreven de apostelen anders, of de evangelisten, of Hieronymus en Augustinus? Waarom lieten de andere heiligen bewijzen na van hun wijsheid? Het zijn voortreffelijke bewijzen, die aantonen dat wijsheid verworven moet worden door ijverig studeren, zinloze bewijzen als wij zonder inspanning slapend op wijsheid moeten wachten. We hebben eerder toegegeven dat de apostelen de wijsheid van boven ingegoten hebben gekregen, maar ik ben daarbij voorbijgegaan aan het feit dat zij zowel voor als na de opstanding, door voortdurend onderricht van de beste leraar, namelijk Christus, gevormd zijn. Ik ben voorbij gegaan aan het feit dat zij thuis voortdurend uit de Schriften lazen en onderling elkaars inzichten daarover vergeleken. Waarom heeft de Geest niet ieder een gelijk deel aan wijsheid gegeven? Waarom was Paulus wijzer dan Petrus? Waarom was Jacobus welbespraakter dan Petrus? Waarom schreef Johannes verhevener taal dan de andere evangelisten? Waarom werd bij de andere geleerde heiligen de een geleerder dan de ander, de een welbespraakter dan de ander? In ieder geval, werden zij bij hun schrijven geïnspireerd door dezelfde Geest. Het gaat er natuurlijk om dat de Geest die wij vereren niet bij allen dezelfde eruditie aantrof. Hij zal vergroten wat wij door eigen ijver hebben verworven, hij zal onze studie bevorderen en onze pogingen ondersteunen. Voor zover het passend is om hierbij de verhalen van de dichters in mijn betoog te betrekken: wij moeten doen zoals Prometheus die voor het lemen beeld dat hij had gemaakt, leven uit de sterren durfde te halen maar niet eerder dan nadat hij alles wat kon worden toegevoegd aan het menselijk kunstwerk, had aangebracht. Wij bieden slechts de ongevormde massa aan en wij hopen dat de Geest, terwijl wij slapen, alles voor ons zal vervolmaken. Wij herinneren ons dus niet dat Paulus, die het geluk smaakte dat hij tot in de derde hemel werd omhoog geheven, in een van zijn brieven[2], vroeg om de boeken die geschreven waren op perkament, en dat hij daarna met Petrus en de andere apostelen overlegde over de geloofsleer. Dat de apostelen meer dan eens onderling spraken over de nieuwe godsdienst, dat Petrus door Paulus mondeling werd berispt[3]. Waarom heeft de Geest het daar laten afweten? Waarom stond hij toe dat Paulus boeken raadpleegde, dat Petrus in de fout ging, dat zij allen spartelden in onzekerheid? Jullie zien dat een geschenk van deze Geest de menselijke inspanning niet heeft uitgesloten, maar ondersteund. Hij was soms op bijzondere wijze aanwezig, maar alleen dan als de situatie om een wonder vroeg of de menselijke inzet het onderspit zou delven. Wij lezen dat ijverige lieden zich vaak tot geleerden hebben ontwikkeld, geholpen door de Geest. Wie heeft er ooit gehoord of gelezen dat een ezel plotseling theoloog is geworden? De voorbeelden die nu de ronde doen, doen mij niets: sommigen vertellen dat men een duif bij het oor van een spreker of schrijver heeft gezien, of dat er een boek werd ingefluisterd terwijl de schrijver lag te slapen. Die verhalen zijn ongetwijfeld door goedwillende lieden verzonnen, om gezag te verschaffen, of ze zijn echt waar. Als iemand er een punt van maakt, ik vind het prima. Desalniettemin zien we dat ieder zich onderscheidt in geleerdheid in de mate waarin hij over een sterk verstand beschikt en in de mate waarin hij ijver aan de dag legt. Verstand en karakter krijgen veel mensen voor niets, het zijn geschenken van de natuur, maar deugd en geleerdheid krijgt niemand cadeau.’
Hierop zei de burgemeester: ‘Van de twee bezwaren die ik had, heb je er één min of meer voor mij weggenomen. Als je nu nog het andere bezwaar zou willen wegnemen, de bewering die elk van de barbaren mij steeds weer voor de voeten werpt: dat de heilige Bernardus, een man uit het nabije verleden die niet alleen heiligverklaard werd maar ook geleerd en welsprekend was, ergens heeft beweerd, ik weet niet precies waar, dat hij eiken en beuken als leermeesters had gehad.’
