13r

0190.8364b 13r

non ob aliud nisi quia non intelligunt Scoticis commentis et Acursianis glosematis insenescunt In quibus preter barbariem nichil mirantur[1] Nos[2] qum tantos duces utcumque sequamur . veniant : et apostolicum nobis illud cantitent Non altum sapientes. Scientia inflat Si theologi videri volunt cupiunt . quin illud potius proferunt Estote prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbe . non[3] asini tardi . inertes . ignavi? Cur non illud. Malicia parvuli estote sensibus autem perfecti?[4] Cur non illud daviticum (dissilant)[5] Bonitatem et disciplinam et scientiam doce me domine? Cur non illud quidem ecclesiastici sapientis Sapientiam omnium antiquorum exquiret sapiens et in prophetis vacabit. Narrationem virorum nominatorum conservabit[6]. In versutias parabolarum introibit Occulta proverbiorum exquiret et in absconditis parabolarum conversabitur In medio magnatorum ministrabit . et in conspectu presidis apparebit In terram alienigenarum pertransibit . bona et mala in omnibus tentabit In eo libro qui dubio auctore Sapientia inscribitur . quanta laus eruditionis ut quod gravissime a Platone scriptum est Sapientiam incredibili esse specie . que si oculis videri queat . admirabiles sit excitura sui amores. Hic quisquas quisquis fuit scriptor non infacundus sapientie quandam effigiem expressisse videatur . quo nos ad illius amorem accenderet At denegaverit quispiam hic laudari sapientiam secularem . verum aliam quandam celestem ac divinam . imo certe eam que sit nostri temporis philosophia[7] difficillima que omnium rerum / tum divinarum tum humanarum cognitionem copularit Mentior nisi id ipsa sonant verba Deus enim inquit dedit mihi horum que sunt scientiam veram ut sciam dispositionem orbis terrarum et virtutes[8] elementorum . inicium et consummationem . et medietatem temporum[9] anni cursus et stellarum dispositiones naturas animalium . et iras bestiarum . vim . ventorum / et cogitationes hominum . differentias virgultorum et virtutes radicum . et quecumque sunt absconsa et improvisa didici Hijs sane verbis describi mihi videtur . non perturbata[10] et ieiuna erudicio quedam . sed polita et copiosa et que preter omnium disciplinarum scientia. plurima sit antiquitate condita Capite insequenti multo significantius exprimit Virtutem cum eruditione liberali coniunctam vocari sapientiam / et iusticiam inquit qui plus diligit labores huius magnas habet[11] virtutes. Sobrietatem enim et sapientiam docet et iusticiam et virtutem quibus utilius nichil est in vita hominibus Et si multitudinem scientie desiderat quis . scit preterea . et de futuris estimat . scit versucias sermonum et dissolutiones argumentorum. Signa et monstra scit antequam fiant et eventus temporum et seculorum Battus Sed nos ne[12] in re tam clara pro ipsa quidem nimio plus satis . pro istorum pertinacia parum Quamquam quid frustra rem infinitam prosequar[13] . qum ex unoquoque auctore . permulta loca depromi possent[14]? Nec inficias ivero tamen eosdem ipsos nullis[15] in locis perinde disserere . ac si a seculari doctrina nos conentur dehortari et ita rhetorica contentione incandescant . contra curiosam / superbam / ventosam / obsinatam eruditionem ut non in abutentium vicium sed in rem ipsam invehi invideantur At non venit in mentem istis / ea ipsa que contra doctrinam disputata videntur . non a doctissimis modo viris / verum etiam doctissime disputata[16] Quo nam igitur ore a litteris secularibus dehortentur . qum ipsi in ea dehortatione secularem litteraturam exhibeant.[17] Sed vicijs nostris libenter blandimur. Dic mihi tu marmorea statua / et fruges consumere nate? Ita ne credis summis illis viris / et ino omni litterarum genere consumatissimis cordi fuisse . ut tuam illam supinam oscitationem atque ignaviam predicarent? Dictum est recte Nempe ad deterrendos curiosos . ab nimio ab inani studio[18] dictum est ad compescendam arrogantia. dictum est fortassis ad consolandam simplicitatatem columbinam . non ad fovendam stoliditatem asininam. Quid tu gestis? Quid triumphas inepte? Quid alio torques ac dicitur? Audisti notari peritiam impiam . quid tu tibi plaudis . quasi pietas sit imperitia? Si deus reprobat ac perdit prudentiam huius seculi . stulticiam seculi amabit scilicet? Nichil profecto minus . imo potius[19] oderit. Damnatur is qui doctus ignarum fastidit. Ita[20] tibi tibi places quod doctos ignarus contemnas ac iudices Ille reprobus habetur . quod virtutis negligentior . abutatur scientia . te ysdem vicijs ornatum . et fortasse pluribus una absolvet inscitia? Hic accusatur quod omissis evangelijs plurimus sit in evolvendo Aristotile Tu culpa vacas . qui nec evangelia quidem intelligis nec legis? Ille sciens voluntatem domini . plagis vapulabit multis . tu neque faciens neque scire curans . num paucis vapulabis? Ille sedulitate quadam modum officij egressus castigatur . tu tua non contentus inertia .[21] aliorum industriam impediens laudaberis? Sed ut aliquando mee loquacitatis modum faciam . et stomachum effervescentem cohibeam . nusquam nobis[22] ista nobis obijcerent imperiti . si relicta oscitatione sua sacris litteris legendis invigilarent
Hic qum Battus brevi interiecto silentio nos familiarius esset intuitus Bone deus inquit . iam prope exciderat . apud quos dicerem Ita nescio quo furore correptus in presentes hostes mihi visus sum debachari . equidem tam disertarum aurium patientiam admiror / que me puerili more tot verba fundentem tam diu ferre queat
Guielmus Et nos inquit Guielmus nescio quo tua disputatio impetu abripuerat suo Itaque propera queso ac periculum facito . an tu nos prius dicendo . an nos te audiendo superemus Herasmus At ego iamdudum inquam mecum admiror . quamquam orationem currentem interpellare nolui . qui tot versus e tot ecclesiasticis auctoribus . tam apte tam ad verbum reddere valueris. Quod a quidem a summo theologo . tam scite fieri posse vix crediderim Desino enim iam mirari . quod medicus se mirari dudum aiebat . te hominem musis penitus devotum . theologorum libros evoluisse et tantum memoria complecti potuisse mirandum videtur
Battus Tum Battus[23] arridens. Non frustra inquit tuum calamum metui Iam enim mihi subolet quid animo destines. Nugas nostras vis prodere . et de verisimili laboras. Vereris enim ne ubi hunc nostrum sermonem litteris mandaris (sentio enim te id velle) existat aliquis qui te dialogum Platonico

[1] bovengeschreven: atque e suo sacrosancto senatu depulsum grammaticis annumerant ipsi nescio quorum confusissimis collectaneis ac summulis insenescunt nihil eruditum existimante[s] nisi quod idem sit barbarum
[2] bovengeschreven: et
[3] bovengeschreven: sicut
[4] in marge: Cur non illud sapientia vincit m[a]liciam et sapientiam stulti despiciu[nt]
[5] bovengeschreven: afferunt
[6] bovengeschreven: et
[7] bovengeschreven: (philosophia)e pars
[8] bovengeschreven: (virtute)m
[9] bovengeschreven: et eorum mutaciones, divisiones temporum
[10] in marge: quedam
[11] bovengeschreven: (habe)nt
[12] bovengeschreven: hac
[13] verbeterd: persequar
[14] verbeterd: (poss)i(nt)
[15] verbeterd: non(nullis)
[16] aangevuld: esse
[17] in marge: ut interim nobis ius fiat hoc verbo [utendi]
[18] bovengeschreven: ab intempestivo
[19] bovengeschreven: peius
[20] bovengeschreven: tu
[21] bovengeschreven: et
[22] bovengeschreven: nunquam
[23] bovengeschreven: mihi

om reden dat ze hem niet begrijpen. Zij worden oud met de verzinsels van Scotus en de Verklaringen van Accursius[1] waarin zij alleen maar dingen van barbaarse aard bewonderen. En waarschijnlijk, omdat wij hoe dan ook deze twee grote leiders volgen, komen ze op ons af. Ze herhalen steeds maar weer die boodschap van de apostelen: “Houd je als wijze niet met verheven dingen bezig, kennis maakt verwaand.”[2] Als zij graag echte theologen willen lijken, waarom verkondigen zij dan niet deze uitspraak: “Wees behoedzaam als slangen en eenvoudig als duiven,[3] en wees niet traag, sloom en lui als ezels”. Of waarom niet de volgende: “Wees in het kwaad als kleine kinderen maar volwassen wat het verstand betreft.”[4] Of waarom niet deze uitspraak, van David: “Heer, leer mij goedheid, tucht en wijsheid.”[5] Waarom niet de woorden van de geleerde Ecclesiasticus[6]: “Een wijs man zal de wijsheid van alle oude wijzen opzoeken en zich verdiepen in de profeten, hij zal het verhaal van vermaarde mensen in zich opnemen, doordringen in de subtiele formuleringen van de parabels, hij zal de verborgen waarheden van spreuken onderzoeken en zich bezighouden met de duistere woorden van de parabels, hij zal dienen in de hoogste kringen en verschijnen voor het aanschijn van vorsten, hij zal landen van vreemden bezoeken en in al die landen goed en kwaad onderzoeken.” In dat boek, met de titel Boek der Wijsheid, de schrijver ervan is niet duidelijk, wordt eruditie de hemel in geprezen op eenzelfde manier als Plato over Wijsheid schreef: dat zij van een ongelooflijke schoonheid is, kon men haar met mensenogen zien, dan zou zij voor zichzelf verbazingwekkende gevoelens van liefde opwekken.[7] Op een vergelijkbare wijze lijkt hier de schrijver, wie het ook moge zijn, met een zekere welsprekendheid een beeld te hebben geschetst van de wijsheid, om ons voor die wijsheid in liefde te doen ontbranden.