‘Dat waren dan werkelijk wel geleerde bomen die ons zo’n leerling hebben bezorgd’, antwoordde Battus, ‘zij verdienen het zonder meer om niet in de bergen oud te worden, maar om een vooraanstaande positie op de zetels van theologen te mogen innemen, of in ieder geval, in nimfen veranderd te worden, zoals Vergilius vertelt over de schepen van Aeneas.[4] God almachtig, dat soort mensen die zelf nog stommer zijn dan eiken, schamen zich ook nergens voor. Je zou haast denken dat ze zoals verhalen van dichters vertellen, uit boomstammen geboren zijn. Wat zeggen ze? Bomen geven mensen les?’
Toen Battus bij deze woorden witheet werd, was daar gelukkig mijn vriend Willem die net als Socrates beschikte over een soort grappige maar niet bijtende, spitsvondigheid.
‘Kom op, Battus’ zei hij, ‘wees niet zo boos, het zou best kunnen. Wie weet immers of uit de boom in de paradijstuin afstammelingen zijn voortgekomen, de boom waarvan we lezen dat hij de kennis van goed en kwaad niet alleen bezat, maar die kennis ook heeft doorgeven? Of, als dat niet klopt, omdat het niet dezelfde soort was, alhoewel er ons geen soort is genoemd, dat ze door regelmatig verplanten gedegenereerd zijn, dan stammen ze vast af van die bomen waarvan men vertelt dat zij de zingende Orpheus bewonderden en gevolgd zijn. Het staat vast dat de eiken daarbij vooraan liepen en tenslotte weet je ook wel dat het vroeger regelmatig voorkwam dat mensen in bomen werden veranderd. Misschien zijn die eiken en beuken vroeger wel sublieme filosofen geweest, en hebben de goden hen in deze bomen veranderd omdat ze medelijden hadden met hun langdurende ellende. Maar hoe het ook zij, ik zou vurig wensen dat Herasmus een aantal stekjes van deze zeer wijze bomen had, om die te kunnen planten in de nieuwe boomgaard die hij aan het aanleggen is. Dan zou hij thuis iets hebben waarvan hij kon leren, zoals de komediedichter zei.’[5]
Battus glimlachte flauwtjes bij deze woorden, hij was nog steeds opgewonden.
‘Met recht lachen jullie om een zaak die eerder met een lach dan met argumenten afgedaan moet worden. Maar alle gekheid op een stokje. Ik verbaas me erover dat Bernardus als hij iets wilde leren liever naar bomen dan naar mensen is gegaan, dat hij niet hetzelfde gezegd heeft als de grote Socrates bij Plato. Toen Phaedrus hem eens een bijzonder lieflijk plekje op het platteland had laten zien en merkte dat Socrates gegrepen werd door de aanblik ervan, zei hij dat het hem verbaasde dat hij de stad niet al eerder had verlaten en naar het land was verhuisd. Socrates antwoordde gevat: “Sorry mijn beste Phaedrus, ik wil graag leren maar akkers en bomen kunnen mij niets onderwijzen, wel de mensen die in de stad rondlopen.”[6] Waarom liep Bernardus dan liever tussen de bomen rond, of is het misschien daarom, als jullie willen lachen, dat Frankrijk geleerdere bomen heeft dan het oude Griekenland? Het is een metafoor. Er wordt dit mee bedoeld: hij bad regelmatig in de schaduw van de bomen, en ja hij las daar en dacht na over wat hij had gelezen, hij schreef daar en overwoog met zijn geest de dingen die hij ging schrijven. Dus hij nam niet zozeer zijn toevlucht tot de eiken omdat hij wilde leren of onderwijzen, hij was op zoek naar de afzondering en stilte waaraan schrijvers behoefte hebben. In dit geval speelde hij niet de bijgelovige mens, hij volgde de gewoonte van de dichters. Als die een gedicht wilden schrijven zochten ze gewoonlijk de bossen en bronnen op.
Als de barbaren juist dit punt in de strijd willen werpen, dat de heilige schrijvers deze wijsheid hebben verworven door te bidden, reiken ze ons de strik aan waarin zij zelf gevangen zullen worden. Want de heilige Bernardus haalde zijn kennis namelijk niet alleen bij filosofische schrijvers maar ook bij dichters vandaan, in elk geval beheerste hij de heidense letteren. Wie zou ons dan kwalijk willen nemen dat wij, op eigen kracht, naar dezelfde kennis streven die de hemelse Geest aan een aantal gelukkigen heeft geschonken? Wereldlijke wijsheid is een geschenk van de heilige Geest, ze is dus goed en begerenswaardig, God bewerkstelligt immers geen slechte dingen. Als je wilt ontkennen dat daar ook de wereldse literatuur toe behoort, zeg ik dat je het mis hebt. Maar als je zegt dat zij door te bidden goddelijke kennis ingegoten hebben gekregen maar de menselijke kennis zelf hebben verworven, lach ik om je argument en zal ik jou er op mijn beurt van beschuldigen dat jij, ondanks de voorbeelden van zovelen, de wereldlijke literatuur
[1] 1 Koningen 3: 6-10
[2] 2 Korinthe 12: 2-4 (de derde hemel) en 2 Timotheüs 4: 13
[3] Galaten 1: 18-19; 2: 1-10 (de nieuwe godsdienst) en Galaten 2: 11-14
[4] Vergilius, Aeneis, 9, 107-122
[5] Terentius, Adelphi 414
[6] Plato, Phaedrus, 230 C-D
16r
virorum preteritis humanis litteris ad divinam scientiam tam stolide irrumpas
Consul. Hic qum Battus dicendi finem facturus videretur. Perge queso Consul inquit me etiam altero levare scrupulo Nam nodum ipsum modo tua sponte tetigisti Nulli apostolorum spiritus celestis prophanas litteras infudit . de quibus hic erat instituta disputatio Non dialecticen non Rhetoricen Non poesim infusurus haud dubie si[1] quorsum hec usui futura fuissent
Battus Ad que conversus Battus Nemini infudit inquit Donemus istud. At cui umquam ademit? Petro non inspiravit. Paulo cur non ademit? Cur uti non vetuit? vetiturus utique si perniciosas videri voluisset. Non[2] refert an infuderit ethnicas litteras . id certe infudit cuius gratia seculares[3] littere sunt discende Si datum esset quavis lingua et integre loqui et loquentes intelligere / nichil esset cause . cur grammatici miseros adolescentes excarnificarent Si is esset mortalium animus / qui nulla nube prepeditus facile statimque verum et videret et ostenderet . frustra et ratione[4] et dialecticis argutijs exerceremur Si nobis esset in manu quos vellemus animorum motus / et sumere nobis / et alijs excitare[5]. sine causa rhetorum precepta disceremus Verum qum[6] multo secus se res habeant[7]. nec ille nobis spiritus sit[8] expectandus / disciplinis liberalibus opus est . ut vel longis ambagibus eodem tandem perveniamus quo spiritus apostolos compendio perduxit. Non desideravit petrus nostras litteras Paulum tamen adiuverunt Sed in re puerili plus satis est disputatum Nam qui istam divinam scientiam nobis solent obijcere . adeo tum ab humana / tum a divina absunt . ut hyppocraticis potius vinculis sint alligandi quam rationibus coarcuendi[9] Ita simplicitatem predicant / ut docti tamen haberi velint Ita se nichil didicisse fatentur ut nichil non sciant tamen. Sed hos cum sua dementia relinquamus . quod reliquum est de poetica et eloquentia disputetur
Battus Hic qum Battus paulisper intersiluisset . unam inquit aciem (ut arbitror) profligavimus . quam tamen non ita magni negocij fuit vincere / quippe neque satis armatam neque ita capitaliter infensam[10] Reliquum est / ut confutemus eos qui negant eloquencie dare operam Christianum oportere Verum huic bello non paulo difficiliori imperatorem preficiendum censeo / tum[11] integrum / tum meliorem / ut enim in causis non optimis / optimus patronus / ita in bello durissimo peritissimus dux querendus Qui eloquentie studium damnent / et plurimi sunt et habent fortasse que dicant / si non vera / at certe verisimilia Et iam tantum verborum a me factum video / ut mirer aurium vestrarum duriciem / que me tot horas blaterantem ferre potuerunt Quare succesorem mihi peto / qui que restant disertius posset disputare