Maar iemand zou daartegen in kunnen brengen dat hier niet de wereldse wijsheid wordt geprezen, maar een hemelse en goddelijke wijsheid, een wijsheid die beslist de moeilijkste filosofie is van onze tijd, die de kennis van alle goddelijke zaken en van alle menselijke zaken met elkaar verbindt. Ik mag een leugenaar heten als juist deze woorden van hem dit niet verkondigen: “God, zegt hij, heeft mij ware kennis gegeven van de dingen die bestaan. Hierdoor weet ik de opbouw van de wereld en de eigenschappen van de elementen, het begin, de voltooiing en het midden van de tijden, de loop der jaren, de stand der sterren, het karakter van de dieren, de woeste aard van wilde dieren, de kracht van de winden en de gedachten van de mensen, de verschillen tussen struiken en de eigenschappen van wortels en alles wat verborgen en onvoorzien is, heb ik geleerd.”[8] Ik denk dat er in deze woorden beslist geen verwarde en onverwerkte geleerdheid steekt maar dat ze op een gepolijste en rijke kennis duiden, kennis die meer nog dan de kennis van alle wetenschappen, in de oudheid verankerd is. In het volgende hoofdstuk drukt hij het nog explicieter uit. Hij zegt dat deugd in combinatie met geleerdheid wijsheid wordt genoemd en dat voor degene die meer gesteld is op rechtvaardigheid, de inspanningen van de wijsheid grote resultaten opleveren. Zij leert immers soberheid en bedachtzaamheid, rechtvaardigheid en deugd, voor mensen is er niets nuttiger in het leven. En mocht iemand meer kennis verlangen: “Wijsheid kent het verleden, heeft tevens begrip van de toekomst, kent de ingewikkelde zinswendingen en de verborgen betekenis van redeneringen, kent de tekenen en aanduidingen voordat zij gebeuren en het verloop van tijden en eeuwen.”[9]
Maar, terwijl de zaak op zichzelf al duidelijk is, ja zelfs meer dan duidelijk, al is dat gezien de koppigheid van de barbaren nog lang niet voldoende, waarom zou ik dan nog langer doorgaan als dat tevergeefs is en als er bij elke schrijver die je maar kiest, een veelheid aan argumenten te vinden is? En ik ontken niet dat deze zelfde schrijvers in heel veel passages evenzeer de discussie hebben aangezwengeld, alsof zij ons van de wereldse wetenschap wilden weghouden, en dat zij daarbij in hun retorische betoog tegen nieuwsgierige, verwaande, opgeblazen en koppige geleerden zo verhit raakten dat het net lijkt alsof ze niet tekeergingen tegen het vergrijp van degenen die er misbruik van maakten, maar tegen de geleerdheid zelf. Maar het dringt niet eens tot hun botte hersenen door, dat de argumenten waarvan zij dachten dat die in de discussie tegen de wetenschap werden ingebracht, niet alleen ingebracht zijn door zeergeleerde heren maar ook op een zeer geleerde wijze aan de orde komen. Want hoe kunnen die schrijvers ons afraden om wereldse literatuur te bestuderen terwijl ze daarmee tegelijkertijd een demonstratie geven van hun kennis van de wereldse literatuur? Maar wij liefkozen onze eigen gebreken graag.’