Guielmus Tum Guielmus pudenti risu Tene inquit Batte iniussu senatus / ante negocium confectum de tradita provincia decedere / ac qum iam prope debellatum sit / successorem tibi nullo exempto[12] petere / penes quem be omnis belli profligati sit gloria? Quod vero de meliore imperatore querendo dicis / ambiciosus tu quidem videri non vis / ceterum eum adhuc te ducem prestitisti . cui prorogandum[13] sit imperium[14] nedum successor ante tempus[15] mittendus Quare volente senatu perge / ac strennue ut cepisti / tuo munere defungere. Tantum autem abest ut tua oratio / cuiquam e nobis visa sit longior / ut mira quadam cum voluptate omnes habuerit attentissimos H Dum hec inter se cavillantur illi Consulis puerum ab illius villa recurrentem conspicimus Is qum domi instructa esse omnia / corrumpi prandium / uxorem iamdudum nos operiri renunciasset / Age inquit Consul . eamus omnes . ad prandium philosophicum / non consulare[16] / vos voco Quod reliquum est disputationis / id pomeridiano consessu in hortis meis conficiemus
Herasmus[17] Ita ne mecum agitur inquam / ni tam esses iurisconsultus / in ius te vocarem / iniurie tecum agerem qui tam charos hospites sic abducas quia luxuriosior sit tibi culima culina / quasi domi nostre si frugaliter tamen non lautissime sint accipiendi
Consul Tum Consul . equus inquit esse debes Ego hac pomeridiana disputatione villulam meam nobilitari cupio / hanc glorie partem si mihi non invides libenter nobis concede Tum uxor / id iubet cuius hmo huiuscemodi in rebus imperium nosti
τελος
finitum anno domini XV centum et XIX in translatione beati benedicti ad usum et librariam domus fratrum Collationis in Gouda
[1] toegevoegd: (si)cubi
[2] bovengeschreven: quamquam quid
[3] bovengeschreven: ethnicae
[4] bovengeschreven: (ratio)cinatione
[5] bovengeschreven: (ex)er(citare)
[6] bovengeschreven: quando haec
[7] bovengeschreven: habent
[8] bovengeschreven: est
[9] bovengeschreven: coarguendi
[10] bovengeschreven: infestam
[11] bovengeschreven: cum
[12] bovengeschreven: (exem)plo
[13] bovengeschreven: etiam
[14] bovengeschreven: tantum abest ut
[15] bovengeschreven: sit
[16] bovengeschreven: xconsul consultare
[17] in andere hand toegevoegd: Hic ego.
terzijde schuift en met je botte kop de goddelijke kennis te lijf gaat.’
Toen Battus van plan leek hier zijn toespraak te beëindigen, zei de burgemeester: ‘Ga door alsjeblieft, en los ook mijn tweede bedenking op. Zojuist stipte je uit eigen beweging precies het probleem aan: de hemelse Geest heeft geen van de apostelen wereldse literatuur ingegeven, zei je, en daar ging deze discussie nou net om. Geen dialectiek, geen retorica, geen poëzie en dat zou Hij wel gedaan hebben als deze dingen op de een of andere wijze van nut geweest zouden zijn.’
Battus reageerde op deze woorden en zei: ‘Hij heeft deze dingen niemand ingegeven, laten we daar maar vanuit gaan. Maar, wie heeft hij dat ontnomen? Hij heeft ze Petrus niet ingegeven, maar waarom heeft hij ze Paulus niet ontnomen? Waarom heeft hij niet verboden ze te gebruiken? Hij zou dat zeker verboden hebben, als hij gewild had dat wij die als verderfelijk zouden beschouwen. Het maakt niet uit of hij de wereldse letteren heeft ingegeven, maar dit heeft hij wel ingegeven: hoe men zich de wereldse letteren moet eigen maken. Als het een natuurlijke gave was om in welke taal dan ook onberispelijk te spreken en de sprekers ervan te verstaan, zou er geen enkele reden zijn waarom leraren die arme pubers zouden martelen. Als de menselijke geest zo zou functioneren dat hij, door geen enkele waas gehinderd, gemakkelijk en onmiddellijk het ware zou zien en zou verklaren, zouden wij ons tevergeefs trainen in logica en dialectische argumenten. Als wij gemakkelijk, alle gewenste emoties bij onszelf zouden kunnen oproepen, en die ook bij anderen wekken, dan zouden wij geen enkele reden hebben om de lessen van redenaars te leren. Maar, omdat de werkelijkheid heel anders in elkaar steekt, en wij niet op de Heilige Geest kunnen rekenen, zijn wij aangewezen op de vrije kunsten, om langs hele grote omwegen daar terecht te komen waar de Geest de apostelen langs de kortste weg heeft gebracht. Petrus had geen behoefte aan onze letteren, Paulus heeft er wel voordeel van gehad. Maar deze kinderachtige discussie heeft nu lang genoeg geduurd, want degenen die ons steeds opnieuw met die ‘goddelijke wijsheid’ lastigvallen, zijn zozeer van zowel de menselijke als de goddelijke wijsheid verwijderd, dat zij eerder in een dwangbuis moeten worden gesloten dan met argumenten van het tegendeel overtuigd. Enerzijds lopen ze met hun eenvoud te koop en anderzijds willen ze dat men hen voor geleerden aanziet. Zij geven toe dat ze niets geleerd hebben maar pretenderen wel alles te weten. Ik stel voor dat we hen verder in hun sop laten gaarkoken. Wat ons nog rest is een discussie over dichtkunst en welsprekendheid.’
Na een korte pauze zei Battus: ‘ik denk dat we een front verslagen hebben. Deze overwinning stelt echter niet veel voor omdat de vijand niet voldoende bewapend was en ook niet zo bijzonder gevaarlijk. Wat ons rest is: de gedachte weerleggen van hen die ontkennen dat een christen zich moet wijden aan welsprekendheid. Maar ik denk dat jullie voor deze strijd die heel wat moeilijker is, een frisse en betere veldheer in stelling moeten brengen, en net zoals men in de moeilijkste processen de beste advocaat moet zien te vinden, zo moet voor de felste strijd de meest kundige veldheer worden gezocht. De tegenstanders die de studie der welsprekendheid veroordelen, zijn talrijk en ze beschikken over argumenten die als ze al niet waar zijn, dan toch heel waarschijnlijk klinken. Ik zie dat ik al zolang aan het woord ben, dat ik mij verbaas over het uithoudingsvermogen van jullie oren die konden verdragen dat ik hier uren stond te oreren. Daarom zoek ik een opvolger die datgene dat van de discussie nog rest, nog welsprekender uiteen kan zetten.’
Toen zei Willem, met een bescheiden glimlach: ‘Bedoel je Battus, dat je zonder bevel van de senaat nog voordat de zaak is afgehandeld, uit de jou toegewezen provincie terugtreedt en, terwijl de strijd al beslecht is, om een opvolger vraagt voor jezelf, zonder dat iemand wordt uitgesloten, een opvolger die met de roem gaat strijken van een oorlog die al gestreden is? Maar, wat je zegt over het zoeken van een betere veldheer: je wilt natuurlijk geen eerzuchtige indruk afgeven maar je hebt jezelf doen kennen als een veldheer van wie de ambtstermijn verlengd moet worden, en er moet zeker niet voortijdig naar een opvolger worden gezocht. En daarom, ga door, met volle instemming van de senaat, en maak net zo energiek als je begonnen bent je opdracht af. Trouwens, er is geen sprake van dat iemand van ons jouw betoog te lang vond duren. Dat blijkt wel uit het feit dat wij allen ademloos geluisterd hebben.’
Terwijl er nog wat met elkaar gedold werd, zagen we een bediende van de burgemeester vanaf het landhuis komen aanrennen. Toen deze had gemeld dat thuis de lunch gereed stond en alles begon te verpieteren, dat zijn vrouw ons al eerder had verwacht, zei de burgemeester: ‘Kom, laten we allen gaan, ik nodig jullie uit voor een filosofenmaal, geen burgemeestersmaal. We zullen wat er nog van de discussie rest, afmaken met een middagzitting in mijn tuin.’
‘Ga je zo met mij om?’ zei ik. ‘Als je niet zo juridisch onderlegd was, zou ik je voor de rechter dagen en je van onrecht beschuldigen, jij die zulke dierbare gasten bij mij weghaalt, omdat je een beter geoutilleerde keuken bezit, alsof zij niet in mijn huis, al is het niet heel luxueus, toch sober ontvangen zouden kunnen worden.’
De burgemeester tenslotte: ‘Kom ja, eerlijk gezegd, ik wil met deze middagdiscussie mijn stulpje meer glans verlenen, gun mij dit deel van de roem en sta het ruiterlijk toe. Verder, het is mijn vrouw die dit beveelt en je weet dat zij de baas is in dit soort zaken.’
EINDE.[1]
0 – 0 – 0
[1] Voltooid in het jaar van onze Heer 1519, op de dag van de overbrenging van de heilige Benedictus, 11 juli. Bestemd voor de broeders van het Collatiehuis te Gouda, voor gebruik in de bibliotheek.