‘Zeg mij eens, jij houten Klaas, jij die geboren bent om graan te eten[10], geloof je echt dat die vooraanstaande heren die geheel ingewijd waren in ieder literair genre, de bedoeling hadden om woorden aan jouw slappe houding en loomheid te wijden? Dat werd gedaan, inderdaad, maar dat was juist om pietlutten af te schrikken van een te uitgebreide en zinloze inzet, het werd gedaan om arrogantie de kop in te drukken en misschien wel om mensen die de eenvoud van duiven bezitten, een hart onder de riem te steken, maar zeker niet om mensen die het koppige karakter van ezels hebben naar de mond te praten. Wat doe je nu uitgelaten, waarom zo dom triomfantelijk, waarom verdraai je wat er gezegd wordt? Heb je soms gehoord dat bekwaamheid verkeerd is? Wat sta je nu voor jezelf te klappen alsof vroomheid hetzelfde is als gebrek aan bekwaamheid? Als God de wijsheid van deze tijd afwijst en verwerpt, dan houdt hij zeker van de domheid van deze tijd? Niets is natuurlijk minder waar, hij haat die domheid. Een geleerde die zijn neus ophaalt voor de domme wordt veroordeeld! En dan ben jij tevreden met jezelf, jij die als dom persoon de geleerden minacht en veroordeelt? Een geleerde verdient afkeuring wanneer hij zich minder bekommert om deugdzaamheid en zijn kennis verkeerd gebruikt. En jij, behept met dezelfde ondeugden en misschien nog wel meer, zou vergeving verdiend hebben, door alleen je gebrek aan kennis? Hieronymus is aangeklaagd omdat hij de evangeliën liet voor wat ze zijn en helemaal opging in de studie van Aristoteles en jij, die de evangeliën zelfs niet begrijpt of leest, jou treft geen blaam? Hij die de wil van de Heer kent, krijgt een flink pak slaag, en jij die de wil van God niet doet en er niet voor zorgt dat je die kent, zal nauwelijks klappen krijgen? Hij wordt gestraft omdat hij door zijn ijver de grenzen van zijn taak heeft overschreden, maar jij die niet tevreden bent over je eigen gebrek aan werklust, zou geprezen worden omdat je de ijver van anderen inperkt?’
‘Maar het wordt nu intussen wel tijd om mijn praatzucht in te dammen en mijn overkokend gemoed onder controle te brengen, want zij, onkundig als zij zijn, zouden ons nooit dat soort dingen voor de voeten werpen als zij hun luiheid eens achter zich zouden laten en zich energiek zouden storten op het lezen van de Heilige Schrift.’ Hier zweeg Battus even, hij wierp ons een wat vriendelijker blik toe, en zei: ‘Goede God, ik was bijna vergeten bij wie ik dit verhaal hield. Daardoor meende ik in een soort woedeaanval dat ik tekeerging tegen mijn vijanden, alsof ze hier voor me stonden. In ieder geval, mijn grote bewondering voor het geduld van jullie geschoolde oren die het zolang met mij uitgehouden hebben, terwijl ik als een kind zoveel woorden over ze uitstortte.’
‘En jouw betoog’, zei Willem, ‘heeft ons in die stroomversnelling meegesleurd. Haast je dus alsjeblieft, neem de proef op de som en kijk of jij met spreken eerder ons de baas bent, of wij jou met luisteren’.
‘Ik wilde de stroom van jouw woorden niet onderbreken’ zei Herasmus, ‘maar ik verbaas me al geruime tijd over het feit dat je zoveel regels uit zoveel kerkelijke schrijvers, zo kernachtig en zo letterlijk weet te citeren. Een zeer geschoold theoloog zou dat nauwelijks zo voortreffelijk kunnen, zo had ik het idee. Ik verwonder me niet langer over datgene waarvan de dokter al eerder zei dat hij zich daarover verbaasde. Het lijkt een wonder dat jij die zo innig de muzen bent toegewijd, de boeken van de theologen doorgespit hebt en dat je daarvan zoveel in je geheugen hebt kunnen opslaan.’
Battus glimlachte en zei: ‘Niet voor niets had ik vrees voor jouw pen, want ik voel op mijn klompen aan wat je van plan bent. Je wilt ons gekeuvel publiceren en je worstelt met je geloofwaardigheid. Je bent kennelijk bang dat wanneer je dit gesprek van ons aan de letteren hebt toevertrouwd, ik vermoed namelijk dat jij dat wilt, dat er dan iemand opstaat die denkt dat jij een dialoog in de trant van Plato

[1] Francesco Accorso (1182-1260), schreef Glossa Ordinaria, annotaties bij het Romeins recht.
[2] Romeinen 12: 16 en 1 Korinthe 8: 1
[3] Mattheüs 10: 16
[4] I Korinthe 14: 20
[5] Psalm 119 (118): 66
[6] Ecclesiasticus: ook wel Het Boek der Wijsheid, is een niet-canoniek bijbelboek. Citaat 39: 1-5
[7] Phaedrus, 250d
[8] Het Boek der Wijsheid 7: 17-21
[9] Het Boek der Wijsheid 8: 7-8
[10] Horatius 1. 2. 27